Хъун дяъвилий ххув хьуну 55 шин шаврин

avtor_18Аьрайн
Аьраххуллийх нанийни
ЯтIул чугу марч бия,
ХъачIнихун ахьлагайни,
ХъачIунттахгу баргъ бия.
Аттал Аьли

1941 шин. Ва шинал инт гьава бавкьусса дия. Апрель-май зурдардий зузалал хъу дургьуну, багъманчинал мурхьру щинал буччин бувна, яттил ттурзанну арияту зунттавун куч хьуна. Ташурдал агьлу хъатIив буллан хIадур хъанан бивкIуна. Гьарзат ххуйну дия: дакI тя­хъану, яру хъяй. Амма гъидайдихьулий ялун бивсса бявкъусса хаварданул цимурцаннул аргъирайх сил диртуна. Немецнал аьрал, фашист аьрал, буттал улк­луйн ххявххуна. ЧиваркIуннал ссирссилтту кIура даруна, хъаннил гьухъри хIажакирттавун ливкIуна – аьркиннихха душманнахь ина цура, на цура учин.

Зунттавату аьрайн дарчуна арамтурал кьюкьри. Гай хIакьинугу най дия, гьунттийгу. ХIакьинугу ххуллухъинну, барчаллагьру, аманатру, аьтIавуртту, гьунттийгу – гайва-гай.

ХъювхъутIи мабара
Ми тIутIул яру,
Зунттай ттуруллава
Мюрш гъарал кунма,
Мадяххан дулларда
Бяълилул чIаврду,
Хьхьирил щинал щатIал
Зумарду кунна.
Утти хъинну личIу,
БавхIуссар ссапар,
ДакI вичIа кьариртун,
Лавгссара аьрайн.

Укун бия халкь. Укун дия тIабиаьт. Гайннан ххай бия шанма-мукьва зурул дянив дяъвигу къуртал хьунсса, чапхунчигу гъагъан ансса. Амма мукун хъанай бакъая. Душман жула улк­лувун кьувтIуну най ия. Аьра­ххуллийх лавай зунттавун наниминияр, ялавай наними чIявусса бия. Мукун интгу ларгун, гъигу дуркIуна. Мукун гъигу ларгуна, ссутгу дуркIуна. Хъирив кIигу. Замгьардал кIи.
Аьрайнгьавккуртту шахьлахьисса кьанкь кIичIирттава чан хъанай дакъая. Ттул буттал шяравугу чан хьуна хъяхъавур­тту, хъярч-махсартту. Урав? Ура. Вассалам.
Аьрайн наними тIайла буккан щалла щар аьраххуллийн дуккайва. Дурккун дия хIакьинугу. Халкьуннал ца нех шия ГьунчIукьатIату, ца нех тия Карашату най дия. lei_14Гармун-ччергъилттал, зюннав-дачIурдал чIурдал Хъуннеххал дара ласун дуллай дунугу, гайннул макьаннал дакI ххари дуллай дакъая. Най бия аьрайн хьхьичI хьхьуну щар дурцумигу, хьхьичI кьини дуцин увкумигу. Наниминнахь дуклакисса дуаьгу цинявннал ца дия: «Ххуллухъин баннав!». АьтIавурттаяр чIявуя угьру. Гужрай зумату буккан буллай бия къумашиврул балайрду.
Га кьини аьрайн нагу най уссияв. Ттул нину (шяраву ганийн Мамил ПатIима учайва), ласу бавхIусса кунна, ккиз ларгун дарцIуну дакъаяча, ттул кагу дургьуну, ттул иттавгу дуруглай, мукьавух ттул дакI хьунмур буслай дия:
-Арс, чIявучивухсса кьини лухIинугу кIялассар. Кьини дуккайсса чиваркIуннайнни, кьини лахъайссагу чиваркIунналли…
Жу ТтарлихIаллил чулухунмай ла-яла буруглай буссияв, жува кунма наними бусса пургъунну Гъумучату най дурив ккаккан. Ца хIаллавун цуманалъяв лахъну оьвкуна:
— КIайнна! Най бур!
Яла лапва буниялану цала бувсмунийн ххибувна:
— Душварал нач мадари, ххиранайн хъямала багьияра. Учин-бусан къавхьуну ливчIмур дакIнийн бутияра!
БавтIминнаву цирив ца хIала-ккалашиву хьуна, дири бувккуна. Куннал Карашрал гаражрал чIирайн чуллу бивщуна. Вирдай дакъа тачIав аьтIаву къадайсса ттул хъунмур ссу – Нину ттучIан ххявххуна, дарвачрахун каругу дирчуну, лахъисса, кIусса угь увкуна.
— Уссу, хъамамабитара жу зухва ялугьлай бушиву.
Ва ишираву гаражрал цIияту баллан бивкIуна Хъуннех кьа­къурув лахъан дуллалисса лахъсса, гюнгутIул кунмасса чIуний тIутIисса балай. Душнил канихь дия къирмузилий зурул ятIулсса ххарахIала дирхьусса хъунна­сса ччергъилу. Лагьсса, бувцIу-кьувцIусса балайчи бачIи ччергъилттухун бахьлавгун бия. Ганил чулухунмай циняв бурувгуна. Га балайлул зунттурдахь гьаз дан бувсса хханссия кьус диртсса кугьлансса цалла бакIру.

Буттал къатлул хIаятрай
Ялгъузну ххявхсса хIавий,
Язугъвагу къавхьурив
На хъювхъу тIий кьабитан?!

Пургъунну чIарав дирукун, цивхьунав къакIула, щала аьра­ххуллу ца лахIзалийсса пахъ багьуна, яларив хьхьичIванияргу гужсса чIурду гьаз хьуна. Вайнна махъра-махъсса хъямала багьавуртту, барчаллагьру, аманатру.
ЛичIину хъун дакъасса жул кьюкьа, хъачIнихун дахьлаглай, кьяпри кIутIу тIун бивкIуна. Цала шяраватусса душнил балайлун жавабран кунма, архIал аьрайн нанисса Карашатусса хъинсса балайчи Вагьаблулгу, лухIи-хъахъи бивщусса, ссуслан бивкIсса къуттакьяпагу вичIилийн лахъан бувну, итабавкьуна балай:

Бава буттайн аманат,
Бутта заннайн аманат,
Кьанчуллалу къукъухьхьи
ЧIава уссийн аманат.

АьтIавуртту-барчаллагьру, барчаллагьру-аьтIавуртту, дакIний чаннан дихьлахьи­сса ххуллухъиннарал махъру. Жу хъачIнихун бахьлаганнингу кару, карщив кIутIу тIисса хъами-оьрчIуннал кьюкьа хъирив найнна дия. Баллай бия: «Зун Зал архIалсса ххуллу!» — тIисса махъру.
Абакар Мудунов
Март, 1994 шин. ГьунчIукьатIи
«Илчи», 2000 шин, 7 апрель, №14