Ттизаманнул шартIру дузал дуллай

skat_8Октябрь зурул 31-нний Щалвагу Аьрасатнаву кIицI лагайссар СИЗО-рдал ва дуснакьирттал зузалтрал кьини. Ва кьини 1963 шинал РСФСР-нул Жяматийсса низам дуруччаврил министерствалул коллегиялул хIукму бувну бур Совет Союзрай килисарду букьан бувну, ми бивкIсса кIанттурдай УИС-рал цIусса идарартту – следственный изоляторду (СИЗО-рду) тIитIин.

Дуснакьрал идарарттаву зузиминнал пишалул байран хIисаврай ва кьини кIицI дуллан бивкIун бур 2006 шиная шихуннай, сентябрь зурул 14-нний ФСИН-лул хъунама Ю.И. Калининнул бувсса хIукмулийну. Гьамин, гьашину 51 шин бартлаглай дур изолятордал гьану бивзун, 8 шин – вай идарарттаву зузиминнал пишалул байран кIицI лаглай. Ва кьини цинярдагу дуснакьирттал идарарттай шай шадлугърал мажлисру, хьхьичIунсса зузалтран дулай личIи-личIисса бахшишру, шай ва службалул ветерантуращалсса хьунабакьавуртту.
Дуснакьирттал идарарттайсса тагьардания, «зоналул» масъаларттая жяматрахьгу бусан, байрандалул кьини дуснакьирттавун ва изолятордавун журналистал буххан битавугу аьдатравун дагьну дур.
БувчIлачIисса зат бур, изолятордаву ва дуснакьирттаву зузиминнал даву цайми пишакартураяр ххишалачIин захIматсса ва нигьачIисса дур. Вайннан гьарица кьини зун багьлай бур хасъсса контингентращал – маньяктуращал, инсан ивкIусса, цаманай къия дурсса инсантуращал, цуркинт­ращал. Цуксса хIайпнугу, жулла хIукуматрай чIявусса бур дуснакьругу, дуснакь бувмигу. Мунийнугу чIалай бур Аьрасатнаву тахсиркаршивуртту чIярусса хъанахъишиву.

Дуснакьирттал тарихрава
Дуснакьру хьхьичIазаманнайва бивкIун бур. Дянивсса аьсрурдай дуснакь бувми щябитайсса бивкIун бур къалардаву, килисалул хIужрардаву, чIалъаьрдаву. Европанаву Крестовый походирттал хъирив халкь чIалачIин дакъасса куццуй мискин хьуну бур. Му иш багьана хьуну бур Европанал хIукуматирттай цалчинсса дуснакьру тIитIингу. Та чIумал миннуйн «смирительные дома» учайсса бивкIун бур.
Цалчинсса мукунсса къатта бувну бивкIун бур 1550 шинал Лондоннай, яла 1588 шинал Амстердамрай. Миву архIал щябитайсса бивкIун бур шярайхбуккулт ба­къассагу, личIи-личIисса журалул тахсиркарталгу, танмалтал ва адав дакъултгу. Мунияту, шиву чIявуну шайсса бивкIун бур яхIирава бувксса ишру, ппив шайсса диркIун дур лахъай азарду.
Дуснакьрал къатри диркIун дур лагьсса магъив дусса, къума-цIансса, гьава бакъасса. Тахсиркартал циняв, арамтал, хъами-оьрчI личIи къабувну, цачIу бикIайсса бивкIун бур. Цинярдагу Европанал хIукуматирттайсса дуснакьру та чIумал мукунсса бивкIун бур.
1775 шинал Генталий бувну бур ляличIисса дуснакь. Микку дуснакь бувми дяхтта архIал зузи бай­сса бивкIун бур, хьхьувай тIурча, хIаялува бувксса тIуллу къаданшиврул, цанма-цанмалусса камерардаву уттубишин байсса бивкIун бур. Ми­чча дайдирхьуну дур дуснакь бувми мяърипатрах бурувгун группардайх бачIлачIаву. Генталийсса дуснакь хьуссар тахсиркартал ябуцан баву бакъассагу, ми тIайлабацIан бансса чаран ляхълахъисса цалчинсса дуснакь. Ва дуснакьрал низам кьамул дурссар вайми хIукуматирттайгу.
Тахсиркар цувалу щяитаву Американава дайдирхьуну дур.
Совет Союзрай 60 шиннардийнин СИЗО-рду бувагу къабивкIун бур.
Суд-силистта наниссаксса хIаллай тахсир хьушиврий щак багьлагьими дуснакьирттайн уголовниктурачIан бакьайсса бивкIун бур.
Щак багьлай увгьуманай тах­сир къалякъин бюхъайшиву хIисавравун лавсун, мукун щябитавугу къатIайласса диркIссар. Дуснакьирттал системалуву дахханашивуртту дан багьлай бивкIссар. 1963 шинал дуснакьирттал гьанулий бувну бур СИЗО-рду. Цалчинсса 170 изолятор тIивтIуну бур 1964 шинал январь зурул 1-нний. ХIакьинусса кьини Аьрасатнаву бур 225 изолятор. Миннуву зий бур 50 азаруннийн бивсса пишакартал.
СИЗО-рдал агьаммур мурад бур суд-силистта наниссаксса хIаллай дуснакь бувми ябуцан баву. СИЗО-ву щябивкIми бур тахсир ккаклай ва щак тIий бувгьуми. Амма бю­хъайссар вайннаву тахсир къавхьу­сса бикIангу. Мунияту, судрал хIукму цIакь хьуннин закондалийн бувну вай тахсиркартуран къаккаллиссар. Вайннах циняр ихтиярду дуссар, ччимур кIанайн гьансса тархъаншиву личIаннин. ФСИН-лул бусласимунийн бувну, 2014 шинал январь зурул 1-ннийн бияннинсса чIумуву УИС-рал идарарттаву 870 азаруннийн бивсса инсантал щябивкIун бур.
Миннава 694 азарунния ливчу­сса инсантал щябивкIун бур 755-ра исправительный колониялий. 110 азарунния ливчусса – 228-ра изолятордануву ва колониярдайсса мира изолятордал журалийсса къатраву (165).
Дуснакьрал идарарттаву щябивкIминнаву 66 азаруннийн бивсса хъами бур. Хъаннинсса колониярдай бур оьрчIансса 13 къатта (дом ребенка). Миннуву яхьуну бур 860 оьрчI. Исправительный ва воспитательный колониярдай зий бур 319 хьхьувайсса школа, 546 учебно-консультационный пункт, 339 ПТУ. Дагъусттаннай дуснакьру бувну бур жува Аьрасатнавун бувххун махъ. Дуснакьру бивкIун бур гьарица округрай ва шагьрулий, амма танмихI кьувкьуми тIайла буккайсса бивкIун бур областьрал кьатIув. ТанмихI кьукьиннин ми щябитайсса бивкIун бур Темирхан-Шуралийсса, Порт-Петровскалийсса, Дарбантливсса ва Къизлардайсса дуснакьирттай.
30-ку шиннардил ахирданий Дагъусттаннай бивкIун бур 5 дуснакь, МахIачкъалалив, Дарбантлив, Буйнакскалий, Хасаврай ва Хъунзахъ. ЦIанасса чIумал Дагъусттаннал УИС-вун духлай дур 9 идара.

Дуснакьирттаву ва изолятордаву зузиминнал пишалул байрандалул гьантрай на хьунабавкьура ва структуралуву зий 9 шин дурсса СИЗО-1-лул хъунаманал хъиривчу, виваллил службалул подполковник Кьурбанов Кьурбан Юсуповичлущал.
— Кьурбан Юсупович, цукун тIайла авцIура ина УИС-рал структуралувун? Цукун хьунадакьин дакIний ура пишалул байран?
— 1988 шинал Саратовуллал ПаччахIлугърал университетрал тарихрал факультетгу къуртал бувну, тийхва личIи-личIисса давурттай зий икIайссияв. Дагъусттаннайн зана шайхту на органнавун зун увхра. Виваллил иширттал органнаву личIи-личIисса къуллугъирттай зийгу ивкIун, 2006 шинал увкIра УИС-рал системалувун.
Ттул 21 шин хьуну дур органнаву зий, 9 шин – ва системалуву.
Шамхаллайсса ИК-лий мюхчаншиврул отделданул хъунаманал къуллугърая айивхьура шикку зий. Яла мува къуллугърай зий уссияв ЛИУ-4-лий. Мунияр махъ – управлениялий мюхчаншиврул отделданул хъунаманал хъиривчуну, ЛИУ-1-лий – замполитну. Мичча на увцунна 7-мур колониялийн, миччагу – ва цIанасса даврийн. СИЗО-1-ву зий ттул 4 шин хъанай дур.
Пишалул байрандалул кьини жугу, виваллил органнал зузалт кунма, хъиннура цIакьсса низамрай зунтIиссару. Гьай-гьай, ши­ккура изолятордануву дантIиссар чIири-хъунсса шадлугърал мажлис. Давриву хьхьичIунсса зузалтран дулунтIиссар личIи-личIисса бахшишру.
— Цими изолятор бур хIакьину Дагъусттаннай? Буси зулла даврия?
— ХIакьину Дагъусттаннай 3 изо­лятор буссар. СИЗО-1 – МахIачкъалалив, СИЗО-2 – Дарбантлив, СИЗО-3 — Хасаврай. Яла хъунмамур изолятор жулмур бур. Жул контингентрал ванийн «централь» учайссар.
ЦIанасса чIумал шикку зий бур аттестация дусса 200-ннийн бивсса зузалт ва 30-ксса инсан вольнонаемный. ЩябивкIминнал ккал 600-ннийн диллай-къадиллай дикIай.
Цавай букIлай, цавай лаглагисса кIану бур ва.
Судрал танмихI кьукьиннин щябивкIминнаву бур жагьилсса, оьр­мулул 18 шинавуссагу, бур 50-нния лирчусса шинну хьуссагу. Судрал хIукму цIакь бувну махъ 10 гьантлул дянив ми, низамрайн бувну, тиху-шихунмай тIайла буккайссар.
Цаппарасса, цалчин щябивкIсса, оьхIалсса тахсиркаршивуртту къадурсса шиккува бацIан бару хозяйствалул давурттив дуллан.
— Цими инсан ур хIакьину ми давурттаха зузисса? Ци давуртту дайссар миннал?
— ЦIана хозяйствалул давурттив дуллай изолятордануву 35 инсан ур, миннавугу 9 хъамитайпа бур. ЧчатI шашаву, дукра даву, изолятордануву марцIшиву даву миннал бигардур.
— Цукун буссар щябивкIминнал дуки-хIачIиялул масъала?
КьатIату ларсун букIлакIимур циксса ва ци низамрай итадакьай­ссар?
— Кьянкьану учин хьунссар, чIявучин инсантурал шарда дукаймурнияр яларайсса дакъассар вайннан дуллалисса дукра. Дука-хIачIанмунил жу ххуйну дузал бару. ДикI, балугъ бакъасса кьини дакъассар.
Уттигъанну жучIа щяивкIун хъунма хIал къавхьусса ца адаминахь изолятордануву ххалбигьавуртту дуллалисса ОНК-лул вакилнал дукралия цIувххукун, ванал жаваб дуллунни: «ТIайламур бусан, дуснакьрай укунсса дукра къадикIайсса ххива», — куну. КьатIатугу вайнначIан зуруй цал 30 кг. дирсса затру итадакьай­ссар. Къаритайссар гъинтнил чIумал ччяни зия шайсса дукра, мукунна къадагъа дурсса дайлсса, кьукьайсса затру, телефонну, картарду.
— Камерардавуми куннащал кув бивсса, цIунцIия дурсса кIанттурдугу шайрив?
— Мукунсса ишру къахьуншиврул, щябивкIми куннащал кув къабакьлакьисса кIанттурду хIисав шайхту, жу ми личIи бару, цайми камерардавун буккан бувну.
— ЧIявусса бучIайрив зучIан жагьилсса пишакартал? Рязину урав минная?
— Хасъсса кIулшивуртту ларсъсса жагьилсса выпускниктал сайки гьарица шинал бучIайссар. Аьрасатнал УФСИН-лул биялдаралусса юридический институтру буссар Рязаннай, Псковрай, Воронежрай, Владимирдай. Жу микку дуклан гьан бувсса жагьилтал, дуккаву къуртал дурну махъ, жучIан зун бучIайссар. БикIай вайннаву ва даврин лайкьсса, ххуйсса кIулшивуртту ларсъссагу, бикIай хьхьарассагу. Гьашину, масала, жучIан увкIунни зун мукунсса ВУЗ-рал выпускник Кьурбанов Ярагъи. Ххуйсса кIулшивуртту дусса, даврил хIалгу кIулсса жагьил ур. Лакку оьрчIри цувагу. Кьукниясса ур. Мукунсса зузалтрая жу хъинну рязину бикIару.
— Пишалул байрангу духьувкун, цаппара хьхьичIунсса зулва зузалт­рал цIарду кIицI лагарча ччива.
— Цалчин учин ччива, жул зузалтраву 30-ннийн бивсса лак бур. ЧIявуми ххаллилсса, цайминнан эбратрансса зузалт бур. Ца яла хьхьичIунма зузалан ккаллину ур СИЗО-1-лул хъунаманал хъиривчу Шушиятусса Давидов Давуд, виваллил службалул подполковник. Мукунма хьхьичIунсса зузалтравух бур виваллил службалул капитан ХIасанбагова Жамила (Карашатусса), психологический лабораториялул хъунмур ЯрахIмадова Диана (ЧIаящату), юрист – консультант АхIмадова Жаннат, коммунал бытовой ва хозяйствалул отделданул хъунама, виваллил службалул капитан Шихшаев ХIасан (Ккулатусса), дяхттасса сменалул хъунама, виваллил службалул капитан МахIаммадов Шамил (СумбатIлиясса), корпусный отделениялул начальник, хъунама лейтенант Мирзаев Аьбдулла (Новолакраясса), тарбиялул даврилсса буллалисса хъунама инспектор, виваллил службалул майор ХIажиев Аьду (Гьамиящатусса), чIивимур оператив зузала, виваллил къуллугърал старшина Штанчаева Саида (Читтуратусса).
— Жула Уголовно-исполнитель­ная система Европанал стандартирттайн дукIлакIаврия гъалгъа тIийнма бур. Зу чун бивну буру?
— Жугу Европанал тIалав­шиннардаха лавхьхьусса шартIру дузал дуллай буру. Му давугу анаварсса бущилий дарчунни ва системалул хъунаману жула лаккучу Муслим Даххаев итайхту. Вана 4 зивулийсса Евростандартирттай­сса къатри дурну къуртал шавай дуссар. ЦIана хьхьичIрасса 2 м. кIанай ца инсаннан 4 м. площадрал итадаркьуну дуссар. 2016 шинал ахирданийннин ца инсаннан 7 м. дикIансса куццуй буллай буссар цIумур корпус. Гьарица камералуву дикIантIиссар щин, туалет. БишинтIиссар холодильник, телевизор. БикIантIиссар бялахъансса тIуркIурду, кказит-журналлу.
Барчаллагь Кьурбан Юсупович, дуллалимуницIун кабакьиннав!
Шиккува учин, Октябрь зурул 24-нний лавгунни 9 зурул лажиндарай дурмунил хIасиллу дуллалисса ФСИН-лул коллегия.
Шикку СИЗО-1-лул даврин ххуйсса кьимат бивщунни. Даврил ккаккиярттах бурувгун, ва изоляторданун буллунни 1-сса кIану.
Ва иширащалгу, пишалул байрандалущалгу барча буллай буру Кьурбан Юсупович ва цинявппа СИЗО-1-лул зузалт.
Ихтилат къуртал хьуну, Кьурбан Юсуповичлущал жу бувкру СИЗО-1-лул къатравух. Чун бу­ххарчагу, гьар кIанай дия ябацIансса марцIшиву. Пар-пар тIий бия дукра дуллалисса кIану.
Кухнилуву зузими цивппагу марцIсса янналуву бия. Кухнилул чIаравва бия личIи-личIину, дикIул, балугърал, ахънилссаннул цехру. Дуки-хIачIия дирхьусса цехирдавугу шагьрулувусса кафердавурагу къаххал шайсса марцIшиву дур. Дукра данмургу аваданну дур. Бувхра на хозяйствалул давурттаха зузисса хъами яхъанахъисса къатравунгу. Къаасар хъанай дия миккугу дуснакьрал къатраву куннасса дакI къума лаган дуллалисса тагьар. Чув-бухьурчагу жулва хъаннин кIулли марцI-чапалшивугу дурурччусса тIааьнсса ичIаллил тIюва хIасул дан. 5-6 инсан цачIу яхъанахъисса къатта ца инсан усса ужагъ кунма марцIну, лазилавкьуну бия. Мукунсса тагьар дия дуснакьрал хIаятравугу. Чун-бургарчагу инсан хIайран ансса марцIшиву дия. Вай дуснакьрал къатри душиву асар хъанай бия так лагма-ялттусса чапардайну.
ХIаятрава чIалай дия дурну къуртал шавайсса цIусса къатри. Шиву щябивкIминнан хъиннура къулайсса шартIру дикIантIиссар тIий бия.
Андриана Аьбдуллаева