Къаччайнма цалий бацIаву

Ттунма хьунабавкьусса чIявуссаннал учай, нахIакьдан бизлазиссар цIуссалак, га ххуйсса аьрщигу кьадиртун, щамарал аьрщарайн куну.
Ца чулуха тIайлар. Гукун буллугъсса аьрщи Дагъусттаннай нажагьгу дакъахьунссар. Авадансса вацIри, щаращив, кьасса къурду. Цила чIумал аьрщаравун бувтсса лачIал ккуккулул захIмат къабувна дулунтIиссар чанна-чанну 19-20 центр ца гектарданияту. Амма укун буллугъсса аьрщарай халкь яхъанан аьркинссар хъинну паракьатну ва вихшалану, дакI дарцIуну ца шинай, ацIра шинай ва ганияр гихунмайгу. 1988-89-ку шиннардий ДучIиннал школалийн цаягу лакку оьрчI къаувкIуна цалчинмур классравун, Аьхъардал школалийн увкIуна дахьа ца оьрчI. Вайми школардайгу шиная шинайн чан хъанай бия лакрал дуклаки оьрчIру. Школагу къуртал бувну дуклан бувхсса жагьилтал, душру нажагьссагу букIлай бакъар махъунмай райондалийн. ХIурхIа тIий, шиная шинайн чан хъанай дия райондалий яхъанахъисса лакрал жяматрал аьдад. Лаккучунал агар къатри дахлай ухьурча, увку багьа буллай бия мичиххичналгу. Мунияту ттун пикри хьуна райондалул архивравусса материаллащал кIул хьун.

ХIисав дуллан бивкIукун нава махIаттал хьунав. 1944-ку шиная 1989-ку шинайн бияннин, яний 45 шинал мутталий, лакрал хозяйстварттал абсолютный рост хьуну дия дахьра 100 хозяйствалул. Вайра шиннардий райондалий ялапар хъанахъисса лакрал жяматрал абсолютный рост хьуну дия дахьра 200 инсаннал. ОьрчIру буллалаврил хIасил «к собственному населению» райондалий яхъанахъисса лакрал бия 1,5 процент, яруссаннал – 5-6 процент, миччиххичнал – 5,6 процент.
Райком партиялул 1-ма секретарь З. И. ХIажиевлущал маслихIат барду цаппарасса оьрмулул бугьараминнащал ихтилат бан, райондалий яхъанахъисса лакрал жяматрал ахIвалданияту ва гьунттий ялун бучIанмунияту. Хъинну вичIигу дирхьуну, гьарцаннал цалва-цалва пикрирдаятугу бувсун, маслихIат хьунни хьунабакьин цалчин Дагъусттаннал Верховный Советрал Президиумрал председатель М. МахIаммадовлущал. МахIаммадаьли МахIаммадов­лущал хьунабакьин ттущал бу­ссия личIи бувсса делегациялул члентал ХIусайнов МахIаммад, Мусаев МахIаммад, ХIасанов МахIаммадсултан, Аьзиев ЯхIия, Будайчиев Камалуттин ва Шапиев Абумуслин.
Гьарцаннал бувсуна 40-ллихъайсса шиннардий райондалий яхъанахъисса лакрал оьрмулияту ва мичиххич зана бивкIун мукьах миннащалсса гьарца чулухасса хIала-гьурттушиврияту ва мудан цакуну нахIуну къадиркIшиву миннащалсса дахIаву.
Гьарца шинал мичиххичнал делегацияртту, щирив­кIуну, чIун-чIумуй биллай бия Москавлив ХIукуматрал хъуниминначIан ва Дагъусттаннайми хъуниминначIан. М. М. МахIаммадовлул, хъинну вичIигу дирхьуну, бувсуна гьаз буллалисса масъала хъинну кIусса бушиву, мунияту КПСС-рал Да­гъусттаннал обкомрал 1-ма секретарь М. Ю. Юсуповлущал чара бакъа маслихIат бан аьркиншиву. Райондалий яхъанахъисса лакрал масъала ца чулухун бутан багьаншиврий ва анавар буккан бан аьркиншиву чIалачIи бувна 1989-ку шинал Ярык-сулий дацIан дурсса, мичиххич буттал аьрщарая бизан бувну 45 шин шаврин хасъсса, гьайкалданул. Гьайкал даврил ва му дацIан даврил каялувшиву дуллай ия республикалий яхъанахъисса мичиххичнал жяматийсса организациялул хъунама («девятка») Нуцалханов Э. Э. Ми бия хъинну щиривкIуну зий. На цимилагу хьунабавкьура «девяткалул» члентуращал, ми рязи хьун буллай гьайкал дишин цачIуну майрал 9-нний райондалулгу кумаграйну. Гьич рязи бан къавхьуна, жу гьайкал дихьлай буру жулва миллатрал яла кьурчIимур кьини тIий.
Февральданул 18-нний 1989-ку шинал райкомрал актовый залданувун батIарду партийный актив, депутатътал, идарарттал ва хозяйстварттал хъуними. Республикалиягу бувкIуна мадарасса лакрал вакилтал. Райисполкомрал заседаниялий ххал бан ккаккан бувну буссия ца масъала – мичиххичнан гьайкал дишин ихтияр дулаву ва му дишин аьрщи ккаккан даву. Заседание къуртал хьунни анжагъ хьхьунил 12-нний, ихтияргу дуларду гьайкал дацIан дан Ярык-сулийсса хIатталлил чIарав.
Гара хьхьуну, хIукму ласайхту, байбивхьунни мичиххичнал актив ва миннал лагма лавгми гьайкалдануха зий ва миккунсса ххуллу буллай. Гьарца давуртту къуртал дунни ссят 10 хьуннин февральданул 19-нний. Мура кьини гьайкалданул хьхьичI дурунни хъуннасса митинг, органнал бусласаврийн бувну, сайки 20-нния ливчусса инсантал бусса.
Муния мукьах райондалий яхъанахъисса мичиххичнал вакилтурал (Хасилбиев Султан, Музиев Хизри, Юсупов Саидбек, Дарцаев Салман, Асхабов Султан) чивчунни аьрза РСФСР-данул прокурорначIан (13 июль, 1989 ш.) СССР-данул генеральный прокурорначIан. Новолакрал райсоветрал исполкомрал председатель Аьбдуллаева Х. О., гьайкал дишин къабитлай, митинг дан къабитлай бахчилай бивкIун тIий, УК РСФСР-данул 170-мур статьялийн бувну судрайхчIин жаваб дулун бара тIий. На мукссава тахсирлув бакъашиву бувчIин бувхьунссия аьркинсса инстанциярттал.
1989 шинал 29-нний февральданул обкомрал бюрорал заседаниялий ххал бивгьуссар суал: «Об информации секретаря КПСС т. Гусейнова А. А., заведующего аграрным отделом обкома КПСС т. Магомедова А. Х., прокурора ДАССР, т. Гаджимагомедова С. Т., председателя КГБ т. Могикова В. Ф., министра внутренних дел т. Полунина Е. В. о состоянии морально-политической обстановки в г. Хасавюрте, Новолакском, Хасавюртовском, Казбековском районах в связи с установкой памятника и проведением митинга в с. Новокули, посвященного 45-летию выселения чеченского населения».
Районнай яхъанахъисса жяматрал гьаз буллалисса суаллу ххал бувну ва миннул аьркинсса предложенияртту хIадур дан сакин бувссар республикалул хIукуматрал комиссия. Комиссиялул председательну ккаккан увна Мирзабеков А. М. , ДАССР-нул ХIукуматрал Председатель ва ганал хъиривману – Пулатов З. Ф., обком партиялул секретарь.
Комиссиялуву бия 15 республикалул министерстварттал ва идарарттал хъуними. Ва комиссиялул членталну ЦIуссалакрал райондалияту цIакь бувна ХIажиев З. И., райком партиялул 1-ма секретарь ва Аьбдуллаева Х. О., райисполкомрал председатель. Махъ-махъ ва комиссиялул члентал гьарза бувна ва жулла райондалиягу цIакь бувна мивун Будайчиев К. Ш. – Новолакрал МСО-рал председатель, Оьмаров М. А. – «Заря» совхозрал директор, Хайдакьов С. Р. – Чапаевкаллал дянивмур даражалул школалул директор.
1989-ку шинал мартрал 7-нний хьусса комиссиялул цалчинмур заседаниялий цинявппа члентал бавчIунни 5 группалийх.
1-мур группалул хъунама – ХIусманов А. И., Дагъусттаннал филиалданул АН СССР Тарихрал ва литературалул институтрал директорнал заместитель. Ва группалул мурадну ккаккан бувну бия хъинну куртIну бизан баврил тарихрал хъирив лаян, ва суалданул тарихрал, бизан баннин ци шяраваллаву ва циксса бивкIссарив мичиххич ва бивзун мукьахсса миннал тагьар ва ахIвал ва миннал тIалавшивуртту. 2-мур группалул хъунама – ХIажимурадов С. Т., республикалул прокурор. Ва группалул мурадну ккаккан бувну бия мичиххич бизан баврин хасъсса (1944 шинал) ва 1956-1957 шиннардий махъунмай бучIан ихтияр дулаврил хIакъиравусса хIукуматрал кьамул дурсса законну бартдигьаврил хъирив багьан.
3-мур группалул хъунаману ия Закаржаев Д. Р., Дагъусттаннал финансирттал министр. Ва группалул мурад бия мичиххичнан Дагъусттаннайн махъунмай бувкIун мукьах ва миннал ахIвал, тIалавшинна щаллу дан хIукуматрал цуксса кумаг бувссарив хъирив лаян. 4-мур группалул хъунама – МахIаммадов А. Х., обком партиялул аграрный отделданул заведующий. Ва группалун багьлай бия ттиния тинмай цачIу ялапар хъанахъаврил хIакъираву лакрал ва мичиххичнал ци пикри буссарив ххал бан. 5-мур группалул хъунама – Мирзабеков А. М., Министртурал советрал председатель, цанчирчан, ва группалул масъала бия делегацияртту кьамул баву, халкьуннал личIи-личIисса группардащал хьунабакьаву, ва миннал пикрирду хIисавравун ласаву, телевидениялул, печатьрал тIайлану бувчIин баву республикалул халкьуннан ва суалданул агьамшиву ва захIматшиву, хьунабакьаву дан лакрал ва мичиххичнал интеллигенциялущал, оьрмулул бугьараминнащал. Иширах бурувгун хьунабакьин ЧИАССР-данул хъуниминнащалгу.
Ва чара бакъа ххалбигьин аьркинсса масъалалул дия чIярусса вариантру: райондалунгу, шяраваллангу цIарду даххана дурну, ттиния тинмайгу цачIуну яхъанан; райондалийсса къатри Хасаврайсса ва Хасавюртуллал райондалийсса къатращал даххана даву, шяравалу, шяраваллащал даххана даву; ца агрогородок бан лакрал цинярда шяраваллаяту; Талминский оросительный системалучIа дулун 10 азарда гектарданийн дирсса аьрщи, гиккун дизан дан шяраваллурду, Советский райондалул, Тидибуллал ва Урадиял колхозирттал аьрщарайн бизан бан; Гъуниннал райондалул Сергол цIанийсса ва О. Чохскийл цIанийсса колхозирттал 9,5 га аьрщарал дулун; Буйнакскаллал райондалий кка­ккан дан аьрщи; бизан зунттавун цалла-цалла шяраваллурду диркIсса кIанттайн ва м.ц.
Цинярда хьхьичI кIицI ларгсса районнан чIалай бия, бувчIлайгу бия ва захIматсса масъала чара бакъа ца чулийн бутан аьркиншиву. Амма щинчIав ччай дакъая аьрщи дулун.
1989 шинал декабрьданул 5-нний хьусса Комиссиялул заседаниялий, Председатель А. М. Мирзабековлул дуллунни предложение вай шяраваллурду дизан дан МахIачкъалалия ухссавнил чулухуннайсса аьрщарайн ва сакин дан ца куццуйсса цIа дусса район.
Ттуйнгу тапшур бунни декабрьданул 20-ннин баян бан жяматрал ци пикри буссарив. Муния мукьах анкеталийхчилсса цIуххаву дурссар 18 шинаяту ливчусса райондалий яхъанахъисса лакрахь. Анкеталий диркIссар кIира предложение:
1. Бизан МахIачкъалалияту ух­ссавнил чулухуннайсса аьрщарайн.
2. Бизан зунттавун цалла-цалла шяраваллурду диркIсса кIанттайн.
90-ллихъайсса процент райондалий яхъанахъисса лакрал жямат­рал рязишинна дуллуссар бизан МахIачкъалалияту ухссавнил чулухуннайсса аьрщарайн.
1991-ку шинал апрельданул 26-нний кьамул дунни РСФСР-данул Закон «О реабилитации репрессированных народов», цилгу тасттикь бунни хьхьичIарасса мичиххичгу ва цайми миллатру минардаяту бизан баву инсантурайн къаршисса диркIшиву ва законну къатIайласса диркIшиву.
Ва Закон дуккайхту лапва гужну щурун бивкIунни мичиххичнал агьлугу. Ва Закондалийнгу чул бивщуну, республикалий яхъанахъисса миллатирттал нахIушиву, паракьатшиву дуруччиншиврул, 1991-ку шинал июльданул 23-нний ДАССР-данул Халкьуннал Депутатътурал советрал 3-мур Съездрай кьамул бунни кIива хIукму. Цалчинмур хIукму бия «О практических мерах по выполнению решений Съездов народных депутатов Дагестанской ССР и реализации Закона РСФСР «О реабилитации репрессированных народов». Ва хIукмулийн бувну хьхьичIарасса хIалданийн дутан Ауховский район ва мивун духлай диркIсса шяраваллан цIардугу зана ритан закондалийн чул бивщуну.
КIилчинмур хIукму бия «Об отводе земель вновь образуемого Новолакского района». Ва хIукмулийн бувну лакрал жяматгу бизан бан ва сакин дан ца куццуйну цIа дусса район, МахIачкъалаллал Ухссавнил чулухсса 8504 га аьрщарал дулун. Вай аьрщаравун духлай дия къутаннайсса Лакрал райондалул Хъурхърал ва Гъумучиял колхозирттал цинярда аьрщив.
Съездрал хIукмурду буккайхту, М. Мирзабековлул тапшур бунни М. М. ХIусайновлуйн (Председатель Госкомнаца ДАССР), ттуйнгу ДАССР-данул халкьуннал Советрал 3-мур съездрал хIукмурду щаллу баврин хасъсса Совет Министрнал хIукмулул проектраха зун.
Жул мадара гьантри хьунни пик­ри буллай, цIухлай, цанчирча ца­хъисвагу лавхьхьусса хIукму цалвагу кьамул бувну бакъая. Ахирданийгу жу хIадур барду хIукмулул проект «Об основных мероприятиях Совета Министров Дагестанской АССР по реализации постановления III Съезда народных депутатов ДАССР» тIисса.
1991-ку шинал августрал 21-нний кьамул бувссар ва хIукму, цилгу номер 177. Ва хъанахъиссар цалчинмур хIукмуну райондалий яхъанахъисса лакрал жямат цIусса аьрщарайн бизаншиврул, республикалул цанма багьайсса министерствартту ва ведомствартту балжину зун байбивхьуссар ва захIматсса, хъинну хъирив лавну бурган аьркинсса масъалалуха.
Ва хIукмулийн бувну Правительствалул сакин дурссар «отдел по вопросам восстановления Ауховского района, переселения лакского населения Новолакского района на новое местожительство с образованием одноименого района и образования Кумторкалинского района». Ва Отделданул заведующийну хъунмасса хIаллай ивкIссар Дадаев Н. М., цалгу хъунмасса захIмат бивхьусса гьарца масъаларду бавкьуну иширайну щаллу буван. Ванал заместительнугу цIакь бувнав на. Дадаев Н. М. хIакьинусса кьинигу зий ур дирекциялий, цалла кIулшиву иширайну зузи дуллай цIусса аьрщарайн бизлазисса лакрал жяматраха. ЦIанакул отделданияту хьуну бур Управление, ванил хъунама ХIасан Аьбдуллаевичлул хъунмасса захIмат буллай ур багьайсса куццуй щаллу бан масъалартту.
Ва хIукмулийн бувнур сакин бувну бивкIсса Оргкомитетру «по переселению лакского населения Новолакского района и восстановления Ауховского района» ва строительствалулсса бансса дирекция.
ЦIусса аьрщарайн бизлазисса лакрал кулпатирттан цуксса аьрщи дулунтIиссарив, цукунсса къатри бантIиссарив, райондалий кьаритлатисса къатрах ци багьа булунтIиссарив, хIукуматрал ци икьралданий бизантIиссарив, цIусса аьрщарай миннан цукунсса шартIру щаллу дантIиссарив ва цаймигу мюрш-кьюршсса масъалартту тасттикь буллалисса хIукмуну хъанахъиссар 1993-ку шинал апрельданул 21-нний, №78 бувксса Дагъусттаннал ХIукуматрал «О порядке и условиях расчетов за оставляемые жилые дома, строения, многолетние насаждения, а также строительства жилья лакскому населению Новолакского района, переселяемому на новое место жительства». Ва хIукму хIадур бан ттун хъунмасса кумаг бувссар Аида Бакриевал (цIана – зав. отделом финансов Правительства РД). Ва хIукмулийн бувнур ккаккан дурну диркIсса гьарцагу бизлазисса кулпатран дулун 0,15 га аьрщарал, бан къатри хIукуматрал 24 м2. хIисавну кулпатравасса ца бакIран ва 12 м2. ххишалану кулпатран хIисаврай.
Дуллалисса къатрал аьдад даххана дан багьунни 1998-ку шинал февральданул 9-нний № 18, РД-лул ХIукуматрал хIукмулийн бувну «Об упорядочении системы оплаты жилья и коммунальных услуг в республике Дагестан» тIисса.
ЦIуссалакрал райондалийсса жямат цIусса аьрщарайн бизаву ттигу къуртал хьуну дакъар. 3-мур Съездрал хIукмулийн бувну бизаву къуртал хьун аьркинссия 1996-ку шинал, бюхъайва къурталгу хьун, аьркинссаксса финансругу итадакьлай диркIссания ва хIукуматрал масъалардугу баххана хъанай къабивкIссания.
Бизан аьркинсса 3717 къатлуяту хIакьинусса кьини бан ливчIун бур анжагъ 788 къатта.
Къатравун бизлай бур лакрал кулпатру, амма маэшатраха зунсса тагьар щаллуну дакъар, кулпатир­ттан ва шяраваллан ккаккан дурсса аьрщи зузи дансса тагьар дакъар, шяраваллурду оьрмулун гьарца аьркинмунил щаллуну дакъар. Мунияту, къатри къуртал хьуну духьурчагу, халкь бизан анавар буклай бакъар. Ялагу чансса бакъар мюрш-кьюршсса, щаллу къавхьусса масъаларду.
Ца чулийн бувккун бакъар цIуну хьусса шяраваллал административныйсса сакиншинналул масъала.
Мяйжаннугу захIматри щюллисса къурду, авадансса вацIри лагма буну аьдат хьусса жяматран къун хIаласса, мискинсса аьрщарай, аьдат хьуннин мадара шинну гьанссар. Амма ци захIматшиву духьурчагу, ва иширах бурувгнугу, ванияр тIайласса хIукму бакъая:
1. Ца-цаних тIий, хъинну кьювкьуну лакрал жяматгу бивзун лавгун, чан хьувкун, райондалул ва шяраваллал цIарду укунгу-тукунгу даххана данссия, лакрал шяраваллал цIардугу тамну духлаганссия;
2. Жяматру цачIун бавтIунни, шяраваллурду хъуни хьунни, ши­ккусса лакрал агьали гьарза хьунни;
3. Гьарца кулпатраву, хъуниминнан бакъассагу, ччаннай бавцIуну щаллу хьусса оьрчIан хIукуматрал къатри бувну буллунни;
4. Шяраваллурду МахIачкъа­лаллал чIарав хьунни. ЦIанакул шагьрулувугу, лагма-ялттусса районнайгу хъунисса, чIумуха лавхьхьусса заводру буллай бур, цаппараннаща бюхъанссар миккугу зун.
Бюхъайва хIукумат вакссара даххана къархьуссания, цIусса аьрщарайн бизаврил масъала анавар буккан ягу цамур даражалий щаллу хьун. ЧIумуха лавхьхьуну бакъа ша бизан къашайхха, ци дакIру анавар дукларчагу.
Ттул пикрилий, миллатран кумаг банна тIисса цума-цагу , тихунай-шихунай къауруглай, ва хIукуматрал цIакь дурсса Программа иширайну биттур хьуншиврул аьркинни райондалул хъунаманал ва активрал, управлениялул дирекциялул лагма лавгун, цаннах ца вичIи дирхьуну хIарачат бан. Рамазан ХIажимурадовичлул тIийкун, политикалул масъалартту багьлагьиссар анжагъ республикалул президентнайн.
Ххалла Аьбдуллаева, 1980-1990 шиннардий ЦIуссалакрал райсоветрал исполкомрал председатель