Режиссер ва драматург

Валерий Эфендиев дакIнийн утлай, ришлай буру ванал творчествалул ххуллия ва пишакаршиврул даражалия бусласисса, Аьрасатнал магьирлугърал лайкь хьусса ишккакку (цуппагу тти­гъанну жуятува батIул хьусса) Гулизар Султановал макьала.


Валерий Эфендиев увну ур 1942-ку шинал Хивуллал шяраву, тикку зий бивкIсса ШавкIратусса хIакин Аьвдуллагьлул ва ПатIи­матлул кулпатраву. Лаккуйн зана хьуну, Гъумучиял дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, дуклан увххун ур Москавлив Б. Щукиннул цIанийсса театрал училищалуву тIитIлатIисса Лакрал театрданун артистътал хIадур байсса студиялийн.

1964-ку шинал му студиягу бувккуну, Валерий цала курсиращал Гъумукун театрдануву зун увкIун ур. Дуклакинийва дипломран хIадур бувсса пьесардаву ва Гъумук личIи-личIисса режиссертурал бивхьусса спектакллаву гьуртту хъанай, кIира шин артистну зийгу дурну, Валерий, махъунай Москавлив зана хьуну, увххун ур ГИТИС-рал режиссертал хIадур байсса факультетрайн, цIанихсса педагог, профессор М.О.Кнебеллул мастерскойлийн. Та цуппагу К.С.Станиславскийл хIадур був­сса, гьунар ххисса ва хъинну зат кIулсса муаьллим бивкIун бур.ЯтIул дипломращал институтгу къуртал бувну, Валерий Эфендиев зана хьуну ур аьзизсса театрданувунай диплом канихьсса режиссер хIисаврай. Та цурдагу диркIун дур театр МахIачкъалалив бивзсса чIун. Бухсса оьруснал театрдануву оьруснащал сценагу кIибачIлай, зун бивкIун бур Лакрал театр.

Зун учIавривуна Валерий Эфендиев айивхьуну ур репертуар язи дугьавриву цала ххуллу ляхълай. Жагьилсса режиссернал хьхьичIра-хьхьичIсса давуну хьуну дур «Адвокат Патлен» тIисса палангнал халкьуннал къямадия. Спектакльданун тIайлабацIу хъунмасса хьуну бур, режиссер тIурча, гацIана айивхьуну ур Н.В.Гогольлул «Ташу» хIадур буллай. В. Эфендиевлул дакI классикалий дарцIуну дур, драматургиялул щаллушиву къахIисавну, муниву ттизаманнул оьрмулуцIун бавкьусса кIанттурду бушиврийн бувну.
Муния шийнай, гьунар итххяхлай, режиссернал магьиршиву ва бюхъу-гьунаргу гьантлия гьантлийн ялтту буклай, кьуват цIакь хъанай, бихьлахьисса пьесардал чIалачIи буллан бивкIун бур театрданувун цила икIайкунсса, цала пиша ххуйну кIулсса даврил усттар увкIшиву. Цала артистъталгу тарбия буллай, айивхьуну ур класси­калул сипатирттай ва куртIсса мяъна дусса ттизаманнул пьесардай, мунийну Лакрал театрданул тамашачитураву цIу-цIанпир тарбия буллай.
Театрданул репертуардануву ляличIисса кIанттай буссия Гогольлул «Ташу» ва «Ревизор», Сухово-Кобылиннул, «Кречинскийл хъатIи», Мольердул «Хъявринсса къашайшала», Островскийл «Тахсир бакъанмасса тахсирлувтал», Пушкиннул «Бахил­сса багьадура», Гориннул «Геростат хъама итан».
Вай пьесарду цивппа бюхханну, дакIний личIанну, мяъна куртIну ккаккан баврищал, Валерийл хъинну хъунмасса захIмат бувссар артистътурал дургьусса роллу, инсантурал журарду, хасиятру чIалачIи дуллай, гай яла хьхьичIунми театрдал артистътурал кунна, лавайсса даражалийн дуцин.
Валерий Эфендиевлущал зий бивкIссар, хасъсса пишакаршиврул кIулшиву дакъахьурчагу, тIабиаьтрал гьунар ххину буллусса артистал: ХIамид Жалалов, ХIасан Буттаев, Садикь МахIаммадов, Рая Мажидова, вайннащал – Щукиннул училищалий Лакрал студия къуртал бувсса ДинмахIаммад ДинмахIаммадов, Серго Хайдакьов, Миясат Чавтараева. Вай цинявппа артистал ца стильданийн бувцуссар Эфендиевлул. Ттизаманнул драматургиялува В.Эфендиевлул язи бугьайва ас-намусрал, инсаншиврул масъалартту сукку буллалисса пьесарду: «Чинарданул манифест» А.Чхаидзел, «БурчIал карчI», «Мусил чIимучIали» ва «Удрида бава» К.Мазаевлул. Ватан ххирашиврул темалун хас бувсса: «ПартIу ПатIима» М. Аьлиев­лул, «Ниттия дурксса цIа» Р.Хубецовал, «Хан- Муртазааьли» ЦI.Камаловлул, «ЛухIи кьини» С. Кьасумовлул ва цаймигу.

Валерий Эфендиевлул цалагу кьабивтссар Дагъусттаннал драматургиялул ирсираву чIумун хасъсса агьамсса масъалартту аьч буллалисса пьесарду: «ЧIалъаь», «Шагьсаланнул вилах», «Уттигу дунияллийн къаувксса инсан», «Мурадирал щаращи», «КьурчIисса ницI», «Авдал», «Балкондалий­сса ку». Хаснува яргну, ххарину дуниял ва оьрму ккаккан байва В.Эфендиевлул оьрчIансса спектакллаву: «Синааьрщарал нигь» А. Абубакардул, «Къучагъсса Кикима» Н.Нахуцришвилил, «Мукьа кIинничу» П.Паючевлул, «Неххал тия чулий – ттул шяравалу» Ш.Рохвал ва цаймигу. 1991-ку шиная шийнай Валерий Эфендиев каялувшиву дуллай уссия Лакрал театрданий. Дагъусттаннал паччахIлугърал университетраву актертал хIадур байсса отделение тIивтIуну махъ, тикку дарсру дихьлай, Эфендиевлул хIадур бувссар Дагъусттаннал театрдан жагьилсса актертурал кIива выпуск. Миннул гьанулий тIивтIуссар Табасараннал театр.Валерий Эфендиев зий ия республикалул машгьур­сса композитортуращал, художниктуращал ва режиссертуращал. Ванащал Лакрал театрдануву зий буссия РСФСР-данул халкьуннал артист, Къумукьнал театрданул режиссер ХIамид Русттамов, Оьруснал театрданул режиссер Г.И.Якунин. Шиная шинайн ларай хъанай дия Валерий Эфендиевлул режиссернал пишакаршиву ва усттаршиву. Мунинсса барашиннану хьуссар махъсса шиннардий бивхьусса кIива спектакль. «ПартIу ПатIима» лайкь хьуссар Дагъусттан Республикалул ПаччахIлугърал премиялун (2001 ш.), «ЛухIи кьини» спектакльданухлу лайкь хьуссар «Яла ххуймур режиссура» 2002-ку шинал Владиккавкказ шагьрулий хьусса «Сцена без границ» фе­тивальданий.

Гулизар Султанова