Гъалгъалул мурад хIисавну личIи дайсса предложенияртту

Маз жува ишла буллай буру инсантуращал гъалгъалийнусса арарду дузал дан: бусан, цIуххин, амру (тавакъю, миннат) бан. Гъалгъалуву гьуртту хъанай бур бусласима (1-мур лицо) ва вичIи дирхьума (2-мур лицо). Гъалгъа баврил мурад хIисавну личIи дуллай буру морфологиялуву глаголданул формардугу, синтаксисраву – предложениярттал журардугу.

Морфологиялуву ми дур бусайсса, цIуххайсса, буюр-къадагъа дайсса наклоненияртту, синтаксисраву – мива журардал предложенияртту. Гъалгъалуву агьамма гьурттучи (участник) ур цува гъалгъатIима – на. Му ур бусласимагу, цIухлахимагу, буюр буллалимагу. Мунияту жущава бюхълай бур учин: мазраву яла хъунама, мукъул заллу, мунил, учиннуча, мотор хъанай ур цува гъалгъа тIима. КIилчинмур кIанай ур вичIи дирхьума. Диалограву (кIиннал гъалгъалуву) ми бахханаххи хъанай бур: вичIи дирхьуну ивкIманая гъалгъа тIима хъанай, гъалгъа тIий ивкIманая вичIи дирхьума хъанай. Гъалгъалуву цама гьурттучи акъассар.Гъалгъа цаманая, гъалгъалуву гьуртту къахъанахъиманая бухьурча, му ккаллиссар 3-мур лицоран (цаяту гъалгъа тIима). Гьай-гьай, ихтилат инсанная бакъа, бюхъай затирттаягу бикIан, мигу му чIумал 3-мур лицоран ккаллиссар. Масала: на най ура (1 лицо: цува гъалгъа тIима ур нанимагу); ина най ура (2 лицо: нанима утти вичIи дирхьума ур), оьрчI най ур ( 3 л.: гъалгъалуву гьуртту къахъанахъима ур утти нанима). Вай жула мисаллу багьлай бур гъалгъалул бусай журалийн (бусай наклонениялийн). Му чIалачIи буллай бур глаголданул дайлитIурттал: 1 ва 2 лицорал – ра (у-ра), 3-мур лицорал – -р (у-р). Вай дайлитIурттал буслай бур ва душиву бусай наклонениялул цIанасса чIун. Синтаксисраву укунсса формалул сказуемое бусса предложенияртту хъанай дур бусай предложенияртту (цумур чIумул форма дунугу).
Тти жува бучIанну цIуххай наклонениялийн ва цIуххай предложениярттайн. Цалчин жунма кIулну бикIан аьркинссар лакку мазраву душиву кIива журалул цIуххай предложенияртту: I) цIуххай махъ цавува бусса (цу, ци, чув, та ва ц.) – миннуйн учайссар хасъсса суал (хасъсса суалданул предложенияртту ) куну; 2) гайми дуссар цIуххай махъру вив бакъасса – миннуйн учайссар аьмсса суалданул предложенияртту куну. Масала: Ина чун най ура? (хасъсса суал); Ина шавай най урав? (аьмсса суал). Хасъсса суалдануву чIурчIав дуллай буру цийва суалданий, суал булаврил такьва (интонация) муксса яргсса дакъар. Аьмсса суалдануву цIуххаврил такьва ахирданий яргсса дур. Му бакъассагу, ва журалул суалдануву мунин хасъсса аффиксгу бур лицорал дайлитIулул хъирив – ура-в? Мукунсса, дайлитIулул хъиривсса аффиксрайн оьрус мазрал теориялуву постфикс – «махъбутIа» учай.
ЦIуххай наклонениялулгу, цIуххай предложениялулгу ца аьламат цамургу дуссар. Бурги зува, хIисав дувара.

Бусай формарду ЦIуххай формарду
аьмсса суал хасъсса суал
1 л. на лавг-ра на лавг-ри-в? на чун лавг-ри?
2 л. ина лавгун-на ина лавг-ра-в? ина чун лавг-ра?
3 л. та лавгун-ни та лавг-ри-в? та чун лавг-ри?

Шикку -ра, -на бусай наклонениялул 1-мур ва 2 -мур лицорал дайлитIурттур. ЦIуххай наклонениялуву 1-мур лицо дур махъун дагьлай, 3-мур лицораха лахьлай, 2-мур лицо тIурча хьхьичIун дуклай дур , 1-мур лицораха лахьлай. Циван ? Гъалгъа тIиманан вичIи дирхьуманая жаваб аьркинну дунутIий, га цаярва хьхьичIун уккан уллай ур кIивагу журалул суалдануву. Аьмсса суалдануву тIурча, дайлитIуртту даххана шаврицIун, суалданул цинмалусса аффиксгу (-в) бур.
Ххал данну ахирданий дайлитIу -яв (-ав), -я (-а) бусса ларг чIумул формардугу.

Бусай формарду ЦIуххай формарду
аьмсса суал хасъсса суал
1 л. на лавгсси-яв на лавгуна-в? на чун лавгун-а?
2 л. ина лавгун-ав ина лавгсси-яв? ина чун лавгсси-яв?
3л. та лавгун-а та лавгуна-в та чун лавгун-а?

Шиккугу чIалай бур 2-мур лицо хьхьичIун дуклай душиву, бусай наклонениялул 1-мур лицораха лахьлай. Аьмсса суалдануву 2-мур лицораву -в дайлитIулуву бухьувкун, ванил 2 -гу мяъна – лицоралмургу, суалданулмургу – цивура дур.
Ча, лакку мазрал учительтуран вай затру кIулну бикIан аьркинни тIиссара, оьрус мазрал учебникарттал таржума къабуллай.
Ца зат ялагу.
Лакку мазраву ца жура сложныйсса предложенияр­ттал буссар, хъармур предложениялул сказуемое цIуххай наклонениялул аьмсса суалдануха лавхьхьусса, амма цивува цIуххай махъгу бусса. Мукунсса предложениялуву цIуххай махъгу бур, гьанумур предложениялул сказуемое тIурча инкар бай формалий бур. Масала: ОьрчI чун лавгри? Ттун къакIулли, оьрчI чун лавг(сса)рив. Хъармур бутIуву суалданул махъ бакъахьурча, муниву глаголданун кIанай ишла дурну дур существительныйраха лащан дурсса форма. Му сакин хъанай дур глаголданул гьанулул (аьщуйн щуну учин – причастиялул) хъирив суффикс -шиву ишла бувну (лавг-шиву, лагай-шиву, нани-шиву). Масала: Ттун (къа)кIулссия оьрчI шавай лавгшиву .
Аьмсса ва хасъсса суаллая ихтилат кутIа буллай, учин бюхъанссар, так ккуллал лугъатраву кIивагу журалул суалдануву постфикс -в ишла бувну бикIай: Ина шавай най уро? Ина чун най уро ? ( шикку -ав кIура бавну бур /о/ чIунийн. Цаппара лугъатирттаву цIуххай формалул ахирданийсса /ив/-гу буссар лахъисса /ий/-лийн кIура баллай: ВичIа арцу дурий?

***
Шикку бусан аьркинни цIуххай наклонениялул цаппара цаймигу журардая. Миннулгу дур цIуххай предложениярттал куннасса такьва, миннул формардавугу ахирданий /в/ бур, амма ми предложениярттаву гъалгъа тIима вичIидирхьуманая жаваб тIалав дуллай акъарча, му суалдануцIун бавхIусса цала асарду чIалачIи буллай ур. Ми журарду цивппагу гъалгъалуву ишласса бур.
Цалчинмур журалул формардаву постфикс -вав бур, чIявумур чIумал ишланугу дур 3-мур лицорал формарду. Му журалул аьмсса ва хасъсса суаллал дянив личIишиву дакъар: ОьрчI чув урвав? ЯттичIан лавгривав? Укунсса суаллаву гъалгъа тIима щак-щуклий ур, му за щин кIулссарив къакIулну.
КIилчинмур журалул формарду сакин хъанай дур причастиялул гьанурдая суффиксирттайн кIура бавсса бутIри -ххурав (цIанасса чIун), -ххивав (ларгсса чIун) ххи бувну. Масала: I) Дурххурав мунал му тIул? 2) На ми вил арцу дуканххивав? Ва журалул суаллаву чIалай бур гъалгъатIима рязи акъа ушиву хъанахъимуния, вай дур бювкьу-аьй дайсса формарду. (Оьрус мазраву укунсса чIумал ишла бай неужели тIисса частица).

***
Вай затру кIулну бикIан аьркинни тIиссара лакку мазрал учительтурангу, дуклаки оьрчIангу. Вайннуя хайр буссар оьрус маз лахьхьавривугу, чил мазру лахьхьавривугу. Масала, аьмсса ва хасъсса суаллу ингилис мазравугу буссар. Цала ниттил мазрал чулухунмайсса гъирагу гьаз хьунссар. Шикку ишла бан аьркинни оьрчIан хIаз бизансса текстругу, таржумарттугу, личIи-личIисса цIухху-бусулуцIун (бурги цихва мукъухгу!) дархIусса сценкарттугу. ХIисав дувара жула бивзрув-бурувлул (вагу бакъарив ляличIисса махъ!) махъругу (приветствия) суаллацIун бавхIуну бушиву: I) Ивзрав, МахIаммад, цукун ура? 2) Аврав, Ибрагьим! Хъинну учIаваннав! 3) Шивахва бурув! (хьулух щябивкIсса хъаннихь, масала).
Гьай-гьай, вай затру хIисавравун лавсъсса, пасихIсса, мазрал аваданшиву ккаккан дуллалисса текстругу бикIан аьркинни. Учительтуран гъира-гьавасгу бикIан аьркинни зун, миннал багьайсса куццуйсса кIулшивурттугу дикIан аьркинни.
Ттун бувчIлай бур ва журалул текстру кказитрай бишлан захIматшиву. Я таблицарду дяйкьин дурну дикIай, я личIи-личIисса знакру ишла давриву гъалатIру бикIай. Амма вай бищунсса цамур кIану жула бакъар. Хасъсса учительтурансса журнал бакъар, цинявннансса журналданунгу мазраясса специалистътурал давуртту аьркинну дакъануккар.

Цибанссар? Мукунсса дур цIана тагьар.
Р.ХI.Эльдарова