Буттахъал кюру

Хъусращиял Оьлла арницI дуссар Мирзал хIалу. Мунил чIарав аьвзал заманнай диркIун дур бакIуйсса мащи. КIанийн БакIуй мащи учай. КIикку цIанагу чIалай дур 9-10 чIаттирал ухшар.
БакIуй мащилул лув неххацI дикIайва ттун кIулсса чIумалгу лахъсса чIирттугу бусса диялсса хъу, ганийн Мажидлул хъу учайва. Га Кьанакьхъал Мажидлул дурсса хъу духьунссия. Уссия ца хъинсса чарил усттар, учитель ХIажимусил бутта. Халкьуннаву ливчIун бур бакIуй мащилиятусса укунсса махъру:

На ца къарил душ бура,
БакIуй мащилий бура,
Ччиккущал ччалай бура,
Ччалли балай тIий бура.

КIа дакъасса, Хъусращиял аьрщарай хьхьичIазаманнай диркIссар кьурахъул мащи, шикку ялапар хъанай бивкIссар халкь ва ябуллай бивкIссар цалва ятту-гъаттара, улахъ. Вайннун цIарду диркIссар: ТIамас Кьуллардаялу, ЧIукьалу, ПIаркьуялу, Аьвчар­ттаравалу, ЧIава бакIу, Ялув Аьралиялу, Ялув Ккурунналивалу, Эябалу, МухIлуцIалу, Вараги, Оьлласун, РахIу мащи, ХьхьурттицIалу, Гьапалсун, ЦIурттазан, Валтрасун, МитIавалу, Чачавалу, КушакьянтI, Мусра, Наврузи, Шалкравалу, Ххаттал ппаллу, Мерхрав, Шарпузан, ТIуххалалу, Чачавалу, Хъунайнна ва м.ц.
Вай шиккусса агьали душмантурая буруччиншиврул цачIун бивзун бур монголнал ТIамас ва Хъусращи лавсун, лекьан дурну мукьах. ЦIанасса щарнил бакIравун Кьуллардайн, вайннайн тIун бивкIун бур Хъусращи. Ва цачIун шаву хьухьунссия ХIII ттуршукулий. Хъусрал тарих наниссар УII-У ттуршукулия. Та заманнал ТIамас тIисса «древнейшее ва средневековое городищалия» тIайла хьуну, цанчирча вай цавай халкь бивкIун тIий.
Вайнная чивчуну буссар тарихрал элмурдал кандидат Илияс Къаяевлул «Государство лакцев» тIисса статьялуву, (1995 шинал «Эхо Кавказа» журналданий, № 1, 3-8-ми чIапIив). Жуйна автор тIий ур «Кусрахинские народы». Хъусращи циван чайссарив буссар ттул «Хъусращи» тIисса луттираву. Жулла щарния ва агьалинал оьрмулия кIулну ччинан буккин бучIиссар ежегодникру «Кавказские горцы» 1869 шинал Ттуплислив бувксса, «Очерки истории Дагестана» (редактор Г-М. Хашаев), 2-мур том «Установление Советской власти в Дагестане» профессор Эмиров, «История Дагестана в четырех томах». (СССР-данул элмурдал академиялул Дагъусттаннал элмийсса центрданул итабавкьусса.
Чансса зад бур бусан Совет хIукумат дихьлахьисса чIумалсса дяъвирдая ва туркнал аьрал жулва Дагъусттаннайн бучIавриятусса.
Революция хьун къаритан, Ккавкказнавун, Дагъусттаннайн бувкIссар жулла диндалул уссурвал 1918 шинал ва талай бивкIссар 1920 шиналнин, шикку Совет власть ххув хьуннин.
Туркнал аьрал, аьравалтту, ттукри миксса чIявусса бия тIун икIайва ттул ппу, миннул бакI шяравун дурххукун, дахьа Ххилаххуя (Ччурччу хIаллил) бакIрава магъ чIалачIисса. Цал Аьралийва вай гьантта бивкIсса кIанттай ницру лабивтун бур жулва жагьилтурал. Вайннал бувцуну оьллу аьравалттах бахIлан бивкIукун, бусан багьну бур, ницругу буллуну бур.
Му чIумалъятIар Жавгьарил: «Гьамиси пух бурдавар» — кусса, жагьилтал бавттун бур щяпах, оьллугу зана бувну бур. Турк хъамалу бан ницру бавххуну бур, мизитраву ва Масу Разухъанний хъамалу бувну бур, шяраву­сса къатравугу бивтун бур вай гьантта.
Гьунттий кIюрххила «Айран!» тIий бия тIар шяравух занай, вайннал лякьри зия дурхьунссия ницал дикIул. Вайннал хъунимину бивкIссар тIар Нури-паша ва Казимбек тIисса генералтал.
Туркнал мютIи бакъултран гацIана танмихI байсса бивкIун бур, шама жагьилнангу, ярагъ, патронну бавцусса, мукунсса суд бувна тIар Бярув, щарнил дянив хIадурсса щяпах 15-20 бищаву дурна тIар миннайх. Га цаннай къуша (пистолет) бия тIар, гагу щяпух тинмай бувну бивщуна тIар га кIукIлу кIанайх. Вай ца бивкIссарив хъунанан кIулссар, на миннал цIарду къабусланна.
Вай шаннагу шинай талай бивкIун бур, турк бакъа, жулвами партизанталгу. Совет хIукуматрахлусса аьраллу Дарбантуллал тийх, Аья-кьакьалуву, Бугланна бакIуй, Жунгутайннал бурхIай, яруссаннай, Порт-ПетровскалучIа. Шариаьтрал низам дишай туркнан 1920 шинал цакуну шаппай зана хьун багьну бур. Тайннайн Англия ххявххун бур, жучIарагу Совет власть ххув хьуну дур, большевиктуран тай ччай къабивкIссар. Тай лахъсса офицертал, генералтал цала багьлух лявкъуну, цанма ххуллу кка­ккан банмигу ливчуссар Бакуйн ва Туркнавун.
Вай дяъвирдаву хъуннасса гьурттушиву дурну дур Хъусращатусса 22 адаминал. Гургаев Сулайманнул, Тахакьаев Сяидлул, Чавтаров ТIагьирдул, Сяидов Аьллул, МутIаллиев Рамазаннул цIарду куну буссар «Хосрех и хосрехцы» тIисса луттираву (стр. 29. 32). ДартIсса материал дакъар, тай дяъвирдаву гьурттушинна дурну дур Кубачанов МахIаммадал, Къутуев Илияслул,ЯхIияев Рамазаннул (Мяда Разу), ванахь партизаннал книжка буссар, Исмяилов Ханнал, Чабаев МахIаммалул, Чяшкаев Оьмарил, Гъазибуттаев Загьидлул, Загьидов ЩайхахIмал, Ванатиев Нураттиннул, Билалов Билаллул, Къалаев Кьалал.
Хъусращатусса ххюя жагьилнал жанну дуллуссар вай дяъвирдаву Совет хIукумат дихьлай. Вай жунма хъамабитан къабучIиссар: Жанаев Аьлибутта, Дурминхъал Шагьмандара, ТIахьаев Аьвдуллагь, Халимбагов Аьвдуллагь, Рамазанов Маллай Рамазан ( Зявзаннул уссу). Вайннай каялувшиву дуллай бивкIун бур Гьарун Саидов, Ккуллал Салманов Сулайман (салманка), 1930 шинал Хутхуллал банда гъагъан дуллалийни каялувчину ивкIун ур Ккулатусса Диччихъал МахIаммадов ЦIаххуй.
Асадуллагь Аллаев,
ДР-лул лайкь хьусса учитель