ЧIавахьулттивух чIалачIимур

Эссе

Шагьрулий

На аьркинсса ишру щаллу буван лавгссияв Ма­хIачкъалалив. Шагьрулувун бугъ багьну бия. На гьантта ивкIссияв кIира зивулийсса патирдануву. Гьунттимур кьини ттун зунттавунай гьан багьлай бия. Цуксса яру лавкьуну игьалаган чай бухьурчагу, бюхълай бакъая. ЧIавахьулттал лултту нанисса машинарттал гъуй-гъуйлул на паракьат хьун итлай акъаяв. Мунияту на, шаниятугу ивзун, чIун гьан дувулун чяйгу дурну, гайгу хIачIлай, кIанугу чIавахьулттул хьхьичI бивхьуну, кьатIаллих зиярат буллан ивкIссияв. Хьхьу духьурчагу, кIичIира чанна лавхъун, инсантурал, машинарттал бувцIуну бия. Ттун чIалачIими затругу, кино ккаккан дуллалисса экрандалуха лархьхьуну дия. Ттун му «экрандалий» тIааьн къадизлазисса затру янилун дагьлан диркIуна. Ххуллул тия чулийсса ттучандалий дазул кьатIаллил мазрайсса чичру дия. Ци тIиссарив къабувчIлачIисса тай мукъурттийнгу ссибизлай бия.

Шагьру – му ца хъунна­сса макьнатIис дур. Мунил бур кIункIу буллай чIявусса инсантал. Укунсса шагьрурдайн учай «мегаполис» куну. Ца-ца чIумал ттун инсан, кIулши дусса рухIиран ккаллисса ухьурчагу, му кIулши оьрмулуву щаллуну ишла къадуллалисса куна чIалан икIай. Аьлимтал тасттикь буллай бур яхъанахъисса кIанттурдалгу, ишла дуллалисса дукIи-хIачIиялулгу инсаннал цIуллу-сагъшиврун хъунмасса хайр ягу зарал биян буллай бушиву. Аьркинну бур марцIсса гьава бусса кIану. Мурив шагьрулул кIанай бувагу къабикIай.

ХIазран бакъахьунссар инсантуран бигьалагай курортру зунттал кIанттай буллай бивкIсса. Учиннуча, Къиримнаву, Алтайрал улклуй, Ккавкказнаву. Инсантуран яхъанан бучIи буллай бур хъатру чансса кIанттай. Мукунсса кIанттугу Дагъусттаннай чансса бакъар. Дагъусттаннал хъунаману МахIаммадов МахIаммадаьли усса чIумал, Лаваши шагьрулул статусрайн кIура баен буван ччай бур тIар тIисса хавар бувккуна. Циванни му иш къахьун багьлай бивкIсса? Шагьрулия арх дакъа дирхьусса жула шяраваллугу ххуй хьуну, гьарта-гьарза хьуну, поселокир­ттайн кIура даенссия. Инсаннан бучIантIимунияр бувкIмуния ихтилат буллан ччан бикIайрив къакIулли.
Ттун ца укунсса пикри хьунни. Жува буру жула оьрчIахь, ялавайсса классирттая байбивхьуну, оьрус мазралгу, чил мазурдилгу дарсру дихьлай, яний чил мазру лахьхьин буллай. Гьай-гьай, тIайлар, цIанасса чIумул тIалавшин дур му.

Аьркинну бур жунмагу жулами мазру машгьур буллан. Да­гъусттаннал мазурдияссар ихтилат. Жува бурухха зунттавун туристал бучIан буллан ччишиврия ихтилатру буллай. Ми туристътурангу лахьлан аьркинни жула мазру. Жувания тайннал­сса лахьлай буру. Футболданий кIира команда ца къапулувун ттупру бакьлай къадикIайхха. Гайннал личIи-личIисса къапурду бикIай. Мунияту жунмагу аьркинни чил «къапурдавун» ттупру бакьлан. Амма жува хъинну махъун багьну буру жулами мазру ппив баврил чулуха. Чил кIанттурдая жучIанма букIлакIисса туристътуран цалчинсса кумагчину хьунссия жула мазурдий ихтилат буван бюхъайсса словарьду итабакьларча («разговорникру»).

Ца хъярчисса ишираягу бусанна. Цаппара шиннардил хьхьичI, на МахIачкъалалия Лаккуйн най уссияв. Гиву бия Кореянал миллатрал мукьа-ххюя инсан, Ккулув хъамалу най буру,– тIий. Гайннахь бия кореянал ва оьруснал мазрайсса словарь. Нагу, ттучIава щябивкIсса гайннан, ххуллул лахъишиврий лахьхьин бувссия цаппара ла­кку мазрайсса махъру: «Ча бувк­ру. Бивзрув. Барчаллагь. Дурив дукьра хIан? Жу зул хъамаллу» тIисса, зумух ласун бигьасса махъру. ЧIяйннал шанбачIулий личIи шайнигу, гай ттуйн ка галай дуллай бия: «Барчаллагь», – тIий.
Хъинну бахханасса махъру бур махъсса шиннардий ишла буллай, улу, паччахIлугърал чагъардавугума бур ми махъру бакIрайн багьлай. КIицI банна ца-кIива: Кешбэк, Фейк, Контент… Вай махъру бакъар цавагу оьруснал словарьданий. Бакъая ми махъру ттучIасса Ожеговлул словарьданийгу. Вайгу, вайннуха лавхьхьусса цайми махъругу чара бакъа ишла буллан багьлай бухьурча, итабакьин аьркинни вайннул ци тIиссарив бусласи­сса хасъсса словарьдугу.

Шяраву

Хъиривмур кьини на ивунав «Газельданий» ЧIяйн­нал шанбачIулийн. Шиччагу ттун ачин багьлай бия Вихьуллал шяравун. Цал, хху­ллийн уккан­нин, уруглан ивкIра ттула «чIавахьулттийх». Ттул чIавахьулттил я ялалу, я чуллу бакъая. Бия анжагъ лувалу. Га луваллил ялувгу чIалай дия укунсса затру. Цалчин ттухь «аврав» тIий бия Щуну-Зунтту. Щуну-Зунттул, кув урттун тавтсса, кувгу щамарал ссимиялттайн бувксса базурдугу, ца исвагьийну чIалай бия.Танил хъачIунттай чIалачIисса кьунттугу ссаярив бусан ччисса кунма чIалай бия. ЯтIувахъаллил ялув чIалачIисса, инсаннал тIакьалуха лавхьхьусса Ххаржан-Зунтту вамур чулух чIалай бия. Баргъбуккавал чулий чIалачIисса СсалабакIугу авурну чIалай бия. ЧIяйннал шанбачIулиятурив лахъ зунттурду чIалай бакъая. Гай чIалантIиссар на Хъюйннал дуламанттал кьабакIравун ияйхту. Хъюйннал лултту нани­сса Хъуннеххайхсса ламул лултту чулий бакIрайн багьантIиссар ца караматсса кьун. Лагмасса кьунтту ттуруну чIалай бунува, га кьасса кьун буссар, кираж ялтту бувкни кунма, кIялава-кIяласса.

Га кьунттучIан иявайни, ттул янилун дагьуна ца пашман­сса, 2019-ку шиналва левкьсса Хъюйннал клубрал чIирал сурат. Га багьсса чIира цуппагу ххуллул чIарав буссар. Га шинал ссу­ттихунмай, Хъуннеххайх був­сса цIусса ламу тIитIин бувкIсса Дагъусттаннал къуллугъчитуран ххал хьуну, кумаг буванххайгума уссияв га ччаннай бацIан бан. Агь вил къаттай, гайннан клубрал левкьсса чIира янилун къабагьуна. Машиналул пюрунтру лавкьуну бухьунссия.

Хъюйннал дуламанттайх ачайхту, на щяивтунав хъирив лавсса машиналуву. Гиву ия сайки циняв лакрал шаэртурал шеърирду дакIних кIулсса ца гьалмахчу. На ганал цIа кIицI дуллай акъара. Ургу яла га айивхьуна шеърирду ккалай. Ттунгу чIатIи мурад буллуна. Укунсса инсантал ххуллийх бакIрайн багьавугу хъунмасса тIайлабацIур. Жу Вихьуллал шяраваллия арх бакъасса кIанттай щябивкIссияв. КIичча чIалан бивкIуна жула лахъ зунттурдугу. Ттул дуснал, кIиссагу тIивтIуну: «Тайннуллу жува ябуллалисса. Тайри жула иттавсса къаларду. Тайри жула чIавахьулттивух чIалачIимивагу», – куна. «Вагь», – куссия нагу ттухьва нава, ваналгу бурхха чIавахьулу. Ваналгу ябитайсса бурхха чIавахьулттивух», – куну. Ябитлатияра зувагу чIавахьулттивух. Янилун дагьлантIиссар дакI тирх учин дуллалисса караматшивуртту.

ш. Вихьул