Республика сакин дурсса кьини

mizit_10Январьданул 20-нний 1920-ку шинал ВЦИК-рал Декларациялул законодательствалийн бувну, баян бувссар ДАССР сакин дуршиву. Ва кьини жулва тарихраву хIакьинусса кьини ккалли дувайссар Республика сакин дурсса кьинилун. Амма Дагъусттаннал ва шикку ялапар хъанахъисса миллатирттал тарихран цимирагу азардахъул шинну хьусса, жува цинявннал пахру бан лайкьсса тарихрал иширттал авадансса бур. Гьарцагу чулуха цанначIан ца гъансса, цаннах ца мюхтажшиву дусса жулва уссурвалсса миллатирттал цалархьхьусса сипат дур, чIярусса ттуршукурдай ирсирая ирсирайн тапшур дуллалисса зунттал халкьуннал багьу-бизу, магьирлугъ, занакьулушинна, яла- яла аьдатирттал гьану-цанначIан цасса хIурмат, ца заккана хьуну, куннал кув бугьаву, хъамал хьунагу бакьин, тIайлагу буккан кIулшиву, дакI тIайлашиву. ХIакьинугу, жува, дагъусттанлувтурал, хъунмасса хIарачат бан аьркинссар магьирлугърал хазна ва жула халкьуннал ляличIисса тIул- тIабиаьт ягу дурну, цуксса ци чIун гьарчагу, къулагъас чан хьун къаритан. Республика сакин дурну ттуршрарагу шин хьун дурасса ва хъунбакъасса мутталий жулла аьрщарая бувксса вирттаврал чувшиврул, кьини духIан кIулшиврул тасттикь бувссар такIуйвагу Ватандалийн хаиншиву къадурну, цукунсса патриотътал буссарив. Цукун агьамсса кIану бувгьуссарив жува Ухссавнил Ккавкказуллай дакьаву дуруччаву мурадрай. Амма хIакьинугу жулва хьхьичI бавцIуну бур хьхьичIнияргу къабигьасса масъалартту ва суаллу, цивгу жува щаллу бан, бакIуйн буккан бан буржлувсса.
Ихтияр дулара цал ттигу зу барча бан Республика сакин дурсса кьинилущал ва чIа тIий ура зун, зул гьарцагу ужагъран, дакьаву, хъиншиву, барачат бишаву ва тIутIайх бичаву.

Залму АьбдурахIманова
Ризван Кьурбанов,
ПаччахIлугърал Думалул депутатУкунсса кьинилущал жува цинявгу барча буллай ва хIакьинугу жула Дагъусттан буруччин жуйвагу хъунмасса бурж бушиву кIицI лаглай ур Ризван Даниялович «Фейсбукраву». Жунгу пикри хьунни жулва буккултрахьгу, Дагъусттаннал тарих кIулсса цаппарассаннахьгу цIухху-бусу бувну, таний му автономия дулаврил жулва халкьуннал оьрмулуву ци дахханашивуртту хьуссар, ссая махIрумну ливчIссар, ссал заллухъру хьуссар тIисса суаллу гьаз буллалисса пикри-зикрирду бищун.

Сулайман Мусаев, ДГИНХ-рал преподаватель, тарихчи:
— Дагъусттаннай автономия цIакь даврил масъала гьаз бувну бивкIссар Октябрь революция хьуннинна Башир Далгатлул, Аьли Къаяевлул каялувшиврулу. Революция хьуну, Совет Союз сакин дуршиву баян баннинна 1920 шинал Саэд Габиев ва Серго Орджоникидзе байбивхьуну бур му автономия баян баврил масъалалуха зий. ХIакьину Саэд Габиевлул цIагу, мунал бувмургу хъамабитулул буллай, багьайний мунал цIа лахъа-хъун къадулларчагу, му хъинну итххявхсса, Дагъусттан тIутIайх бичаврил цIаний жан дулун хIадурсса тарихрал личностьри. Ванийн бувну, Ухссавнил Ккавкказуллай цаппара суаллу щаллу бан тIайла бувккун бивкIсса партиялул секретарь Стасовал телеграммагума диркIссар таний военно-революциялул комиссариатрал хъунаману ивкIсса Жамалуттин Къоркьмасов Турциянавун гьан ччай ухьурча гьан итияра тIисса. Тиха С. Габиев тIайла увккун ивкIссар военно- революциялул комиссариатрал хъунаману.
Му ппурттуву Дагъусттаннай ХIуцинскийгу хIаласса нигьачIисса тагьар диркIнугу, ноябрьданул 13-нний Щурагь бавтIссар Дагъусттаннал халкьуннал цалчинсса съезд. Миккунъя бувкIунгу бивкIсса Иосиф Сталин, Серго Орджоникидзе. Къоркьмасовгу Турциянавун къалавгссар.
Дагъусттан цуппа бур шикку дакъа чувкIуй дакъасса аьдатругу, магьирлугъгу, миллатгу, мазругу бусса, цуппагу Аьрасатнаву мюрщисса дунугу хIукуматру дирхьуну диркIсса кIану. Масалдаран, ласунну личIи-личIисса ханлугъру, шамххаллугъру, уцмиятру. Циванни архну лаглан, къагьарив цал жулла кIани-кIанттурдайх цIа ларгун диркIсса Гъази-Гъумучиял ханлугъ. Миннул ахиргу хьуну дур Дагъусттан Аьрасатнал паччахIлугърачIан гъан хьувкун. Му иш хъунмасса кьюкьалану чIалайяхха 1877 шинал Лаккуй бунтгу гьаз хьуну диркIсса. Ца бакI диркIсса, ца низам диркIсса жула танийсса халкьуннан духIан захIматсса кьюкьалану бивкIссар му иш.
Революция дирхьусса ппурттуву Аьрасатнал паччахIлугъравун духлай диркIсса так ца Финляндиянал диркIссар му автономия ва чан-кьансса Польшанавугу. Мунийн бувну, таний жулла республикалий автономия баян баву хъунмасса иширан ккаллийну бивкIссар. Цуппа танийсса, хьхьичIва-хьхьичIсса документирттай ДАССР тIий бакъар, бур ДССР тIий чивчуну.
Автономия ва союзру дусса республикарттал дяниву хъунмасса бястгума бивкIссар та чIумал.
ХIакьину жунма цаппара политикталли тIисса инсантурая баллай бур, ай, дукьан дурну ми автономиярттугу, областьру баян дан аьркинссар, тIисса варсагъ-хавартту. Му зат гьич хьун битан къабучIиссар жунма. Автономиялул дакъарив жуцIунна мадарасса ихтиярдугу цIакь дурсса, цукунсса-бунугу каялувчиталгу бувчIинсса ихтиярду дуллусса, жулва Конституция бусса. Жулва вакилтал, ишбажаранчитал хIукуматрал дазул кьатIув хIурматрай кьамулгу бувну, лахъсса даражалий миннал мурадру буруччинсса ихтиярду дур. Автономия диркIун тIий бакъарив жулва миллатирттал мазругу яхьусса, миллатрал магьирлугъгу дурурччусса. Зунттал халкьуннал сипат ядурсса.

Рамазан Ражабов, журналист:
— Таний автономия сакин даву жунма хъинну хьушиврий щакирай акъара. Амма мунийну жулва халкь цалла ихтиярду кIулсса, ссал-бунугу заллухъру хьушиврийн щакнува ура. Автономия цурда цила дусса гьарта-гьарзасса мяъналий жучIара диркI ххайгу акъара.
Мяйжаннугу, автономия сававну Дагъусттаннал миллатру цачIун хьуну, цава-ца мурадру, хияллу, масъалартту бусса общество хьуну дур. Танийсса каялувшиврул аьмну цурда автономиялул механизмру щаллу къадурссар учирчагу къааьйкьинссара.

Хасбулат РахIимов, ДГПУ-лул преподаватель:
— Дагъусттаннан автономия цIанийну дулурча дакъа цикIуй даххана къархьуссар, ттул пикрилий. Революция хьуннингу Дагъусттан областьну бивкIссар, автономия дурну мукьах ляличIисса каширдал, бюхъурдал заллухъру жува къабивкIссару. Магьирлугъгу, цайми-цайми затругу дуруччаву дакъархха автономиялул бияла. Республикалул хIукуматрал къуллугъирттайгу, политикалул ва экономикалул сферардавугур автономиялул механизмру щурущи дан диркIсса. Яла хъунмасса зарал, оьбала хьуссар жула диндалул-рувхIанийшиврул оьрмулуву. Вай цIана дингу ишла дурну хъанахъисса ишру та чIумул гъалатIрал вичIиври.

Роза Эльдарова, филологиялул элмурдал доктор:
Аьрасатнал империя миллатру гьарзасса паччахIлугъ духьувкун, большевиктурал революциялул байрахъирттайсса лозунгирттал цану диркIссар «миллатирттал дуснакьну» баян бувсса билаятрай миллатру тархъан баву. Мяйжаннугу, «самоопределение наций вплоть до отделения» тIий бухьувкун, мукунсса миллатирттал хIукуматру цаппара миллатирттал сакин дурнугу диркIссар. Амма «гужрайрив», «хушрайрив» (жулва история хъирив лаян къашайсса, «непредсказуемыйсса» бурхха) яла ми республикартту договордал гьанулий «лекъакьай» союзравун сакин хьуна. Цурда Аьрасатнал Совет Социалист Республикалувугу цикссагу тархъаншиву ччисса миллатру бухьувкун, миннунгу «тархъаншиврул бутIа бувну», миннуя автоном республикартту дуруна. Мукун хьуна оьрчIи кьютIая дурсса виргъан куннасса паччахIлугъ, цавай миллатирттал ихтиярду (союзный республикарттал) гайминнуяр (автономминнуяр) ссуссукьусса. Туну яла, Союз лирукун, цавай миллатирттаща, договорданува бувккун, цаннасса хIукуматру дан хьунни, гайми ливчIунни Аьрасатнал Федерациялуву. Миннал дурххуссарив ягу духхин дурссарив – цIана ихтилат муния бакъар.
Цурда автономиялия Дагъусттаннан хайр хьуссарив, къавхьуссарив тIурча, ттул пикрилий, хъинну хъунмасса хайр хьуссар. Амма му автономия хъунмурчIин дия национально-культурныйсса, мунийн я экономикалул, я политикалул автономия учин захIматри. Щалагу паччахIлугърал экономикалувух хIала дурхсса жулла промышленность, мунияту цуксса пахру бивкIнугу, ми арарду дуцари хьувкун, леркьун ларгуна. Политикалуву ци тархъаншивур диркIсса, паччахIлугърал бакIчитурал ччимур миллатран «танмихI бувну», цала буттахъал аьрщарая буккан бувну гьан бан бюхълай бивкIхьукун.
Амма, мукун бунугу, автономия баян баврийну негативмунияр, оьбалалияр, позитив, хъинбала ялтту бувкссар учивияв. Яла-яла образованиялуву, искусствалуву, багьу-бизулул шартIру ххуй шавриву, халкьуннал маэшат хьхьичIунмай шавриву. Жува Аьрасатнал «хъаттиралу» къабивкIссания, жулла тагьар, ттул пикрилий, дикIанссия цIанасса Авгъаннал билаятрал ягу Туркнавусса курднал миллатрал куннасса.
Совет хIукуматрал бувсса хъунмасса оьбалалун ккалли бай, ай, кIанттул аьдатру лиян дуллай, диндалий ххяппа дизлай бивкIссар тIий. Бухьунссия мугу. Амма ва цIанасса, дингу цIакьлин дургьуну буллалисса зулмурдах бургарча… Та заманнайгу я буттахъал аьдатрай магьар бишин, я бивкIу буччин, я цайми диндалул аьдатру дан цучIав ахчилай акъая. Уссарив жулва халкьуннаву, коммунистътал бивкIссарчала тIий, цаягу ссуннат къабувсса бурхьничу? Ушиву къакIулли. Цайми шагьрурдай оьрму нанимигума бучIайва буттал кIанайн цала тталликсса хьусса арсру ссуннат бан Лаккуйн бувцуну.
Ца зат ялагу. Коммунистътал, цивппа миллатирттан хъинбалартту бувмиру, тархъаншиву дуллумиру тIий, гьарца шанбачIулий хъуни махъру бусларчагу, «никIалай заманнайгу» къаоьрус миллатирттан, так миллатшиврул цIаний бас буллалаву къадиркIсса ххай бура. Ялунгума, хIукуматрал законнацIун, цаппара иширттаву шариаьтралмигу законну зий диркIун дур. Гьунар буминнаща ччимур вузраву дуклан хъанай бивкIун бур. Ци банну, мукун цанма дуккин ххуллу тIивтIусса паччахIлугърал кьадру къавхьуну, большевизмалул азар щуну, жула ххалли-ххаллилсса арамтал питначитал хьуну, аьмну миллатран хъунисса оьбалартту хьуну бур. Власть ци журалул духьурчагу, иш властьраву бакъарча, му власть кIунттихьхьун ларсминнал дакI-аьмалдануву бур. Гьарза хьуннав цала дуллалимур кIулми, иман думи, абадшиву так дунияллий кьариртсса хъинсса цIардаву душиву бувчIуми.