Маччучларду зунттурду ва арду

gorit_travaЦIанасса чIумал Аьра­сатнал Гринписрал «Весна без огня – лето без дыма» цIанилу дуллай бур щаллагу Аьрасатнал акция. Мунил лагрулуву датIлай бур АьФ-лул ПрезидентначIансса къулбасру, цIу щавурттан закондалийнусса къадагъа дувансса тавакъюращал.

Бадрижамал Аьлиева
Инт дайдишайхту, шяраваллал, шагьрурдал зума-къирагъирттай чIяруну ххал шай дукIурасса урттуцIух ланпа тIий лархъсса цIу, агъ-магъ, пущу-пуркIу. Лаккуйрив хьхьичIва дакIнийри щаллунма зунттурду, къурду цIарайх бувну, яла мадара хIал лавгун, щюллисса урттурал къат дакьиннин лухIисса зун­ттурду, бакIурду, лухччив параннарал цIарал ччуччин дурсса кунна чIалай дикIайсса, урувгнал дакIгу аьжаивну къума лаган дуллай. Оьрмулул бугьарами бикIайва хъирив хьуну нанисса уртту-тIутIун укун хъинссар, гай хъиннура ххуйну ххяххантIиссар тIий. Уттигу, инсантураву мува пикри ливчIун, ччучлайнма бур зунттурду, ар-майданну. Укунсса давурттая, тIабиаьтран къеппул бугьанукссавагу хайр биллай бухьурчагу, биллалисса зараллуми бур хъуни-хъунисса.[pullquote]Инсантуран бувчIлай бакъар цуксса хъунмасса зарал биян буллалиссарив цIарал тIабиаьтран, бувчIлай бакъар тIабиаьт цаярда цукссагу аькьлу бусса душиву.[/pullquote] ЦIараву ччучлай бур, бургъил чаннайн ва гъилишиврийн дахьва буклаки­сса, цикссагу ва цимивагу журалул ущу-щулгъи, дахьра чантIа тIисса уртту-тIутIал мархри, миннул гьанна, къатIри, ццац. Лиллай дур микро ва макроэлементирттал балансгу. ЦIарал ччуччин дуллай дур ххяххиярттан яла аьркинмур, яла хъинмур аьрщарал (почвалул) къат. Ччучлай дур ххяххиярттан яла хъинмур микрофлора, ххяххиярттан цIуцIавурттайн къарши дацIан кумаг баймургу. Му цIулаганшивруллив лагайсса дур диялсса чIун. Инттухуннай уртту-тIутIи цIакь хьуншиврул, хъуни хъананшиврул гьан аьркинну диркIсса чIун харж шайсса дур му микрофлора цIулаганнин. Мукун, кьаркьсса урттуцIух ларчIсса цIарая махъ уртту-тIутIул чIявуми журарду бакъава хъанай бур ми кIанттая, ххярхмур уртту-тIутIигу дур гуж чансса, заэвсса. Амма инсантал дакI дарцIуну бикIай га цIу щуну диркIмур кIанайсса уртту-тIутIи ляличIину ххуйну хъанай душиврий, миннул щюллисса рангну ляличIинура яргсса, авадансса душиврий. Туну, кьаркьсса, дукIурасса урттурал «ссупралий» ва лухIисса кIулщулмуний ххярхми урттува яргну чIаланссар лухIимур аьрщарайми. Вагу хъанай дур бяйкьлакьаву, яруннил хъяврин буллалаву. Кьаркьсса уртту ччурччусса кIанай ххуйну, хьурчагума, хъанай дур мархха куртIсса, кьянкьасса уртту. Мунияту чIяру хъанай дур кьяртарисса, кьянкьасса уртту-тIутIи.
Кьаркьсса урттуцIух, чIяруну, цIу щай, цанма хIазиран, кIулши дакъа, мюрщи оьрчIалгу, чIава жагьилтуралгу, хIатта диял­сса шиннавун бивсса, амма я тIабиаьтрал, я лагма-ялттусса экологиялул ялув пикривагу къабайсса инсантуралгу. Амма миннан щаквагу къабагьайхьунссар цивппа лархъсса цIарах бурувгун, хIазирай буна, му цIараву ччучлай ягу пуркIураву бугъ хъанай цимирагу сагъсса рухI душиврийн, цалла лархъсса ца килпит сававну, тIабиаьт уртту-тIутIул цимивагу журалул мискин хъанай душиврийн.
ТIабиаьтран хайр банну тIий му даву дуллалинангу, дакIний бикIан аьркинни, мукун ччур­ччусса урттурая ливчIсса лу­ххаямур хайрнияр хъунмасса хайр кьаркьсса уртту цавура цирда цIаракIлай, миннуя хьусса оьргъашивриямур цукссагу хъунма­сса бушиву ва мунищала архIал тIабиаьтрангу цукунчIавсса зарал хъанай бакъашиву.
КутIану учин, цIу щуну, зун­ттурду, лухччив цIайннарацIа даву, му хъанай бур яла кьювкьумур ва, мунищала архIал, яла вахIшиймур кьяйда, даву.
Мукун, пикри бакъа, дукIу­расса урттурацIух инсаннал дирхьусса цIарал мурхьирдан, вацIрангу хъунисса зараллу биян бувай. ХIатта инсантурал къатри ччувччусса ишругума шай. Аьрасатнал цайми регионнай щаллусса шяраваллурду ччур­ччусса, трансформатор бусса будкалуцIух цIу ларчIун му пIякь увкусса, цIу лещан дуллайна инсантал ливтIусса ишругума хьунни. Амма инсан бакIрай ацIаншиврул, мунал пикри булланшиврул цива ци хьун аьркин­ссарив къакIулли.
Цайми хIукуматирттай ду­сса, Аьрасатнаву закондалийн дурсса царагу къадагъа дакъар укунсса иширттан дайшишруну хьунсса, укунсса давривух хIаламанай аьчIа дишинсса, жаваблувшиннарайн кIункIу увансса. Анжагъ Москавуллал ХIукуматрал дирхьуну дур къадагъа шагьрулул аьрщарай цIу дишин къабучIишиврул.
Дагъусттаннай, ва масъа­лалуцIун дархIуну, ци тагьар дурив ххал дуван на оьвкуссия МЧС-рал Дагъусттан Республикалиймур управлениялийн. Му Управлениялул Административ практикалул отделданул начальник Мурад ХIамзатов буслай ур:
— Ва масъалалийн дагьай­сса законгу, цалсса, дакъар. Жу жущава шаймур буллай буру ва давриву. Администрациялул каялувчитурачIан, инспектортурачIан чичай­ссар чагъарду, ва масъалалул хIакъираву ялувбацIаву дан тавакъю буллалисса. Районнал, шяраваллал администрациярдал, цанна дюхъ дусса кьинирду язи дургьуну, бувккун, ялувбацIаврилу щайссар кьаркьсса урттуцIух цIу. Шиккугу зарал хъанай бур тIабиаьтран, бунугу, цIу ччи-ччинийх «къадачин» ялув бацIанмагу бюхълай бур. Ялагу, бурхха хъунисса авлахъру, масалдаран Бабаюртуллал райондалийсса чIахIлул (камыш) авлахъру, цIу щуну дакъа, хьхьичIмур шиналсса ххяххиярттацIа дуван къашайсса. Ми дуцлан къахьун­ссархха. Аьмсса ккаккияртту, чув, циксса цIу щавуртту хьуссарив, административ жаваблувшиннарайн цими инсан кIункIу увссарив инт къуртал хьувкун, гъидайдихьулий чIаланссар, — буслай ур ва.
Жуллами районнай ци тагьар дуссарив буслай ур МЧС-рал Дагъусттан Респуб­ликалиймур Управлениялул Лакрал ва Ккуллал районнаймур Надзорданул деятельностьрал отделениялул начальник Басир МахIаммадов:
— Инсантуращал ихтилат­ру буллай, бувчIин булларча бакъа, гьарцаннал хъирив бавцIуну, гьарманал къаралданий бикIан къашайхха. Кьаркьсса урттурацIух цIу щаву му, чIявучин, хар-хавар бакъа хьусса даву къадикIайча, дуванна тIий дурсса даву дикIай. Мукунсса ишругу ссуттил ва интту шай. Балики цIу щусса инсан кIул хьунийгу, шяраваллал администрациярттал бакIчитал бачай мунахлу буклай, «ай, щинчIав заралния хьуну бакъар, ванай аьчIа дихьлан» тIий. ЗунттурдацIух, лухччацIух цIу щусса ишругу шиная шинайн чан хъанай ба­къар. ХьхьичIра, колхозругу дуну, вари чинссарагу ялув бацIаву диркIхьурча, утти колхозругу лирну, хъу-лухччал заллу-зал акъа ливчIсса чIумал мукунсса ишру чан цукун хьуви.
Ялагу, «суцIру литIун баншиврул щарду цIу» тIий, хIухчалтрал цIу щусса ишругу шай. СуцIругу литIайхьунссар, амма ва ишираву хьусса хайрнияр зарал хъунмар, — буслай ур Басир ХIажиевич.
ЦIанасса чIумал Аьрасатнал Гринписрал «Весна без огня – лето без дыма» цIанилу дуллай бур щаллагу Аьрасатнал акция. Мунил лагрулуву датIлай бур АьФ-лул ПрезидентначIансса къулбасру, цIу щавурттан закондалийнусса къадагъа дуван­сса тавакъюращал. КъакIулли мунилми хIасиллугу цукунсса дикIантIиссарив. Дуккан дарчангума мукунсса закон, вайми законну кунна мугу щаллу дулланссар жулва инсантурал.
Техникалул чулуха дикIу, зузалтрал чулуха дикIу лащинсса тагьарунниву лирчIсса шяраваллал хозяйствардан ва кьяйда хъанай бур лухччив хьхьичIмур шиналсса кьаркьсса урттурацIа марцI дувансса яла бигьамур ва кьювкьумур кьяйдану. Ссуттихунмай бувккун ми уртту дуцаяр, инттухуннай ца килпит лахъан бигьархха туну. Амма инсантуран бувчIлай бакъар цуксса хъунмасса зарал биян буллалиссарив тIабиаьтран, бувчIлай бакъар тIабиаьт цаярда цукссагу аькьлу бусса душиву. Му бувчIукун жува хъиннува чIал хьуну къалякъин, ва иширавугу, чIявусса цайми-цайми иширттавугу, школардайгу, шаппа-шаппагу оьрмулул мюрщиминнахь хъуниминнал буслан аьркинни тIабиаьтран зарал биян буллалимуния, ци дуллан бучIиссарив, ци къадуллан бучIиссарив. Гьарцаманан дурчIлан аьркинни цаятура­сса тIалавшин, жаваблувшин тIабиаьтгу, лагма-ялттусса экологиягу дуруччавриву. Цал килпит лахъаннин, ттуршилва пикри буван аьркинни мунил цуксса зарал биян буван бюхъайссарив тIабиаьтран.