Промышленность уттара дукканшиврийн вихну

«Бусса чаралий республикалул промышленностьрал производствалул чIарав бацIлан, му хьхьичIуннай дуллан аьркинссар. На чIурчIав дуллай ура – бусса чаралий! Жулва жува ссаяту-бунугу махIрум банну, ци-дунугу дакъа бикIанну, амма промышленность хьхьичIуннай даврилсса буванну. Чара бакъа щаллу дуван аьркинни промышленностьрал политика».
ДР-лул президентнал буржру чIумуйну биттур буллалима Р.АьбдуллатIипов.

Бачияра жулва лагма-ялтту буруганнуча, личIлулну ябитаннуча жулва аьзизсса Да­гъусттаннах. Зунттурдал ва ссигърал бюхттулсса ва хьхьичIавасса билаят. Ва ттул республикар, ттул аьзизсса Дагъусттанни, вания ттун пахру буссар. Дунияллий чувчIав бакъассар вайксса миллатру ва вайксса халкь ца кIанай нахIуну ва бавкьуну ялапар хъанай. На ххарину ура аькьилсса ва захIмат ххирасса ттулва ватанлувтурая.
Пахрулий ура жулва тта­ттахъал ва буттахъал оьттул гьухъ дутIлай Каспий хьхьирил дачIин дачIрасса зуманив бувсса ттулва аьзизсса Каспийск шагьрулиягу. Шикку ца никирал оьрмулул му­тталий бувссар жамирду баврил (судостроительный) промышленностьрал хъунисса предприятиярду. ХIакьинугу шикку зий буссар ларайсса квалификациялул пишакартал, цал оьрмулувунсса ххуллу тIивтIусса Дагъусттаннайсса техникалул цалчинсса дуккаврил идаралул – С. Орджоникидзел цIанийсса Дагъусттаннал механикалул техникумрал коллективрал. Му техникумран гьашину хьунтIиссар 88 шин.
Вай махъсса кьурагу шин жулла промышленностьран дия ххишала дакъа захIматсса. Производство лапра лащинсса тагьарданийн дагьунни, хьхьичIунсса пишакартурацIа хьунни. Респуб­ликалул чIяруми промышленностьрал предприятиярду дур «градообразующие» ва ми саргъунну хьхьичIуннай нанаврил республикалун агьамсса политикалул, социал ва экономикалул агьамшиву дуссар.
Дагъусттаннал бакIчи Р. АьбдуллатIиповлул гьаз бувну ва масъала, ДР-лул ХIукуматрай бигар бивхьунни, предприятиярдал каялувчитуращал архIал, республикалул промышленность хьхьичIуннай дувансса программарду сакин дан.
ЦIанасса чIумал экономикалул продукция итадакьаврил 24 % хъанай бур республикалул машинарду бай комплексрал. Агьамшиврийн бувну му комплексрал бугьлай бур 4-сса кIану.
Машиностроительный комплексрал, му хьхьичIунмай баврил бугьлагьисса агьамсса кIану чIалай, му лавсун бур приоритетминнул сияхIравун.
Рынокрал экономикалул арарду хьхьичIуннай шаву, цIусса техникалул ва технологиялул тагьарданийн бучIаву хъар хъанай дур му отраслилуву лавайсса даражалул пишакартал бушиврия. Ва масъалалул щаллушиннагу хъанай дур республикалул машиностроительный комплекс хьхьичIунмай бачаврил ца агьаммур шартIну. Региондалий цIусса инвестицион проектру щаллу шаврил тIайлабацIугу хъар хъанай бур вара шартIирая.
ХIакьинурив предприятиярттал каялувчитурал 60 % кIицI лаглай бур, уттизаманнул технологиярттугу ишла дурну, цIусса оборудованиялий зун бюхъайсса пишакартал ва зузалт биял хъанай бакъашиву. Так «машиностроение» аралуву биял хъанай бакъар дянивсса пишакаршиврул кIулшиву ларсъсса азаллий ххюттуршунния ливчусса специалистътал.
Республикалул СПО-рдал идарарттавун кьамул баврил гьарца шиналсса План сакин дайссар ДР-лул Промышленниктурал ва предпринимательтурал союзращал бавкьуну. Мунил агьаммур мурадгу бур аьщуйн щуну кIул баву экономикалул перспективарду, работодательтуран ччимур ва пишакарсса кадрарду хIадур баврил заказ.
ДР-лул ХIукуматрал ва КIул­шиву дулаврил ва элмулул министерствалул предложениярттавусса агьаммур му бур захIматрал регионал рынокрал ва респуб­ликалул пишакарсса кIулшиву ласаврил дяниву зун аьркиншиву программно-целевая модель.
Общество ва производст­во хьхьичIуннай нанаврил утти­заманнул этапрай даххана хьуну дур дуккаврил идарар­ттал выпускниктурачIансса тIалавшиннарду. Совет заманнай выпускниктал даврил щаллу баву хIукуматрал щаллуну цийнна ласайва: дуккаву къуртал шайхту, выпускниктал давурттайн тIайла буккайва личIи-личIийсса организациярттайн ва предприятиярттайн. Жагьилсса пишакарнал цалва пишаравусса кIулшивуртту щала хьхьичIун лирчусса дакъанугу, зузи кIанай ганан практикалул школа бикIайва, микку гьаз байва мунал цалла кIулшивурттал даража. ХIакьинурив выпускник ивхьуну ур кьянкьасса шартIирдаву: мунаясса пишакаршиврул тIалавшиннардугу дур ларайсса ва му икIан аьркинну ур конкуренция духIансса даражалий. Дянивсса пишакаршиврул кIулшиву ласлай, дуклакиссаксса хIаллай, мунан кIулшивурттащал архIал уттизаманнул даражалуха лархьхьуну практикалулми кIулшивурттугу ласун аьркинну дур.
Промышленностьрал агьам­ми отраслирдал хьхьичI бавцIуну бур техникалул модернизациялул, агьаммур производство хьхьичIуннай даврил, захIматрал бущи анавар буккан баврил ва итадакьлакьисса продукциялул даража лавай баврил масъалар­тту.
Жулла республикалул промышленностьрал даврил ва му хьхьичIуннай дачаврил анализ дуркун, чIалай бур предприятиярттай цIусса технологияртту ишла дуллай бушиву, цалгу тIалав дуллалисса багьлул ххирасса ва высокоточныйсса техника аьркин дуллалаву.
Лавайсса даражалул специалист хIадур аншиврул, аьркинну бур, мукъурттийну бакъача, иширайну студентътуран кка­ккан дуван уттизаманнул оборудование ва миннуйну щаллу хъанахъисса процессру.
НПО-лул (начальное профессиональное образование) ва СПО-лул (среднее профессиональное образование) материалданул ва техникалул база хьхьичIунмай баву мурадрай, сакин дурссар ва цIанасса чIумал щаллу дуллай буссар хасъсса Федерал целевой программа.
Дагъусттаннал механический техникумрал коллектив барчаллагьрай буссар ДР-лул КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалийн, ДР-лул ХIукуматрайн, кIулшиву дулаву хьхьичIуннай даврил регионал программардал конкурсравух, «Развитие материально-технической базы образовательных учреждений начального и среднего профессионального образования в субъектах Ро­ссийской Федерации Северо-Кавказского федерального округа» направлениялий, гьур­тту хьунсса хIалу жухьхьунна дуллуну тIий. Му конкурсраву ххув хьуссар ГБОУ СПО «Дагестанский механический техникум им. С. Орджоникидзе». Федерал целевой программалийн дурсса давурттив щаллу даншиврул, жул техникумран итадаркьуссар 45 миллиондалия лирчусса арцул, мунивух ДР-лул ХIукуматрал софинансированиялийн бувсса 1, 785 миллионгу, даврил щаллу буллалиминнал (работодательтурал) 0, 45 миллион къурушир­тталгу. Федерал бюджетрал арцу харж дувантIиссар уттизаманнул дуккаврил ва производствалул ва дуккаврил ва лабораториялул оборудование ласуншиврул (цинярдагу 42, 15 млн. къ.). ДР-лул ХIукуматрал ва работодательтурал софинансированиялулми арцух байбивхьуссару цIусса оборудование дишинсса дуккаврил ва производствалул къатрал ремонт дуллай.
Техникумраву сакин буллалисса уттизаманнул материал ва техникалул базалул ва даврил опыт бусса педагогикалул коллективрал дувантIиссар дахханашивуртту дянивсса техникалул кIулшиву дусса специалистнал давриву ва пишакаршиврул тIалавшиннардаву.
ХьхьичI бавцIусса масъалартту щаллу бавриву агьамсса кIану бугьлай бур пишакарсса кIулшиву дулайсса дуккаврил идаралул ва работодательтурал, ЦЗН-рдал (Центр занятости населения) дянив цIусса система хIасул шаврил. Мукун, дуккаврил идарарттан ва ишираву кумаг буллантIиссар, работодательтурал тIалавшиннарду щаллуну кIулну дикIавриву, захIматрал рынокрай хъанахъисса дахханашивурттал хъирив лавну бикIан кабакьу буллантIиссар «социал партнерствалул системалул».
Цири цIанасса чIумал дахчилачисса му система хьхьичIуннай шаврихун? Мунихун дахчилачисса цаппарасса факторду дур, миннувух:
— республикалул предприятиярттал даву цалий дакъашиву;
— предприятиярттал каялувчитурал хIарачат бакъашиву дуккаврил идарарттащалсса социал уртакьшиврул арарду цIакь дуван;
— предприятиярттал заказирттайн бувсса пишакартал хIадур баврихсса бургаву яларай дагьаву;
— ларайсса квалификациялул пишакартал най буна хIадур бувну ччай бушаву ва чIявусса цаймигу.
Собственностьрал журарду баххана шаврищал сайки бава бавцIунни дуккаврил идарарттан предприятиярттал ва акционер обществардал чулуха буллалисса кумаг. ЦIанакул дуккаврил идарарттаща хъанай бакъар отраслилул чулухасса кумаграх ялугьлан. Пишакарсса кIулшиву дулаврил идарарттал ва отраслилул элмийсса ва производствалул комплексрал дянив дахIаву дакъашиву сававну, практикалийну пишакартал хIадур баврил процессрал даву захIматнийн дагьлай дур. Пишакарсса кIулшиву дулаврил идарарттаща социал-экономикалул уттизаманнул шартIирдаву так работодательтуращалсса цIакьсса уртакьшиврий зузаврийну бакъа къахьунтIиссар цалва агьаммур бигар щаллу буван – ларайсса квалификациялул кадрарду хIадур буван.
Пишакарсса кIулшиву дулаврил системалуву зузиминнан ччай буссар цалва выпускниктал даврил щаллу буван. ХIакьину щаллу дуллалисса кIулшиву дулаврил программардугу хьун аьркинссар социал уртакьшиврий зузаврил хIасилну.
ЦIанасса чIумал аьлтта чIа­л­ан бикIлай бур ми масъалар­тту щаллу буван аьркиншиву пишакартурал «контрактно-целевая подготовкалул»: яни работодательтурал чулухасса целевой заказ душиврул, кадрарду хIадур бавривусса, материал ва техникалул базарду ххуй бавривусса, дуккаврил программарду щаллу давривусса хъунмасса хIаллайсса уртакьшиврийсса зузаврил программарду сакин даврил ва м.ц.
Машиностроениялул аралувусса уттизаманнул материал ва техникалул база хъин чулинмай баххана шаврищал гьаз хъанай дур жул техникумрал базалий ресурсирдал центр сакин баврил чара бакъашиву.
Жул техникумрал педагогтурал коллектив зий буссар дянив­сса техникалул пишакаршиврул кIулшиву дусса специалистътал хIадур бавриха. Жу вихру Да­гъусттаннал промышленность цIулагаврийн ва индустриялул производствалул пишакартал чара бакъа аьркиншиврийн.
КIулшиву дулаврил процесс­рал лагрулуву, Дагъусттаннал механический техникумраву мудангу зий буссар выпускниктурал пишакаршиву ларай даврил ялув. Амма техникумрал администрация бувкIунни му даву жущаралу щаллу дуван къабюхъанссар тIисса пикрилучIан. Мунищала архIал кIицI лаган ччива выпускник даврил щаллу авринсса дайшишруну хъанай бушиву мунал захIматран бишлашисса лагьсса кьимат – чIивисса харж. Махъсса ацIрахъул шиннардил дянив цимурца гьаз хьунни, так захIматран бишлашисса кьимат личIаннин.
Республикалул бакIчинал ХIукуматрал ва жяматрал хьхьичI бивхьунни Дагъусттаннал промышленность хьхьичIуннай даврил масъала. Му щаллу бавриха жува зугу зунну.
МахIаммадрасул Муслимов,
С. Орджоникидзел цIанийсса Дагъусттаннал механический техникумрал директор
Таржума Б. Аьлиевал