Мазраву тартсса бяйкьавуртту

Ттулва пикрилий, мюнпатрансса чичлачавуртту, аьш-бакI дакъа, дакъакъатIа хьуну най дур. Вай аьркинссагу цучIав чIалай акъар. Мукунма мукун къюкI-мурчIи шаврил хIасиллур жулва учебникирттайсса гъалатIру.

Ми­­ннуя тIисса, ми аьщуйн щуну кIицI лаглагиссагу цу­чIав акъар. Му иш мукун личIантIишиву кIулну увкухьунссия аьпабиву Айдамирхъал Зияуттин-хIажинал: «… Жува личIантIиссару мукуннасса бяйкьавуртту мазравура тартун» («Циванни жула мазрайн ва кьини дурксса», « Илчи», № 14, 2003). Лакку мазрал 5-мур классрансса учебникрай «Гьану ва дайлитIу» тIисса параграфраву дур укунсса чичру: «Существительнирал кIирагу число гъаншиврул ва гайми падежирттай буний гьанулул хъирив ва дайлитIулул хьхьичI (орфография ва пунктуация луттирдай дусса куццуй дуллай ура – И. ХI.) бахханагу къахъанай, тикрал хъанай личIайсса ца ягу кIива-шанма чIу (хIарп) дикIайссар. Мукунсса существительнирду лакку мазраву чIявусса буссар. Масала: къус/а/, къус/ул/, къус/ун/. Вай укунсса чIурдугу дайлитIулувун бухлахиссар, ванил ца бутIану хIисав хъанахъиссар». ЧIа­лай бур бутIри –УЛ, -УН дай­литIурттан ккалли бувну бушиву. Му хъиннува мяйжан бувну бур гара параграфравусса 129-мур лажиндарай къатлуву чивчусса дус/нал/ кусса махъ бутIрайх бачIаврилгу. Жунна ххуйну кIулссар ца ва чIяру аьдад­райсса существительнир­дал дайлитIуртту. Хъама­диртманан бучIиссар 6-7-ми классирттансса учебникрал 48-мур лажиндарах уруган (2011 ш.). Ча, кIа къуса тIисса махъ кIукун бутIрайх бачIаву къатIайлассар. Буруганну цамур луттирайсса чичрурдах, ххалбанну ва иширал хIакъираву чивчумур. « ДайлитIурттал хьхьичI цава ца лях бутIа тикрал хъанай бикIайссар. КIа баххана къашайссар. Мунихлуну дайлитIулун хIисав бан къабучIиссар: аьрщи – аьрщ – ара –л, аьрщ – ара –н, аьрщ –ара –хь…». Шиккува учин: вай чичрурдал автор цава ца инсанни. Вана жулва мазраву бяйкьавуртту тартун. ДайлитIурттал хьхьичIсса лях бутIри (встав­­ки-распространители) дай- ли­тIур­ттан ккалли дурсса та­мансса кIанттурду бур луттирдай. Миннуя лахъину бус­ласаврил пайда бакъар. Башттанна зия дурну дур 10-11-ми классирттансса луттирай ду­ллусса «Существительное» тIисса параграф. Шикку тIий бур «Существительнирдал затру, хIайвант, инсантал, тIа­биаьтраву хъанахъисса ишру, м.ц. ккаккан байссар». БувчIлай бакъар затру – ми ссайнни тIисса? ХIайвантал, инсантал… — мигурхха затру. Къабагьайссар кIа затру кусса мукъул махъ запятая дишин. КIикку аьркин­ссар кIикIунтI бишин. Му параграфраву ялагу «кIулши думиннул ЦИ ? тIисса суалдану­хьхьун жаваб дулайссар», тIий бур. Мукунсса суал къабишайшиву жунма нукIува кIулссар. Миккува бур ялагу (Бурги 56 с. таблицалух), тIий. Амма му лажиндарай цукунчIавсса таблица дакъар. Цурда таблица дуллуну дур 61-сса лажиндарай. Тиккугу ляличIинува ца къатта батIул бувну бур затру кIицI лаган. Учиннуча, гай ялами: ххяххияртту, инсантал, дуки-хIачIия…- вайгурхха затру. 6-7-ми классирттансса учебникрал 55-мур лажиндарай ГЪАЙТIАЛА тIисса махъ укун бутIрайх бавчIуну бур. ГъайтIала – гъай тIун, гъай тIун тIисса глаголдания – тIал – кусса суффиксрал кумаграйну хIасул хьуссар. Ва пикри къатIайлассар. Цанбакъарча, шикку гъайтIала кусса мукъул ахирданийсса А (суффиксрал бутIа) башттанма яла багьну бур. КIа махъ хIасул хъанахъиссар шанма бутIуя: гъай + тI (тIун кусса кумаграл глаголданул мархха) +ала = ГЪАЙТIАЛА. Жулва мазраву тIал кусса суффикс бакъассар. Цурда суффикс мукъул цумур бутIуйн учайссарив бусласисса определениягу ттун къатIайлану чIалай дур. Мархлул хъиривсса гьанулул бутIуйн — хаснува укун учаву къатIайлану бур. Цанбакъарча, ссяткар, дачIучи, чичу, цурку, аьлимчу ва укунмасса цаймигу мукъурттиву суффиксру хаснува мархрал хъирив бухьурчагу, тамансса махъру бур жулва мазраву мукъурттивусса мархрал хъирив найбуна лях бутIри бу­сса. Масала: чич –л-ан, букк-ав –ан, аьхъ-л-ахъ-аву, лас-ав-ан, чич-ав-ан… Ца так бувчIлай бакъар ци сававрайривав сайки 30-хъайсса шиннардий «чIумуя чIумуйн тикрал хъанахъисса даву ккаккан дуллалисса, сакингу шайссар инфикс – ВА – бивхьуну», тIий чичлачисса. Шикку бумур инфикс –АВри. КъабувчIлай бур ялагу циваннив укун чичлачисса: чичл-ан, букка-ва-н (10-11 кл., лаж. 44); дяхъ-ла-хъаву(лаж. 50). Шиккува учинсса цамургу бур агьамсса зат. Гьам бархъаллал, гьам хъюллал лугъатри тIий, дакIнийн багь-багьсса махъру чичлачавуртту жулва учебникирттава дукьан дан аьркин­ссар. Мукунсса махъру ми лугъатру кIулминнал чичин битарча хъинссар. Масала, укунсса махъ­ру бархъаллал лугъат­раву тачIав къабивкIссар: ша­ба, чIумай, хъунба, кун, диркIун, ухлавгун… (10-11 кл.). Вани­цIунма бавхIуну, ттигу кIицI банна «Ссалам!» тIисса чагъар. КIа чагъарданий ишла бувну бур, чагъар чивчуссар Салимат тIисса хъюли щарссанил, куну, укунсса махъру: хьундав, оьрчIин, буви, лавгу, эб. Ва ххишала хъунмасса щялмахъри. Цалчин, вай махъру хъюллал лугъатраву тачIав къабивкIссар. КIилчин, на Бархъарав школалий зий усса чIумал, ва «Ссалам!» тIисса чагъар 10-11-сса классирттансса луттирай (някIсса мужаллатиртталу итабавкьусса) бивщуну буссия бархъаращарссанил чивчу­сса чагъарди, тIий. КъакIулли циваннив, луттирду сакин бувулт гьам бархъаллал, гьамгу хъюллал лугъат кIул инсантал хьун къюркъу буллуну бур. Къааьркинссар цайми щархъал лугъатру кьякьлухун бихьлан. Цал, мукун тIуннин, цивппа лугъатру кIулну бикIан аьркинссар. Бархъарату Хъюлив буссавагу ца аьнтлил манзилли, нава тIимургу ттун ххуйну кIулли. Луттирдай тамансса гъалатIру бур. Вайннуя тIисса, вай ккаккан бансса вари чинсса ттигу уккан увар. Ттун къаччива нава чичлачимунива цуппа цавагу махъ цаманал дакIнийн щуну. Къаччива ттуйннагу цаманал дакI дургьуну. На тIайламурда чичлачисса. ХIакьину на, гьунттий гаманал къачичирча, цIунил итабакьин тIисса лу­ттирдугу личIантIиссар бяйкьавурттал ури бувну.
Исмяил ХIусманов,
ш. Бархъал – ш. Москав.
Отличник народного просвещения