Лакку мазрал диктантрал хъиривсса цаппара пикрирду

Жула билаятрал жяматий оьрмулувун махъсса 9-10 шинал лажиндарай дурххунни цIусса журалул мероприятияртту, цирдагу «диктант» тIисса цIанилу. Му махъ жунма кIулссия школалул практикалува, мунил мяънагу укунсса дур: учительнал бувккусса текст учениктурал чичаву, яни баллалимур чIалачIимунийн кIура баен баву.

Амма ккалаккимунил ва чичлачимунил дянив дуссар тапаватшивуртту – чIурду буссар цанма хасъсса букварду бакъассагу (масала, балей зумух ласлай, балай чичлай буру), цава ца чIу личIи-личIисса буквардайну ккаккан байсса кIанугу буссар (масала: аьш – мяшсса; аьрхIял тIий бунува архIал чичин аьркинну бур, йаьтIюлсса тIий ятIулсса чичин аьркинну бур). Ми чичаврил кьяйдардугу тарив, щиллив ляхъан дурсса, дурчIин захIматсса дур. Хъиннура ччанарккусса дур махъру цанницIун ца лавчIун ягу цанния ца личIину, ягу лях дефис дирхьуну чичаврил кьараллу (ТтурчIайнна зунтту, ниттиуссу, ттуккул цIу, буттал ппу, ттуккухъюрт, оьрчI-бакI). Пунктуациярив цурда ританну: сайки циняв правилартту оьрус мазрал пунктуация тикрал дуллалисса дур, мазру лапва личIисса, синтаксисгу лащавунияр личIишиву ххисса бунугу. Школалий диктант чичаврил мяъна цири? Учениктуран баллалимур, цала зумух ласласимур тIайлану чичин лавхьхьуну бурив-бакъарив кIул баву, миннал кIулшивурттан кьимат бищаву ва гихуннай учительнал цала даву ххуй дансса ххуллурду лякъаву.

Ча, му жула «диктант» тIисса жяматий мероприятиялул мурадру му мукъуцIун бакьлай бакъар. Му журалул мероприятияртту хъанай дур цайми-цайми цIардалугу (масала, «географиялул диктант»). ЖучIара, Дагъусттаннай, мазурдил «диктантру» сийлувун дагьну дур, миннуя хьуну бур жямат цачIун батIинсса, цала миллатрал культура ккаккан дансса, «ай, жу уттигу буссару» учинсса ца багьана. Мазру ябаврил ххуллий цичIав бан къабюхълахъисса хIукуматрал къуллугъчитурангу (миннан къаччайтIий бакъача – къакIулнутIий, къабюхъавайтIий) мугу ца кIицI лагансса, «галочка» бишинсса сант хъанай дур, ай, жугу хIарачат буллай буру учинсса. Оьруснал тIийкун, «чем бы дитя ни тешилось, лишь бы не плакало». Явара, ттулгу ми «диктантирттайн» цукунчIавсса манеъшиву дакъассар, цалчинмуний на навагу гьуртту хьуссияв. Ци-бунугу, чIявусса инсантал (300-400) миккун батIлай бур, ниттил мазрай гъалгъа тIий бур, куннащал кув а-ия буллай бур. Дакъанияр дуну хъиннихха мукунсса батIавуртту!

Му диктантрал хъирив на хьура ца цамургу батIаврий – жула машгьурсса журналист МахIаммад Буттаевлун 100 шин бартлагаврил мажлисрай. Миккуми ихтилатру бия оьрус мазрайсса, Аь.Магьдиевлул цала шяравучунаясса махъ личIаннин. М.Буттаевлул «Ккурккул хъяй бур» тIисса жужравасса хъярчру хъусращиял лугъатрай бувсунни халкьуннал артистналгу, мажлис чIюлу бан, ца-кIива лакку балайгу увкунни. Шиккугу махIаттал хьунсса цичIав бакъар – укунсса дур цIанасса лакку мазрал тагьар. Туну, 19-мур векрал кIилчинмур дачIинний Ккурккуллал Аьбдуллагь Оьмар-угълиятуяхха дайдирхьусса ­оьрус мазрайсса лакрал литература, мунайнни жува икрам бан аьркинсса жула мазрал грамматика чичайни П.К.Услардул информаторну ивкIунтIийгу, лакку мазрай цалчин элмулул стильданул дайдихьу дурнутIийгу (муналли чивчусса лакку мазрайсса арифметикалул учебник «Хуласа»-гу, мунал таржума бувссар К.Д.Ушинскийл луттиравасса «Щин ва гьава ва миннул дахханашивуртту» тIисса бутIагу, муналли цалчинсса лаккку мазрал букварь – «ХьхьичIба-хьхьичIсса лакку мазрал аьш лахьхьу» чивчуссагу). Мува ххуллий Дагъусттан оьрус мазрай машгьур бувунни жула лаккучунал Апанни Къапиевлулгу. Гихунмай тIурча чансса бакъар оьрус мазрай чичлачиссагу, кIивагу мазрай чичайссагу жула чичулт. ТIайлабацIу хьуннав цан. Мукун багьну бур жула история, оьрмулул ххуллу.

Оьрус маз мабикIара, бикIанссия цамур маз – турк маз, къумукь маз. Дурккуминнал цинявннал чичру так аьраб мазрайгу диркIун дакъарив (ихтилат, явара, аьжамрая, алфавитрая бакъар, мазраятур). Масала, Убринал (МахIаммад Убринский) так кIира хъуни дакъасса назму дур лакку мазрай чирчуну, махъми мунал чичрурду аьрабрайсса душиву буслай ур А.ХIусайнаев, мира таржумагу бувну.

Утти кIа жула «диктантрайн» занабикIаннача. КIа диктантраясса П.Рамазановал репортаж дия «Илчилул» 40-мур номерданий. Ттун итталун багьунни диктантрал хIакъираву бувсъсса кIива пикри. С.Кьурбановал увкуну бур, диктантрай жагьилми чансса бия куну, ми мукунсса батIавурттайн кIункIу бансса маслихIатру бувну бур. Аьбдурашид Мусаевлул тIимургу хъинну къулагъас дансса бур: «Лакрал чичултрал луттирду бахлахисса выставка диркIссания хъина». Мяйжаннугу, мукунсса кIанттурдай бикIан аьркинни чичултрал луттирдугу, словарьдугу, учительтуран кумагрансса материаллугу, оьрчIал цала ккалансса мазраяссагу, литературалияссагу материаллугу, хьхьичIунсса учительтурал чирчусса давурттугу. Миннух къулагъас дикIайва совет заманнай, ми дуккан дангу кумаг байва. Уттирив…

Масала, ттухьхьун бириллай бакъар школалунсса лакку мазрал учебникру. Ми цукунсса буссарив, ци даражалул буссарив ххал бан ччай, лякъин хъанай бакъар. ТтучIа бур 5-мур классрансса учебник, автортал Гь.ХI. Буржунов ва Н.С. Жидалаев, 1995 ш. Муниву (150 страница дусса лу) 50 стр. синтаксисран хас дурну дур. Ттунма чIалачIиссаксса, каш Нурислан Жидалаевлул бур, ва бутIа ххуйну, элмулуцIун бавкьуну чивчуну бур. Махъми материаллу чIявусса гъалатIру бусса, элмулуцIун къадаркьусса дур. Мува Гь. Буржуновлул чивчусса 6-7-мур классрансса учебникгу (морфология) хъинну лащинсса бур – элмулуцIун бакьаврил чулуха бикIу, методикалул чулуха бикIу, ишла бувсса текстирдал чулуха, миннул мяъналул, пасихIшиврул чулуха бикIу.

Мукунсса учебникирттал маз ххирания ча бави, ялунгума гъира лещан банссар. Ттунма чIалачIиссаксса, ми учебникру оьрус мазралми таржума буллалисса кунмасса бур. Амма оьрус мазрал ва лакку мазрал морфологиялулгу, синтаксисралгу дянив хъуннасса тапаватшиву дуссар. Ми лахьхьин баврил методикагу личIисса дикIан аьркинссар. Масала, лакку мазраву оьрус мазравунияр гьарзасса глаголданул наклоненияртту дуссар. ЦIуххай наклонение морфологиялуву къалархьхьукун, цукунни цIуххай предложениярттая гъалгъа тIунтIисса? Му так интонация личIишиву дакъархха. Муку-мукунсса затру чIявусса бур. Оьрус мазращал цачIу бишавугу дикIан аьркинссар жула учебникирттаву, жучIава кIивагу маз ишлану бухьувкун.

Мунияту, хъинну ччай буссия цIусса учебникру ххал бан, амма ми циваннив лабитлай бур. Интернетравугума ляхълай бакъар. Ххал банна, лугланна ттигу.
Учин ччимур цир? Жува мазрая, му ябаврия гъалгъа тIий бухьувкун, хьхьичIва-хьхьичI учебникирттал качество гьаз дан аьркинссар. Учительтурал хъуними аьрзарду бикIай ссятру чансса душиврия. Ми учебникирттал даражалия щилчIав ссихI дурккун къадикIай.

Жула кказитран кьамул хьурча, ттун ччай бур лакку мазраясса му лахьхьавриясса материаллу рищун гьан дуллан. Хъинахха ми учительтурал итталунгу дагьарча.
ЦIана на хIадур дуллай бура «Глаголданул наклонениярттаясса ва гъалгъалул мурад хIисавну личIи байсса предложениярттал журардаясса материал».
Учительтуралгу, вузирдал преподавательтуралгу хIарачат бувну, аьркинни школалунсса лакку мазрал программалул пикри бан, оьрус мазралмур тикрал къадуллай.

Роза Эльдарова