ЛивтIу-бивщуми гьарза хъанай бур

dg_10«Ватан» цIанилусса дазул кьатIувсса ватанлувтуращалсса дахIавурттал Ассоциациялул президентнал кумагчи Шафи Акушалищалсса ихтилат.

Бадрижамал Аьлиева
Дунияллий яла машгьурми музейрдавасса Луврал директортуравасса цаннал Андре Паррол увкуну бур: «Гьарцагу цивилизованныйсса инсаннал дуссар кIира ватан: ца – цува дунияллийн лявхъумур, цагу – Сирия», — куну. Мяйжаннугу, Сириянавун лавгми, цалла ватандалий кунма, рахIатну, паракьатну бикIайсса бивкIун бур, миккусса агьалинан хъамал ххирашиврул хIайран бувайсса бивкIун бур.Махърив, цимирагу никирал оьрмурдив Сириянаву лавгсса, гъан-маччанал гьаврду шикку хьусса, оьрчIру дунияллийн шикку бувксса, Сирия цалчинсса ватанну ва яла ххирасса билаятну хьуссаннангума бувккун гьансса бувккун бур. Дяъвилул лекьа-пIякьу дурну дур дахьа уттигъанну цайми билаятирттаясса туристал хIайран буллай диркIмур.
КIулсса куццуй, цIана Сириянаву къачансса дагъусттанлувталгу бур — 1877-ку шинал ва муния тинмайгу мугьажир (эмигрироват) хьуну лавгминнал наслу. Утти, Сириянавусса цайми халкьуннащал, миннал бакIрачIангу бувкIун бур бала, цуппагума кIилийнусса. Цалла ватандалий дяъви нанисса къагьану, цалва мюрщисса оьрчIрувагу, хъунив хьусса нитти-буттахъулвагу нигьачIаву дакъанийн буккан буван хъанай бакъар. Дяъви хьусса чIумал чил миллатирттал, чил билаятир­ттал инсанталгума ливхъун бувкIун, чил хIукуматирттай кьамул бувай. Жулва дагъусттанлувтал цалла тарихийсса ватандалийн кьамул буваннив хъунисса дайшишрурду хьхьичIун дагьлай дур. ХIукуматрал бакI дургьуми пикрирду, машварартту буллай бунарив, дяъвилул цIу дирну дур Сириянавусса дагъусттанлувтал, хъунмурчIин, ялапар хъанахъисса Дерфуль поселокрайнгу. Ва захIматсса тагьаруннил хIакъиравусса ихтилат хьунни ттул ва «Ватан» цIанилусса дазул кьатIувсса ватанлувтуращалсса дахIавурттал Ассоциациялул президентнал кумагчи Шафи Акушалил дянив. Сириянаву ливчIсса дагъус­ттанлувтурал ялув буруккинттарайминнавасса цану, миннан бувансса кумаграх луглагиминнавасса цану хъанай ур ва.yandseорп
— Шафи, вил дахIаву дур Сириянавусса жулва дагъусттанлувтуращал. ХIакьину ци тагьар дур тийх, миннал бусаврийн бувну, минналми пикрирду цукунсса бур?
— Инсантурал эмиграция мудангу дархIуну диркIссар апатIсса, аьсивсса иширттащал. Цалва аьзизсса кIанттурду кьабивтун ца ягу чIявусса инсантал лагаврил чIявуссаннуя тIутIиссар. Ухссавнил Ккавкказнаву 19-мур ттуршукулий хьусса ишру сававну Дагъусттаннал миллатирттал, бачIисса учирчагу, инсантал Сириянавун бивзун бур. Га чIумал къабувчIирчангу, му хьу­ссар тарихрал гъалатIирттал, хъунмасса геополитикалул тIуркIулул хIасилну. Дагъусттанлувтал бивзун лавгсса билаятрал, тиккусса инсантурал ми хъинну кьамул буварчангу, чIявуми эмигрантътураща бювхъуссар цалла культура ва аьдатру дуруччин. Миннан хьул бивкIссар та-бунугу ватандалийн зана хьун­сса, цалла гражданство зана дансса, амма ва багьана, та савав хъанай къабювхъуссар. Ближний Востокрайсса тагьар оьлурккунни. Му дазу-зума дакъасса темар, муния ихтилат къабулланну.
ХIакьину Сириянаву «микI­ларчIун дур» медицина, кIулшиву дулаву, бизнес… Махъсса ца-кIира шинал дянив хIасул хьусса тагьаруннил инсантал ххинил бунни. Дяъвилул цIу дирунни дагъусттанлувтал ялапар хъанахъисса Дерфуль поселокрайнгу, Хомс шагьрулия арх дакъа дирхьусса. Инсантал кьатIув буккангума нигьабуслай бур, цалва документиртталсса, цамунилсса буван бюхълай бакъар. Му поселок­райн цимилвагу бомбарду бивчунни. Вана вай гьантрайгу дунни му поселокрайн ирглийсса авианалет. Дерфульлайн бивну бур боевиктал, революционертал. Сириянал властьрив, паракьатсса, укунмасса инсантал чув бурив, боевиктал чув бурив хъирив лаллай бакъархха, бомбарду бичлай бур боевиктал бусса кIанттурдайн. Сириянал президент Башар Асадлул чул бувгьуми ца буссарив, мунайн къаршими ца буссарив, Аьрасат, Франция ягу Америка тIайлассарив – укунмасса, ккуллардалу ва бомбардалу ливчIсса инсантуран цIанакул муку-мукунсса хавардая хайр бакъар. Аьркинну бур шайссаксса анаварну инсантал буккан буван дяъвилул цIарава. Гьарца кьини ливтIусса, бивщусса хъанай бур, миннавух дагъусттанлувталгу. Дагъусттанлувтурахьхьун цалла ватандалийн зана хьунсса ихтияр дулара тIисса тавакъю, цалсса, ссайнкIуй къабувккунни. Миннан я арцуйнусса кумаг, я цамур аьркинну дакъар – так зана хьунсса ихтияр. Миннавух экстремистътуращал дахIаву дуссавагу бакъарвав тIиссагу щак-щук бикIан бюхъай. Мукун бухьурчагу, хасъсса органнаща хъиривлаяву дурну, му кIул буван бюхъанссархха. Миннал дянивурив къачанссар цалла даву ххуйну кIулсса хIакинтал тIий, цайми пишакартал тIий, ххаллилсса инсантал, интеллигенция.
ХIакьинусса кьини Сириянаву­сса Дагъусттаннал диаспора хъанахъиссар хъуними диаспорардавасса цану – мунивун 9 азаруннийн бивсса инсантал бухлахи­ссар. Миннавух бур дарги, ярусса, къумукь, Гъази-Гъумучатусса лак, чан-кьансса лазги ва м.ц. Амма Аьрасатнавун бучIан нажагьссаннаща бакъа бюхълай бакъар, так Дагъусттаннал вузирдаву дуклан бувкIун, 5 шинавун махъунмай зана хьурча бакъа. Сириянавусса да­гъусттанлувтал цинявппагу куннан кув кIулли, миннал дянивсса дусшиврийсса ва гъан-маччашиврул дахIавуртту цIакьсса дур. На навагу, Аьрасатнавун ивзун цикссагу шинну ларгун дунугу, миннащал дахIаву дуну ура. Ватандалийн зана хьун ччисса 400-нния ливчусса да­гъусттанлувтурал сияхI дурну дуссар. Инсантуран ччай бур зун, дуклан, амма бюхълай бакъар.Гьаксса ччива оьрмулул бугьарасса инсантал, хъами, оьрчIрувагу буккан бан. На Турцияналмур диаспоралущалгу гъалгъарду бачин буллай ура. Му масъалалуву цащава шаймур бувансса махъ буллунни миннал. ТIааьн къабизлай бур Дагъусттанналмур чулуха ва масъала щаллу буван къабюхълахъаву. Ва масъала цанния кIилий буван хIарачат буллай ия АьФ-лул ПаччахIлугърал Думалул депутат Ризван Кьурбанов, «Черновик» кказитрал хъунама редакторну ивкIсса Биякай МахIаммадов. Дусса дур Закон, Программа, ватанлувтал махъунмай зана баврицIун дархIусса. Амма ми цимурца – чагъарунний, иширайнурив уттигу цичIар даххана къархьунни. АьФ-лул Президент В. Путиннулгу гьаз бунни му масъала цалва Рисалалуву. Амма мугу, цал­сса, так ихтилатирттайну…
— ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIиповлучIан гъан къавхьурув му масъалалущал?
— Цалсса къавхьуру. Рамазан ХIажимурадовичлуйн дагьунни дияйнийн дирсса республика, мунал дулланмунил укуннарагу дазу-зума дакъар. Амма умуд кьукьлай бакъару ва масъалалухгу мунал къулагъас дувантIишиврийнсса…
— ДР-лул цIусса бакIчиная, махъсса шиннардий Да­гъусттаннай хIасул хьусса тагьардания ци учин бю­хъанссар?
— Рамазан АьбдуллатIипов ур хъинну за кIулсса, зий, захIмат буллай аьдат хьусса политик. Мунал лахълахъисса махъругу хъинну ххуйсса бур, дуллалисса тIалавшиннардугу хъинну тIайласса дур. Ттун хъинну тIааьн бивзунни му уттигъанну Элмулул академиялувун аьлимтурачIан хъамалу лагаву. Буссар укунсса лувлякъу, ванияр цимирагу ттуршукурдал хьхьичI исламрал билаятирттай тикрал буллан ххирану бивкIсса: «Лучший правитель тот, кто сидит в обществе ученых, а худший ученый тот, кто сидит в обществе правителей» тIисса. Мунияту, ва аьрххилулгу ци-бунугу тIутIиссар муная, каялувчи, политик хIисаврай. Умуд бур Дагъусттаннайсса тагьар къулай хьунссар, хъин чулиннай даххана хьунссар тIисса. Дагъусттан бувххун, бавкIуну бур махъсса шиннардий.
Ттуннив кIулссия республикалий укунсса тагьар хIасул хьунтIишиву. 1992-93-ку шиннардий на, ттула элмийсса каялувчинащал, гьаз буллай уссияв ва масъала ва чичлай буссиюв вания, диндалия укун тIайла бакъасса пикрирду жулва жагьилтураву къабикIаншиврул. Байбихьулул классирттаву «Религиозное воспитание» дарс дихьлан цичIав дахчилай дакъая, амма къадурунни га чIумалла му даву. Муниятур ислам, исламрал культура цирив къакIулсса ник хъунна хьусса. Дагъусттаннал Сириянаву­сса диаспорарив къаршину буссар диндалухсса укунсса бургавурттах. На дакI дарцIуну ура миннавасса цаягу, ярагъгу канил бувгьуну, уссийн къаршину, уссу ивчIан къауккантIишиврий. Тай пахрулий буссар цивппа Дагъусттаннаясса, Дагъусттангу Аьрасатнаву бушиврия. Дагъусттаннал гужгу муниву бушиву тайннангу бувчIлай бур.
Дагъусттаннай бикIайкунсса хIакинтал чансса ливчIун бур. Щаллагу дунияллий инсантал буссар дуккиншиврул, кIулшивуртту ласуншиврул чIяру-чIярусса арцурду дуллай. Дагъусттаннайрив буссар къадукланшиврул, кIулшивуртту къаласланшиврул чув дуцири арцурду дуллай. Мунияту цалва пишардал хIакьсса усттарталгу лап чансса бур. БакIраву цичIав ба­къасса пишакартурал цимирагу ник дурккунни вузирдава. ХIакьину Рамазан АьбдуллатIипов хIарачат буллай ур тагьар даххана дуван, луглай ур лавайсса пишакартурах, амма мунан ми Дагъусттаннай лякъиншиву къакIулли. Ххишалдаран – жулла республикалийсса гъан-маччашиврул, дусшиврул дахIавурттугу, «ва даврийн уци, та укьан маара» тIисса. [pullquote]Ванияр ттуршли­хъайсса шиннардил хьхьичI кунма, цIанагу инсантуран, документру, янна-ка, арцу, цамур кани-кIунттихь дакъа, ливхъун бачинсса бувккун бур. Сириянал президент Башар Асадлул чул бувгьумигу, мунайн къаршимигу талай бур. Миннал дянивугу – жулва дагъусттанлувтал. Жулва ватанлувтуран кумаграл ка тIитIин къабюхълахъисса, къаччисса му ци политикарив бувчIлай бакъар, чил билаятругума рязий хьусса кIанай ми кьамул буван. Гьарца кьини оьтту экьи най бур. Уттивагу анавар буккан аьркинни ва масъала цанния кIилий бан, законну кьамул дайссарив, статусру цIакь дай­ссарив дурну…[/pullquote]
Республика ччаннай дацIан дуван хъинну хъунмасса захIмат хьунссар, му аьлтта чIалачIисса зат бур. Ттун хъинну ххирар Дагъус­ттан. Сириянаву ялапар хъанахъисса чIумалгу на ацIнияхъайсса шиннардий ттучIара ядуллай уссияв Дагъусттаннаясса аьрщи. Ттул дипломрал давугу хас дурну дуссия Дагъусттаннал геополитикалун. ХIакьинугу ук-тук чичлан икIара Дагъусттанная. Амма ттунна ххирасса республикалун цичIав кумаг буван бюхълай бакъар, цуксса кьурчIинугу. Дагъусттан та-бунугу буккан аьркинссар ва «мугьалттува», амма къакIулли му даву щища дуван бюхъантIиссарив…

Р.S. Ванияр ттуршлихъайсса шиннардил хьхьичI кунма, цIанагу инсантуран, документру, янна-ка, арцу, цамур кани-кIунттихь дакъа, ливхъун бачинсса бувккун бур. Сириянал президент Башар Асадлул чул бувгьумигу, мунайн къаршимигу талай бур. Миннал дянивугу – жулва дагъусттанлувтал. Жулва ватанлувтуран кумаграл ка тIитIин къабюхълахъисса, къаччисса му ци политикарив бувчIлай бакъар, чил билаятругума рязий хьусса кIанай ми кьамул буван. Гьарца кьини оьтту экьи най бур. Уттивагу анавар буккан аьркинни ва масъала цанния кIилий бан, законну кьамул дайссарив, статусру цIакь дайссарив дурну…
———————-

                           ****************************************************************

Шафи Акушалил оьрмулия­сса хъун дакъасса справка:
Шафи Акушали хъанай ур ванияр ттуршлихъайсса шиннардил хьхьичI Сириянавун бивзсса дагъусттанлувтурал наслу, даргиял миллатраясса. Увну ур 1971 шинал. Дагъусттаннайн увкIун ур 1991-ку шинал, увххун ур ДГУ-рал чил билаятирттал граждантурансса хIадур бай курсирдайн. 1992-ку шинал увххун ур ДГУ-рал тарихрал факультетрайн. 1997-ку шинал къуртал бувну бур му факультет, востоковедениялул отделение. Мура шинал увххун ур аспирантуралувун. Гьуртту хьуну ур, хъунасса востоковед Амри Шихсаидовлул каялувшиннаралусса экспедициялувух, аьрабнал канил чичрурду ххал дигьлагьисса давурттавух. Ивну ур Дагъусттаннал сайки гьарцагу райондалийн, хъинну ххуйну лавхьхьуну бур Дагъусттаннал тарих, культура.
Шафи Акушалил чирчуну дур исламрал тарихран ва культуралун, региондалул геополитикалун хас дурсса 20-нния лирчусса давурттив. 1995-ку шиная шинай ур ларай кIицI ларгсса Ассоциациялул президентнал кумагчину.
Ва ур инсантурансса ва социал агьамшиву дусса объектру буллалисса, миннул проектирдалсса, дизайнралсса буллалисса «Импексстрой» ООО-лул гендиректор. 2002-ку шинал ванал Каспий хьхьирил зуманив сакин дурну дур африканал страусирдал ферма. 2004-ку шиная шинай Шафи хъанай ур Аьрасатнал Промышленниктурал ва ишбажаранчитурал союзрал член.