Ккавкказнал тарихраясса бусаларду

surat_13«Преданья грозных дней Кавказа» тIисса проектрал ххюва томрал презентация хьунни Дагъус­ттаннал паччахIлугърал политехнический колледжраву

Мяйжаннугу, ци-цигу оьсса кьинирду бакIрачIан дуркIун дур Дагъусттаннал, Ккавкказнал тарихраву. Цагу-кIивагу ккавккун бакъар зунттал халкьуннан дяъвирду. Амма Дагъусттанналгу, Ккавкказналгу агьлу ца хьуну, дурурччуну дур жулла ватан оьнкьарахун бияннин янна-ярагъуннил балгусса чапхунчитурая. ХIакьину Ккавкказ ттислай бур. Дагъусттаннай вилаххав душмантал гьарза хъанай, жулва оьттувун жува бахьлагавай буру.
ЧIяву миллатру бусса Дагъусттангу, Ккавкказгу цимирагу ттуршукулул дянив дакьаврий яхьусса жулва ппухълуннал, уссушиврул аьдатру дурурччуну тIий бушиву цIунилва-цIунилгу тасттикь буллалисса бур Ккавкказнал авадансса тарих цачIун бувну, паччахIнал зулмурдащал талай бивкIсса виртталсса ирсираяту бусласисса «Преданья грозных дней Кавказа» тIисса проектрал ххюва том. Му проект дунияллийн бувкссар ларгсса шинал ахирданий «Орион» ООО издательствалул итабавкьуну.

Зулайхат Тахакьаева
Проектрал автор ур физикалул ва математикалул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал Федерациялул лаваймур школалул лайкь хьусса зузала, Аьрасатнал пишакарсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузала, ДР-лул эулмурдал лайкь хьусса деятель ХIасан Айгунов. Томру сакин бувну бур лакрал чичу Хизри Илиясовлул.
Шивун бухлай бур Гъази-Гъумучиял Сурхай-ханнаясса (Чулахъ-Сурхай-ханнаясса), Гъази-Гъумучиял МахIаммад-ханнаясса, Хан-Муртазялиясса, Гъази-Гъумучиял Сурхай-ханнаясса (Хъун-Буттаясса) ва Имам Шамиллуясса луттирду. Луттирдаву ишла бувну бур тарихрал лахIзарду, тарихрал аьлимтурал хъиривлаявуртту, халкьуннал бусаларду, лахъи балайрду ва ялув кIицI лавгсса вирттаврая дагъусттаннал шаэртурал чирчусса назмурду.
«Жула виричусса тарих кIулну бухьурчанни, Ккав­кказнал ва Аьрасатнал халкьуннал кьадар цава-ца бивкIшиву бувчIирчанни, террористурансса ва экстремистурансса ххуллу кьукьинсса гужру цачIун бан бюхъантIисса. Мунинсса мисалну хьуссар, ДР-лул хьхьичIавасса Президент МахIаммадссалам МахIаммадовлул сипталийну, «Дагъусттаннал гуж цашиврувур бусса» тIисса лозунгралу хьусса Дагъусттаннал Халкьуннал шамилчинмур съезд. Аьрасатнащал цашиврий яхъанан аманат бувссия жунма Имам-Шамиллулгу», — тIий ур ХIасан Айгунов Имам-Шамиллуямур луттирансса хьхьичIмукъуву.
Дагъусттаннал жагьилтал ппухълуннал виричусса тарихрал эбратрай тарбия бансса, терроризмалул ххуллу кьукьин кабакьу бансса проектран ккалли буллай бия Дагъусттаннал паччахIлугърал политехнический колледжраву ва ххюва томрал презентациялий ихтилатру буллалимигу.
— ХIакьину Дагъусттан дунияллун ца вахIшисса агьлуну ккаккан буллай бур. Дагъусттанная бусай­сса хавар шикку так оь экьилаглай бушиврия бакъа бакъар. Бяйкьу ххуллийн бакIрайн багьми виртталну ккаккан буллай бур. Жува кIачIану къалявхъусса, хъинну куртIсса мархригу, авадансса тарихгу, уздансса ппухълунная бивзсса агьлугу бушиву ккаккан бан аьркинссар. КIия инсан архIал гьан къашайсса ххяллаву хъунигу хьуну, яхIлувну ялапар хъанахъисса агьлуру жува. Балугъравун ивсса жагьилнал лялу ххаржан дахIайсса диркIссар, гания гихунмай ганай шяравалугу, Дагъусттангу оьсса кьаст лархIуная буруччинсса жаваблувшинна душиву буслай. ХIакьину, тIурча, жулва жагьилтал уссил уссу ивчIангу махъаллил хъанай бакъар, ахIмакьсса идеологиялул цIаний. Жуйра жунна ятсса идеологиягу, аьдатругу, багьу-бизугу ялув духIлахIисса жува жулва мархрая ят буцлай буну тIийри, хъун хъанахъисса никиран ппухълуннал тарих щаллуну кIулну бакъа тIийри. Ттун нач хъанай дур хIакьину жулла республикалий бугьараминнал къатригу, нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIал интернатругу бушиврия.
Мунийн бувну, ва ххаллилсса проект дунияллийн буккан бан сипта хьуминнал, му дузрайн буккан бувминнал ва миннал чIарав бавцIуминнал даврин багьа бакъассар. Мукунма лавайсса кьимат зул хъирив нанисса никирал зу дурмунингу бищунтIиссар, — увкуна профессор МахIаммад Аьбдулхабировлул.
«Дагестан» ГТРК-лул хъунаманал хъиривчу Ссалам Хавчаевлул ва проект ккалли бувна телевизионный проектран.
— ХьхьичIунсса телеканаллал кабакьирча, ххаллилсса тарихий­сса фильм дан бюхъанссар. Му бакъассагу, тарихийсса хроника чIярусса духьурчагу, щяв бишин къашайсса луттирду бур. Ттула гъансса оьрчIахьхьун буккин буллуссия цалчинмур том, ххуй къабизарча гихунмай мабуккара, куну. Ганал ттучIату ххювагу том лавсуна, бувккунугу бия. Цанма асар хьусса лахIзардая ттухьва буслай, мяълум буллай ия. ЦIанакулгу ми луттирду ттучIава бакъар. Мяйжаннугу, хъун хъанахъисса никиран дарсруну хьунсса луттирду бур, — увкуна ванал.
— Жунма жулва лавгмур хъама къабитансса, хъун хъанахъисса никирахь жулва ппухълу ца бивкIссарив бусласисса, жулла цимирагу ттуршукулий цачIун хьусса магьирлугъ ккаккан дуллалисса проект бур. Мунихлуну хъунмасса барчаллагь учин ччай бур проект сакин бувминнахь. КIицI къабан къабюхъанссар ва лу батIин Хизри Илиясовлул бувсса захIмат. Мукунма кIицI къабувну къабюхъанссар уссурвал Айгуновхъул мукъуйну, иширайну, арцуйну миллатрал чIарав бацIайшиву даингу. Гьарцагу миллатран чIа тIий бура укунсса арсру, — увкуна «Илчи» кказит­рал хъунмур редактор Качар ХIусайнаевал.
— ХIакьину хъинну сийлуву дур Голливудрал кинорду. Голливуд хIайран бансса кино ласун бю­хъанссия ва ххюва томраягу, — увкуна ДР-лул Жяматийсса Палаталул член, Имам Шамиллул цIанийсса дунияллул халкьуннал фондрал хъунама Оьмар ХIажиевлул.
Дагъусттаннал виртталсса арсурварая бусласисса проект­ран лавайсса кьимат бишлай, ванал ХIасан Айгуновлул хьуву ларчIуна Имам Шамиллул цIанийсса мусил медаль.
Тарихрал элмурдал доктор Закария Нахибашевлул кIицI лавгуна ххюва том цалва хъинну гъирарай бувккушиву ва цалла давривугу ишла буллантIишиву.
Дагъусттаннал ПаччахIлугъ­рал политехнический колледжрал студент Шамил Насруттиновлул бувсуна луттирдаву цанма яла асар хьуми иширттая.
Проект дунияллийн буккан бан чIарав бавцIуминнахь барчаллагь увкуна том сакин бувсса филологиялул элмурдал доктор Хизри Илиясовлул.
Ахирданий ХIасан Айгуновлул кIицI лавгуна проект итабакьин савав хьушиву махъсса шиннардий Надир-шагьнащал дяъвилия дагъусттаннал цаппарасса тарихчитурал чичлачисса тIайлабакъасса хIуччарду.
— Диялсса тарихрал материалгу дартIун, Хизри Илиясов ттучIан гъан хьуна, ацIния кIира шинай Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал проректорну зий ивкIсса вин жулва тарихчитал кIулхьунссархха, вай давурттансса миннал рецензияртту аьркинни вил кумаграйхчил, — тIий. Дагъусттаннал цинявппагу миллатирттал цашиврийнур жущава чил билаятирттаясса чапхунчитал ххит бан бювхъу­сса. Му зат хIисавравун лавсун, на хIукму бувссия ва проектрал давривун дагъусттаннал гьарцагу миллатраясса аьлимтал хIала буххан бан. Луттирдансса рецензия чирчуссар: ДР-лул элмурдал лайкь хьусса деятель, тарихрал элмурдал доктор, ДГУ-рал Да­гъусттаннал тарихрал кафедралул хъунама Аьбдулкьадир Оьмаровлул (яручу); ДР-лул элмурдал лайкь хьусса деятель, тарихрал элмурдал доктор, ДГПУ-рал профессор МахIач МахIаммадовлул (лаккучу); Дагъусттаннал ва Аьрасатнал элмурдал лайкь хьу­сса деятель, тарихрал элмурдал доктор, ДГПУ-рал профессор МахIаммад ХIасановлул (табасаран).
Чулахъ Сурхай-ханнаясса (цалчинмур) томран хьхьичIмахъ чивчуссар Дагъусттаннал Халкьуннал шаэр, Дагъусттаннал Чичултрал союзрал хъунама МахIаммад АхIмадовлул (яручу). Гъази-Гъумучиял МахIаммад-ханнаясса (кIилчинмур) томран хьхьичIмахъ чивчуссар физикалул ва математикалул элмурдал доктор, профессор, ДГУ-рал ректор Муртазяли Рабадановлул (ссурхIиричу). Хан-Муртазялиясса (шамилчинмур) томрансса хьхьичIмахъ чивчу­ссар тарихрал элмурдал доктор, ДГПУ-рал профессор, ДР-лул элмурдал лайкь хьусса деятель Джонрид АхIмадовлул (лазгиричу). Гъази-Гъумучиял Сурхай-хан – Хъунбуттаясса (мукьилчинмур) томран хьхьичIмахъ чивчуссар шяраваллил хозяйствалул элмурдал доктор, профессор, Дагъусттаннал ПаччахIлугърал аграрный университетрал ректор Зайдин Жамбулатовлул. Имам-Шамиллуясса (ххюлчинмур) томран хьхьичIмахъ чичав нава.
ЦачIун дурну дуссар Да­гъусттанналгу, Аьрасатналгу хьхьичIунсса аьлимтурал макьаларду. Макьалардаву итххявхсса гъалатIру бакьин бувссар аьлим­тал Тамерлан ХIажиевлул ва АхIмад Кьурбановлул.
Мунихлуну ва томраву тIайлабакъасса хIуччарду ишла бувссар тIисса щак-щук щилчIав бикIан къабюхъайссар. 1710 шиная 1859 шинайн бияннин­сса Дагъусттаннал тарих кIулну ччисса, тарихрал элму ахттар дуллалиминнангу, тарихрал дарсру дихьлахьисса учительтурангу, студентътурангу бяст бансса диялсса материал ишла дурну дуссар ва томраву. ДакIнийхтуну барчаллагьрай ура ва том итабакьин захIмат бивхьусса цинявппагу аьлимтурайн, — увкуна ХIасан Айгуновлул.