АхIмад-Хан Султан ва Ссалам Хавчаев

Апрель зуруй Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликовлул паччах1лугърал наградартту дуллалисса батIаврий «Дагъусттан» ГТРК-лул хъунаманал хъиривчу, ТОКС-рал штабрал хъунама Ссалам Хавчаевлун дуллунни АхIмад-Хан Султаннул цIанийсса медаль. Шиккува кIицI лаган, региондалул каялувчинал хъуннасса къулагъас дуллай ур Дагъусттаннал ТОКС-рал даврих. Шинал лажиндарай ва мукьийла- ххюйла хьунаавкьунни штабращал, бивщунни лавайсса кьимат вайннал дуллалимунин ва дурмунин. ХIакьинусса кьини республикалий дур ТОКС-рал 118 кьюкьа.

АхIмад-Хан Султаннул медальдания тIурча, ва цIакь дурну дур 2016-ку шинал, АхIмад-Хан увну 95 шин шаврицIун бавхIуну, цурдагу дулун ккаккан дурну дур жагьилтал ватан ххирану тарбия баврил цIаний бивхьусса захIматрахлу.


Ссалам Хавчаеврив хьуссар АхIмад-Хан Султаннул медаль цалчин лайкь дурминнавасса цану. ХIатта награда дахьра дирну духьурчагу залунначIан. Муния цахъи махъ бусанну. АхIмад-Ханнущалсса дахIавурив Ссаламлул хьуну дур цукссагу ччяни, жагьилсса оьрмулий телевидениялий зузисса чIумал. Вагу ванал оьрму баххана бувсса, тачIав хъамакъабитансса ишну хьуну бур.

Тай диркIун дур 70-ку шинну. Ссалам дуклай ивкIун ур Дагъусттаннал университетрал филологиялул факультетрай, дахьра цалчин тIиртIусса хьхьурайсса отделениялий, архIала чIивима редакторну телевидениялийгу зий. Ххуйсса кьиматирттай экзаменну дуллусса Ссаламлухь деканнал дяхттасса отделениялийн уккан маслихIат бувну бур. Ванан бувчIлай бивкIун бур, дяхттасса отделениялийн уккарча, телевидение кьаритан багьантIишиву, ичIува бучIи ляхълахъисса цала харжирацIагу хьунтIишиву, ниттингу цаявасса кумаг къабикIантIишиву. Амма рязи хьуну ур. Цала пикри ванал бувсун бур Телевидениялул ва радиовещаниялул комитетрал председательнал хъиривчу, телевидениялул студиялул директор Феликс Астратьянцлухь.
Спортрал передачартту дачин дурсса, цувагу ххуйсса футболистнан ккаллисса, гихунай хъиннува ялун личинну чIалачIисса Ссалам цукунчIав телевидениялия гьан итан ччан къабивкIун бур ванан.

– Звездный шагьрулийн командировкалий гьан къаччивав?– цIувххуна Феликслул, – дакIнийн бутлай ур Ссалам.
– Ччивахха, на щил итайссара Звездныйлийн уххан,– учав.
Та дия Гагарин аьламравун левххун 10 шин хьусса чIун. Звездный бия, кьюлтIшиву душивруцIун, бусалдаравунгу багьсса, цува Королевлуйн бияннин, циняв космонавтътал яхьусса кIану.

– Ина тивун агьантIиссара куну ттущагу кьянкьану учин къахьунссар, амма дирирсса сант ишла дан аьркинни, ай, балики, – увкунни Феликслул.
Та чIумал Москавлив най дия чIава авиаконструктортурал конкурс. Авиаконструктортал хIадур баврих хъуннасса къулагъас дия жула билаятрай. Дагъусттаннал технологтурал станциялийгу авиаконструктортал хIадур буллалисса ххуйсса кружок дуссия. Ми зоналул бяст-ччаллай ххув хьуну, Москавливмур этапрай гьуртту хьун най бия. Ттул миннаясса передачагу дуссия. Хавар бия, Москавлив ххув хьуми Звездный шагьрулийн космонавтътуращал хьунабакьин буцинтIиссар тIисса. Слетрая чичин Москавлив лавгун, жула команда ххув хьурча, тайннащал Звездныйлийн буххан хIарачат бан аьркинну бия жунгу. Ялагу, та дия АхIмад-Хан дунияллия лавгун дахьва ца- кIива барз хьусса, цинявппагу хъинну пашмансса чIун.

– Хъиннува ххуйну хьун­ссия, зуща, цания ца космонавтнащал хьунабавкьуну АхIмад-Ханнуя цIуххин хьурча, – увкуна Феликслул.
Аьрххилийгу жун гара кьини буккан багьлай бия. Та чIумал цIана кунмасса, архIалла суратгу, чIугу ласайсса камерарду бакъая. Сурат ласун ттущал нава куна жагьилсса оператор най ия. ЧIу ласун ттухьхьун дулун, радиолия ларсун бувкIуна ца хъуннасса, кIугу- кIусса (5-6 кило духьунссия ганий) устройство. Му цукун зузи данссаривгу ттун анавархъиннарай ккаккан дунни, цанчирча жун мугьлат бакъа вокзалданийн бачин багьлай бия, поездрайн чIал къахьун, – буслай ур Ссалам Хавчаев.

Вайннал аьрххи най бунава бахтти-тIайлабацIу бусса хьуну бур. Поездраву вайннащал ца купелувун бакIрайн агьну ур цIанихсса политикалул ва партиялул ишккакку АьвдурахIман Даниялов. Ххуллийхсса кIирагу кьини Данияловлул вайннахь тамансса цIухху-ккакку бувну бур, личIи хъанахъийни тIайлабацIугу чIа куну бур.
Слет шанма гьантлий най диркIун дур. Ванил хIасиллайн хъар хъанай бивкIун бур гихунмайсса вайннал аьрххилул тIайлабацIу. Дагъусттаннал команда, ххув къахьурчагу, призертуравун дагьну дур. Щалагу билаятраясса командарттаву хьхьичIунминнавун багьаву – мугу хъунмасса иш бивкIун бур. Утти призертурава ца-ца ученик ва ца-ца каялувчи личIи увну ур Звездныйлийн бачин.

– Жун хIарачат бан багьлай бия цукун-бунугу миннащал буххан. Координаторнал лагма буклай, маз-кьаз бихьлай, жунма чара бакъа Звездныйлийн багьан аьркиншиву буслай буру. Ахиргу, лахIан арду. «Бухьхьияра вокзалданийн, тикку ци-бунугу баннуча», – увкунни. Ххуллийх чIал хьуну, бачин сукку тIисса автобусирттайн бивру. Ва базилухгу жун тIайлабацIу хьуна. Жун ххуллу тIивтIуна АхIмад-Ханнул цIанил.

«Жу АхIмад-Ханнул ватанлувтал буру, жун чара бакъа Звездный шагьрулийн биян аьркинссар», – тIий буру. КIива автобус бия кьу-кьуя инсан усса. Жу щябикIансса кIану бакъая. Жу бавцIуну бачингу рязину бивкIру. Цаннивун — ттухь, тамунивун операторнахь ухху увкунни. Звездныйлийн бувкIун махъгу, сияхIрай цIарду дакъа, жу шагьрулувун буххан къабитлан бивкIунну. Миккугу АхIмад-Ханнул цIанил ссихIирданул жун нузру тIиртIунни. Утти координатор цува ия жу АхIмад-Ханнул ватанлувтал бушиву буслай, жул цIания гъалгъа тIий. Вана укун бувкIссияв жу Звездныйлийн. Авурсса шагьру бия. Бувну къуртал хьун бувая таний.

Шикку вайннан бувну бур экскурсия. Гидталнугу бивкIун бур космонавтътурал хъами. Музейравусса экскурсия къуртал шайхту, Ссаламлул, гидначIан гъан хьуну, тавакъю бувну бур: «Миннатри, жун хъинну аьркинну бур АхIмад-Хан кIулсса космонавтнащал 5-10 минутрайсса хьунабакьин, ихтилат бан». Вайннан бувчIлай бивкIун бур му бигьасса зат бакъашиву, космонавтътурачIа мажал бакъашиву. Ци чулийгу, уттинин хьусса бахтти ттигу хьун, балики, тIисса умуд бивкIун бур.
«Космонавтътурал чIун дакъассар, цучIав ирияйрив ххал анна, АхIмад-Ханнул ватанлувтал бур учинна», – куну, лавгун бур гид. Му бучIаннин ссавур духларгун ялугьлай бивкIун бур. Чансса хIаллава занахьусса гиднал бувсун бур, космонавт Георгий Шониннул цал лякъинна ца-кIира минут АхIмад-Ханнул ватанлувтуращал хьунаакьинсса увкушиву.

– Му бавсса жул ххаришиврул дазу-зума дакъая. Му чIумал ттувун цахъи ццахгу багьуна, ва цалчин канил дургьусса затирай ттущава цичIав чичин хьувивав тIий. Вайксса дайшишругу лархъун, ва зузи дан къахьурча, ци бави тIий ура ттухьа нава. На ми пикрирдай унува, увккунни Шонин. Жагьилсса, ккаккангу ххуйсса космонавт ия.
– Жун АхIмад-Ханнуя ци-бунугу бувсун, увкуну ччива. Му дунияллия лагаву щалагу Дагъусттаннан кьурчIи бивзсса ишри, – учарду.
Шониннул бувсуна цаппара затру.
– Жун АхIмад-Хан Аллагь куна икIайва. КIийла Совет Союзрал Виричу, яла хьхьичIунма, яла нигь дакъама космонавт. Яла захIматми бигарду мунайнъя тапшур байсса. АхIмад-Хан ия бусалдаравун агьсса инсан.
Жу, хъунмурчIин, хIаписар­турал клубраву хьунабакьайссияв. Га чIявусса гъалгъа бакъасса, амма хъинну мазрал пасихIсса, хъярч- махсара бан кIулсса, цIу бусса ия. Ия хъинсса, дакI аьчухсса. Цала даража кIулну хъун хъанахъисса къаикIайва. Гьарнан цащава шайсса кумаг бан, чIарав ацIан хIадурсса ия, – буслай ур Шонин.
Му чIумал на цIуххав: «Цукунсса дия ганал Гагариннущалсса дахIаву?»
– Гагариннун га цинявннаяр ххирая, ганаха чIалачIин къадикIайва.

– Му ссайну чIалан бикIай­ва?
– Гьарзатрайну. Бусанна ца иш. Жун цинявннан ххирассия бильярдрай буклан. АхIмад-Хан ва Гагарин кIиягу хъинну буккайва. Цал, Гагарин гьавасравун агьну уклакисса чIумал, ялун увххуна АхIмад-Хан. Гагариннул га цIана цахьрасса кий АхIмад-Ханнухьхьун дуллунни. «Ина уклай урахха, ттухьхьун циван дуллай ура?». Гагариннул увкунни: «Ттун кIулли вил чIун дакъашиву, укку ина. Жу вих буруганну. Ина ци дуллай ухьурчагу, жу вих гъирарай буруглан бикIару. Ина ура ас». АхIмад-Ханнулгу хъярч бувна: «Цува Гагарин укку тIий ухьувкун, ттуща къахьунссар ванал тIимур къабан». Уклан ивкIунни, жугу, буруглай, хъатру ришлай бивкIру.
«АхIмад-Хан кунасса испытатель цама къаивкIссар, я къаикIантIиссар. Ганан нигь цияв къакIула. Занналла ляличIи­сса чувшиву дуллусса, къучагъну ляхъан увсса ия, – куна ялагу Шониннул.

Укун, гьарица дакIниймургу бартлавгун, ххарину занахьуру жу шаппай. Ва бия Заннал ва АхIмад-Ханнул цIанил кабавкьусса, ттул оьрмулувугу цила ххаллилсса кIану бувгьусса аьр­ххи. Ванил ттувун, телевидениялий зий дахьра кIира шин хьу­сса жагьилнавун, ттула пишалух хъунмасса гьавас бувтуна. Шичча гьансса пикрирдугу бакъа-къатIа хьуна. Звездный шагьрулийнгума уххан бювхъусса ттущава цири къашайсса тIисса вихшала цIакь хьуна, – тIий ур Ссалам.

Занахьусса чIумал, вай хьунабакьин вокзалданийн бувкIун бур Комитетрал председатель МахIаммад ХIамидов ва Феликс Астратьянц.
– ХIакьинура эфирданийн материал хIадур дан аьркинссар, – увкуну бур вайннал командировкалул хIасиллая рязисса Феликслул.
Ссаламрив уттигу мукIруну къаивкIун ур кIул дакъасса устройство цалла тIайлану зузи дуршиврийн ва Звездныйлий­сса хьунабакьаврил чIу чичин бювхъушиврийн. Ванал цала нигьачIаврия бувсукун, Феликслул увкуну бур: «Сурат ларсун дур. Къачивчуну бухьурча, инава бусанссар. Звездный шагьрулийн буххан бюхъаву – мугу хъунмасса затри», – куну.

Уттинин хьусса бахтти ва иширавугу хьуну бур. Устройство зузи дуркун, чIугу лавсун лявкъуну бур. Передачалун цIагу, пикри баннин, цурда дуркIун дур мазрайн. Ванин Ссаламлул «Бортжурнал из Звездного» тIисса цIа дирзун дур. Передачалул цIагума усттарсса хьуну дур. Ва передачалухлу жагьилсса журналистътуран, «личное делолийнгу» лахъан бувну, барчаллагь баян бувну бур.

– На хъунасса Заннайн барчаллагьрай ивкIра, ттунма ва аьрххи кьисмат бувну тIий. Вания махъ ттун бувчIуна, телевидение ттула ххуллу бушиву. АхIмад-Ханнул цIа ттул пишалул ххуллий ччимур кьункьула тIитIайсса кодну хьуна, – тIий ур Ссалам.

АхIмад-Ханнул цIанийсса медаль цIакь дурсса чIумал, цалчин ва дулун ккаккан бувминнавух жагьилтал Ватан ххирану тарбия баврил цIаний хъунма­сса захIмат бихьлахьисса ТОКС-рал штабрал хъунама Ссаламгу ивкIун ур. Амма награда СсаламлучIан 7 шинава дирну дур. Мунинсса багьанагу укун­сса хьуну бур. Таний Ссаламлул, медальлу дулун ккаккан дурсса сияхIрайсса цала цIа дукьан дурну, ТОКС-рал штабрал даврингу хъунмасса кабакьу бувсса цала дуснал цIа чирчуну дур. Амма медаль я цанна, я дуснан къадагьнура лирчIун ур. Та нукIура лайкь дурну диркIсса медальгу утти дирну дур залунначIан.
Щак бакъа, жуна цинявннан бусравсса, ххирасса Ссалам Хавчаевлул ттинин хIалал дурцири наградарттал дянив АхIмад-Хан Султаннул цIа кIицI лаглагимур медальданул бугьантIиссар ца яла кьадру-кьиматраймур кIану.