Щивидахъал Жарият

avtor_14Ца-кIира шинал хьхьичI на ттула иширай Кас­пийскалийн лавгсса кIанттай, ттун бакIрайн дагьуна ЧIятусса ПатIимат тIисса дугьарасса щар­сса. На танихь цIувххуссия:
— ПатIимат, вин бавссаривкьай укунсса шамма:

АчIи-кьачIи чIяйричу,
АчIи гъумучиричу,
Душ-душваврал тирхханнуй,
Жариятлул МахIаммад,
— тIисса?

— Циван къабаяви, ттул душ, му ттул гъанчувнахасса шаммархха, ми чIявусса буссар, — увкуна ПатIиматлул. Яла жу бувхру ганил ужагърайн, ганил арснал Султаннулгу цанма кIулмур дакIнин бутлай, буслан бивкIуна кIа шаммалул хIалкьазия. Гания мукьах гъира багьуна ва хIалкьазиялул хъирив лаян. На бивра Гьухъалиятусса оьрмулул угьарасса Щивидахъал АьбдуллучIан, Маннархъал ПатIиматлучIан, цайми ва ишираяту бавсса, кIулсса оьрмулул бугьарасса инсантурачIан. Ттущава балжи бан бювхъумур бишлай бура кказитрай, амма хъунмасса умуд бур, ва хIалкьазия кIулсса, шикку кIицI лавгсса инсантурая бавсса чIяйннал инсантурал, яла-яла Аьйдахъал Аьлил (вай ванал гъанчув хъанай бур) цанма кIулмур утти­гу буккултрахь бусанссар тIисса. Аьйдахъаятусса ца паччахIнал заманнайва 4-мур Госдумалул депутатнугу ивкIун ур, миннайн цайнмагу «Гьанугу мусилсса, асгу арцул­сса ЧIяйннал Аьйдахъул», — учай­сса бивкIун бур.
Ва иш хьуну бур 19-мур ттуршукулул ахирданий, 1890 шиннардий. Жарият бивкIун бур Гьухъалиятусса Щивидахъал МахIаммадлул душ, ванил нину ПатIимат диркIун дур гава Гьухъалиятусса Кичихъал агьулданиятусса. Вай кIивайвагу агьлу та чIумал Гьу­хъалив хъинну сий дусса, каши дусса агьлу бивкIун бур, Кичи­хъал КIапIкIайлив цала ттучаннугу бивкIун бур.
Жариятлул ппу га чIумал сагъну къаивкIун ур, ванияр хъунмур щар буллусса ссугу, ванияр чIивисса уссугу бивкIун бур. КIапIкIайлия уссурваврал ПатIиматлучIан дучIайсса диркIун дур даххансса хъус: янна-ус, пюрун-чIул, яннардал ттупру, хIан, таммаку, чяй ва мукунна цаймигу лакрал халкьунначIа нанисса затру. ПатIиматлулгу гай даххайсса диркIун дур, муштаритал ваничIан шаппайгу бучIайсса бивкIун бур аьркинмунил хъирив. Та чIумал Гъумук, Къалалив, оьруснал аьралуннал гарнизон диркIун дур. Тайннал начальникнал цала саллатIнан таммаку, чяй, аьракьи ласун ПатIиматлучIан гьан айсса ивкIун ур цачIава нукарну зузисса ЧIятусса Аьйдал Аьли тIисса жагьилсса адамина. Аьли тийх-шийх оьруснаву ивкIсса, оьрус мазрайгу чичу-букку бан шайсса адамина ивкIун ур. Гай шиннардий дахьва кулпат бувну, Къиза тIисса цанма гъансса душ бувцуну ивкIун ур. Амма душнил ппу куявнахь кулпат цачIанма Гъумукун буца тIийна икIайсса ивкIун ур, ванал лагма-ялтту гийх оьрус душру-хъами бухьувкун. Аьлилгу, багьана-сававртту буллай, Къиза Гъумукун къабуцлай ивкIун ур. Аьлин ччан хьуну бивкIун бур Щивидахъал Жарият. Та чIумал арамтуннал шариаьтрал рухсатрайн бувну кIи-кIира, шан-шанна хъами духьувкун, Аьли Жариятгу буцин ччай ивкIун ур. Жарият бивкIун бур бакIрал, чурххал гьайбат дусса, ябацIайсса душ, кIяласса сипатраву някIсса яругу бусса. Га цала Кичихъал Абумуслин тIисса оьрчIан буцайсса хаваргу бивкIун бур. Жариятлунгу Аьли ччан хьуну ивкIун ур, ванал ЧIяв щарсса душиву ганингу, щала Гъумучиянгу кIулну бивкIун бур. Та чIумал Жариятлул Аьлиха бувну бивкIсса шаммардури тIий, бур буслай:

Арнил яртри Бухарнав,
Бухаран бухлаганнав
Вил бухаран ссурданул
Ттун лухччи-ссав ларкьунни.

Къалиян ина чавай,
На таммаку булавай,
Гьухъалия Къалалив
ЦIарал ламу лавхъунни.

Аьлигу ивкIун ур, цала мандолинагу бивщуну, балай учай­сса, мажлис чIюлу байсса адамина. Ганал та чIумал Жариятлуха цала бувну, мажлисрай увкусса шаммардури тIий, буслай бур:

Ххуй душ, на вил ххуйшиву
ХхарачIанттух ххартI давив,
Вил мусил симандалийх
Луххал ххяппа бищувив?

ХIаран хьуннав ттун хьхьугу,
Ина макIра къаккавксса,
ЦIан хьуннав ттун кьинигу,
Ина дакIнин къабагьсса.

Элму къадурккуссия,
Кьурандалий уссияв,
Ина ччан хьунсса кIулну
Мухтасар лахьхьивияв.

Ласавав, къаласавав,
Ласакиннарал зунттуй,
Лавсуну кьабитавав,
ЦIузурул ххярагьалай?

Жариятлул ва Аьлил эшкьи-ччаврил хаварду цанма бавукун, Кичихъал кIия адамина лавгун бивкIун бур Къалалив начальникначIан, вила нукарнан къадагъа дува тIий. Начальникналгу ххишала Аьли къагьан уллан ивкIун ур хьхьичIва куна Гъумукун аьркинмунил хъирив. Му бигар цаманай бивхьуну бур, Аьлийгу дюъ дирхьуну дур. Амма Аьли, чIун дирияйхту, Гьухъалив укIлай, пIапIрусгу тIий, Жариятхъал къатри чIалачIинийх ацIлай ивкIун ур. Жариятлул бувну бивкIссар тIар ганаха шаммарду:

ЛачIал кьачIа чIяйриоьрчI,
АьтIул цIуцIаву цири,
ЧIаххуврал оьсса курив,
Ттуя лавмартшив ккаркрив?

Арцул мюрай мусил мархь,
НенттабакI бувтсса цанна
Ханну ябув качар чурх
Ссал гъагъан буллай бури?

Зиризавал вил чурххай
Хъарурагу дуния,
Вил хъаттирдайнгу лавхъун,
Хъун неххал ратI лахъаван.

Та чIумал Маммадайл Аьли­ха бувсса шаммари тIий, буслай бур:

Бидав буна ахьттачув,
Щарсса дуна, курчIучув,
Гъумук уна, чIяйричув,
Вил аьрххи-ххуллу чунни?

Жариятлул нину душнищалгу энадрай дурккун, малла РамазаннучIан Хъун мизитравун ларгун диркIун дур, Аьлияту аьрзирай.
Ахиргу Аьлил ца хьхьуну, чал кIиллуву цала хьхьичI буртти бивтун, Жарият лихъан бувну бур цачIанма Къалалив. Аьли Гъумучату душ бавцуну увкIунни, куну цахьва бусайхту, лавгун ур начальник Аьлил къатлувун, мархьгу кIутIу буллай. Жариятлуйн ябив­сса начальник тамашалий уруглайгу ивкIун:
— Ца мукунсса душ уттигу бухьурчан Гъумук, нагу махъунай къахьувияв бацин, — куну бур, амма Аьлийн мархь кIутIу бувну бур, утти му душнил гъанчувнащалсса ара инара дуллантIиссара, куну.
УвкIун Гъумучату малла Рамазаннулгу гара хьхьуну гайннан магьар бивхьуну бур. Гьухъаллал душваврал та чIумал Жариятлуха бувсса шаммардур тIий, буслай бур:

Гъумучиял шал дутуй,
Шамуллал бузма лаххуй,
Утти чIяйрищардача,
Бартукьругу лахлаху.

Качар бакъа къабукай
Щивидахъал Жарият,
Буччиннин канай бикIу
Ваччи — ЧIяйннал хъюрул ччатI.

Жарият АьличIан лихъаннин душнищал энадрай диркIсса ПатIиматлун бюхлан бивкIун бур Гьухъаллал хъаннил лажиндарайнсса алалаврдугу, махъа­сса рихшантругу, Ваччи-ЧIяйннал лагьу-лахъунттугу. Яла ганил:
— На ттула душ кIива жямат­рал ккуччу буллай къабитай­ссар! — куну, бучIан бувну уссурвалгу, бивхьуну ххуйсса мажли­сгу, оьвкуну бур душнийн ва куявнайн ичIунмай. Гьухъаллал жяматрай цавагу жалиндалул хъирив къабуллусса бузагу буллуну бур: кьатIаллил хъунна дагьани, немецнал янна дуруххай машина, китай яннардал ттупру, мусил ххалуй щарщусса бузма-янна, мусил лачакру, медаллу дирхьу самоварду, оьрус стол-кIантту, гьаннайсса, къушлий ишла дай­сса гьарца зат. Ва иширая хавар бавукун ЧIяв, Къизал буттал биял зурухьсса цалва душ бувцуну бур шаппайн. Ца зурувун кIанингу арс увну, кIанангу цIа Аьда дирзун дур.
Та чIумал янна дуруххай машинарду Гъумуквагу нажагьначIа бакъа къабивкIун бур. Жариятлул лавсун бувкIсса машинагу ЧIяйннал шяраву цалчинсса машина бивкIун бур. ЧIяйннал хъами Жариятлул буза ккаккан букIлай, хъунмасса тамаша буллан бивкIун бур, яла-яла машиналул янна дурухлахисса куц махIаттал бизлай. Шяравух куннахь ку буслай бивкIун бур. Жариятлул чIяйннал хъами-душвавран яннарду дуруххайсса диркIун дур, мугу багьлун дакъача, укра. КIайннал щар булай душвавран мусил ххаллай гулавати щащан лахьхьин буллан бивкIун бур. Самовардануву дурсса чяй ххал дан, хIачIан букIлан бивкIун бур АьличIан арамтал. Жариятлул ризкьи-кьинилулссагу, щина-цIаралссагу буллан бивкIукун чIяйннал хъами: «Бика-жалин щинав най бур, бика-жалин чатIа буллай бур!» — тIий махIатталшиву дайсса диркIун дур. Жариятлул бувсса шаммар тIий бур:

Зун, на Гъумук буния,
Гъумучиридуш ххивав,
КIяла кару дуния,
Ханнахъал Шамай ххивав?

Аьлил Къалалив начальник­начIа 16 шин дурну дур. Аьлил ва Жариятлул шанма душ ва кIия арсгу бивкIун бур, цивппагу хъинну бакIрал ххуйсса бивкIун бур, амма оьрчIру щаллу баннин я Аьли, я Жарият къаливчIун бур. Аьли хьхьичI, Жарият ца­ппара шиннардивун бивкIуну бур. Жариятлул цIа дирзсса чIяйннал Жарият бур тIар цIанакул Щурагь ялапар хъанай. Жариятлул ва Аьлил оьрчIалсса буллай, кIа дузал буллай диркIун дур кIайннан гъансса, чIаххуврайра ялапар хъанахъисса, каши ду_сса ПатIи тIисса щарсса. КIанил буллуну бивкIун бур Жариятлул Аьйшат тIимур душ Гъутихъал Рамазаннун. КIива мюрщисса оьрчIая кIа бивкIуну, кIава Рамазаннун хьуну бур кIанила ссу Шагьсултан. Шагьсултаннулгу, Рамазаннулгу арс хъанай ур лак­рал миллатраву сий дусса, бусравсса Рамазаннул арс Шалласухъал Шалласу.
Миясат Щурпаева
1999 ш.