Лаккуй хьхьичIва-хьхьичI ттунни дяъви къуртал хьушиву бавсса

Жула цIа дурксса фольклорист, филологиялул элмурдал доктор, профессор, кIийла Дагъусттаннал премиялун лайкь хьусса Халил МахIмудович Халилов дяъвилийн къалавгнугу, га дяъви цала дакIнивух бувксса инсан ур.

Яраппий, я Аллагь, гай чIунну зана къахьуннав чара. Дяъви нанисса шинну хъинну захIматсса шинну дия. Ттун дакIний бур зузисса инсаннан 500 грамм, къазузисса инсаннан 400 грамм ччатIул дулайсса чIунну.
Дяъви байбивхьусса чIун. На Акниев Шагьимарданнул кружок­равун лавгун, га къуртал шавривун, шавай най уссияв. Га чIумал Хъассихъал кьуллалучIан ивсса чIумал радиовулух лахъну оьрус мазрай бувсуна: «Слушайте выступление министра иностранных дел СССР, товарища Молотова». Букьвасса чIуний гъалгъа буллай ия жула министр. Ттун бувчIуна жула ялун щала Европа ххявхсса.
Ца нюжмардувун ихтилат бувна Иосиф Виссарионович Сталиннул. Ганал анавар къаувккун бувчIин бувна немец-фашистурал лавмартну дурсса къел. Ахирданий куна: «Наше дело правое, враг будет разбит», — куну.
На 7 классгу къуртал бувну, увхра лакрал педучилищалувун.
Цалчин, на рязи хьура Хъун­клуб­рал чарил чIирай лозунг чичин. Му бигьа-бигьасса иш бакъая, ца пурмалий, я хъун къабувну, я чIиви къабувну ца куццуй, чарил саргъун бакъасса чIирай чичаву.
Мукунсса цамур лозунг чирчуна Маъмуннул арснал МахIаммадлул почта бусса чIирай. Ганан бигьашиву дия, бювчIусса чIирай чичлай уну тIий.
Лакрал педучилище буссия цIанасса почта бусса къатраву. Цалчинмур зивулий буссия типография. На дуклакисса чIумал увчIунав комсомолданул секретарьну. Ттун дакIний дур райком комсомолданул секретарьнал бювкьу-аьй МахIаммад Шовкринский кьамул увну тIий комсомолданувун. На райком комсомолданува увккун наниний, ттул иттав макь дия тIар, Сталиннул тIийкун «Сын не отвечает за отца» тIисса махъру циван хъамабивтссар секретарьнан, тIий.
Цаппара хIаллавун секретарь лавгуна Лаккуя. На кIилчингу булун ав аьрза, кьамул арду комсомолданувун. Яла махъ реабилитировать увссар ганал ппу Юсуп Шовкринский.
Ттун дакIнийри нава театрданувун кьамул увну зий ивкIсса шин. На кьамул увнав суфлерну ва музыкантну. Га ппурттуву каникуллу дуну тIий, на гьуртту хьура чIирисса рольданущал щархъайх занай хъунбакъасса пьеса ккаккан бан. На немецнал яннагу ларххун, немецнал хIаписар хьуну, ясир увсса жула советский хIаписарнахь цIуххаву дуллай ура.
Советский хIаписарнал формагу ларххун га чIумал (яла махъ доктор наук хьусса Керимов Илияс), на май лихьлай уна, ганал столданийсса пресспапье (промокашка) ларсун ялув мармарданул чару бусса рищай немецнал хIаписарнал бакIрайх, гагу увтун, ганал ттупанчагу лавсун, чIавахьулттийх лихъай.
Га хьхьугу Буршай рутав. Жу артистътуращал Буршай бувкIру ЦIувкIуллал ва Буршиял дянивсса зунтту лавхъун.
Бишарду пьеса, дуларду концерт. Амма ттун шану биллай бакъая лякьа цIий. На кIюрххила ивзун, кьатIув увкра. Му чIумал чарив къакIулну ца чару щуна ттиликIрайн. Яла лагма-ялтту уруглай, цучIав чIалай акъар. Му чIумал «Агь, фашист» куну ца чару ялагу бакIрайн щунни. На ссугру дурну, «ва цу икIантIиссар» тIий, луглай ура, цучIав чIалай акъари. Яла лавгун, директор Балугъов Исмяиллухь учав: «На къадугьанна фашистнал роль, ттуйх чартту бишлай бур на фашист ххай», — куну. Мунал ттуя цIа дунни: «Ина хъинну роль дугьайсса инсан ура», — куну. Яла, ттул бакIгу бавхIуну, паракьат увнав. Яла на кIийлла дугьав га роль Ххюлусмав ва ЧIурттахь. Ганийну ттул артистшиву къуртал хьуна.
На музыкантну ва суфлерну уссияв гания махъ. Му чIумал на зий ура лакрал детдомраву хъунама пионервожатыйну.
Директорнал на кIул унна оьрчIащал. На бусав ттулгу ппу армиялийри, куну. Гай оьрчIаяр ца 4 шинал хъунасса ияв на.
ХьхьичIва-хьхьичI цIанная нигьакъабуслан лахьхьин бав, яла щяйтIант къабикIайшиву, ххур­ттама дакъашиву, хIатталлил агьлу бакъашиву ва мукунмасса хаварду щялмахъру бушиву бувчIин бав.
На оьрчIан лахьхьин бав гьузун Махънеххайн лавгун.
Яла экскурсиялий лавгру Оьлла­арив. Оьллаария экскурсиялия зана хьуну наниний, ца щар­ссанил увкунни: «Халил, зула хъув оьрчIру бувххун бия», — куну. Жул ххюлул хъу дуссия ЧчяралличIан гъанну. Детдомрал оьрчIахь: «Зу шикку бацIияра», — куну, на лавгра оьрчIру бугьанна тIий. На ияннин хъув цучIав акъая. Детдомрал оьрчIал куна ттухь: «Ца-кIира хъюру дан битикьай», — куну. На бивтссия. Явара, учав, на директорнахь, щихьчIав мабусари, куну. Ккашилсса оьрчIру битайссияв хъюрув къадуркуну, 35-гу оьрчIал минутIрай, за къариртун, дуркуна хъюруврал хъу. Шавай лагайхту нину дур зайлай хъу дуркуминнаха. «Дадай, нагу уссияв миннащал»,- куну, кьадагьан дав.
Дия кIинттул чIун, чIявусса марххалагу бусса. ХIатталлил агьлу къабикIайшиву ккаккан бан ттун багьуна уттубивхьусса нигьа къабусайми оьрчIру бизан бувну, гай хIатталлив буцин. На чIиви оьрчIащал лавгра хIатталлив, гайминнахь луглагияра жух, куну. ЧIиви оьрчIащал на лаивкIра хIатталлил дянив. Гайми оьрчIру луглайгу бивкIун, «Шикку акъари», тIисса чIумал, «Вана на шикку», куну, увкра хIатталлил дянивату. «Зун цучIав хьунаавкьурив», — тIий ура. «ЦучIав къаккавккунни», — кунни.
ОьрчIру хIадур бав, къавтIун лавхьхьуну, балай учин хорданий, яла цалалу. Цаппара оьрчIан ла­хьхьин бав мандолина бищун.
Дуклаки оьрчIру хIадур барду школа тIитIиннин дарсру тикрал дуллай, гай ххуйну лахьхьиншиврул. Му ппурттуву на олимпиадалий гьуртту хьуну, 1-мур кIану бувгьуну тIий, пургъундалий щяивтун, Анжилив тIайла увккунав ШавкIуллал душваращал. Гикку гьуртту хьусса ттун царай усругу дуллуну премиялун, на гара пургъундалий шавай увкIра. Пакьир, ттул нину ххари хьуна шавай цIуллуну-сагъну учIаврия. На кка­ккайхту ххарил аьтIунгу диркIуна. Ттул нину кIивагу ччаннах сакъатсса дия. Шава уссугу уссия кIивагу ччангу, каругу гъаргъун, 3-мур зивулия агьну телефон дихьлай уна. На сагъну зана шаву уссин ва ниттин ххари хьунсса иш бия.
Ца оьл буссия жул, 2 шинай жу оьлил ябувнав. Шамилчинмур шинал, лазуни дакъа тIий, оьл баххан бувккуна.
Га чIумал ттухь цIувххунни лакку мазрайсса «ЦIусса ххуллу» кказитрал редактор Гунашев Абумуслиннул хьхьурай 11 ссятраву бусласисса сводкартту кьамул даннав куну. На бюхъаншиву бусав. Га чIумал дуккавугу, зузавугу, комсомолданул давугу хIала дур­ххун дия. Радиолувух дулайва Соинформбюрорал сводкартту. Ми сводкартту бусайва чичинсса куц. Цал дуккайва радиолул чичинмур. Яла диктор улукьайва, гьарца предложение бутIрайх дарчIуну, шан-шамийлва гьарца бутIа бу­ккайва, захIматсса махъру гьарца хIарпирайну бусайва. Ахирданий щалла предложение дуккайва. Яла щалва текст буккайва анавар къаувккун. Ттун чIявусса оьрус махъру лавхьхьуна. Гай бувчIлай бия мяъналух бурувгун.
Ттун лакраву хьхьичIва-хьхьичI­ри дяъви къуртал хьусса бавсса. Ттува, ттуйва нава акъа, «Гьурра» тIисса чIурду бувккуна. Радиомастер увххун къатлувун: «Вин цивхьур ?» – куну цIувххуна. На бусав дяъви къуртал хьушиву хIакьину. Гагу хъинну ххари хьуна. Сводкарду кьамул дурну, на милицанайн оьвчав, гайннал электростанциялул чирахъру лещан къабитаншиврул. Яла навагу оьвчав электростанциялийн, бусав гайннахь дяъви къуртал хьушиву. Бусав радиолувух бувсшиву гьунттий байран душиву. Гайгу ххари бувну, яла оьвчав райкомрайн дежурныйнахь бусав радиолувух бувсмур. Ганахь на цу уссаривгу бувсун, кIул увнав АхIмад Мусаевлущал (та чIумал райкомрал цалчинма секретарь). На бусав радиолувух бувсъсса му хавар. Ганал барчаллагьгу куну, на байрандалущал барча увнав. Яла на оьвчав кIилчинманайн, ганал хъирив шамилчинма секретарьнайн. Гайннахь иш-тагьар бувсун, на лавгра Педучилищалул общежитиялувун, шанашими оьрчIру бизан бувну, гъансса шяраваллавун гьан бав.
Яла лавгра шавай балайгу тIий. Нину къашанай дия на даврия учIаннин. Нину ххари дав, ппугу учIантIиссар куну армиялия. Ттун шану биллай бакъая, на яругу лавкьуну, пикрирдавух ивкIра. Ттун бавунни “вила оьрчI райкомрайн гьан а” тIисса чIу. Га дия кIюрххил чIун. На ивзун, янна-усгу лар­ххун, лавгра райкомрайн. КIикку ттун баян бувна: “ХIадурну икIу ихтилат бан вилла цIа учайхту”. КIичIирттаву ттугъру, лозунгру дия. ЧIюлу бувну бур гьарца кIану, халкь куннахь кув барча буллай бур дяъви къуртал шаву. Ссят 12 хьувкун тIиртIунни митинг. Лахъи къабувсса ихтилат бунни секретарьнал. “ЦIана на махъ дуллай ура студент Халиловлухьхьун”, — увкунни мунал. На гьалакну чIалай, «кутIа бувну буси», увкунни.
— На хIакьину хъунмасса пахру буллай ура жула ЯтIул Аьралунная немец-фашистураяр ххув хьусса. Ссят 11-нний хьхьувай бувсуна хIакьину ххаришиву дуллалисса байранни куну. На зу барча буллай ура му байрандалущал”. На ихтилат къуртал бав. “ЦIуллу баннав жула Совет Аьрал, Рейхстаграй ЯтIул Ттугъ гьаз бувсса”, — куну.
PS. Дяъви къуртал хьусса бав­сса чIумал, ттун бувчIуна буттал Омскалия бувкIсса чагъарданияту Василевскийл аьрал нанишиву японнащал талан. Яла дяъви байбивхьуну ца барз шавривун сентябрьданий, японгу бух бувну, Кореянавату чивчусса чагъарданийну бувчIуна ппу ивсса кIану. Ппу зана хьуна аьрая шавайн ноябрьданий
Халил Халилов