Виричунал ниттищалсса хьунабакьаву

Вай гьантрай «Илчилул» редакциялий хьунни, СВО-лул цалчинма Аьрасатнал Виричу НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул нину, МахIачкъала шагьрулул 54-мур школалул директор Сапижат Мазаеващалсса хьунабакьаву.

Цинявннан кIулсса куццуй, хасъсса аьралий операциялий гьуртту хьуну, къучагъшиврий жан дуллусса НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлун Аьрасатнал президент Владимир Путиннул Аьрасатнал Виричунал цIагу дуллуну, «на лаккучура, на дагъусттанлувра» куссар щалагу дунияллун баянну.
Виричунал аьпа абад буван ванал цIа дирзссар ва дуклай ивкIсса школалун, МахIачкъалаливсса, Нальчикрайсса ва Краснодардайсса кучардан, Донецкалийсса площадьран.
Къучагъсса арсная бусласисса ниттил ихтилатгу вичIи дирхьуминнал дакIру хъювсул дуккан дуллалисса хьунни.

Сапижат Исяевна, цукун бювхъуна мукун къучагъсса арс тарбия уван?
– Арс навалу тарбия увссар учин къабюхъанссар. ТтуцIун Хъунасса Занналгу кабавкьухьунссар тIун бикIара. Нитти-буттал бурж, оьрчIан лайкьсса тарбиягу дуллуну, оьрмулул ххуллийн тIайла бацIан бавур. КIицI лаганна, ттулами нитти-бутталгу НурмахIаммад хъуна уван хъунмасса захIмат бивхьушиву. Нитти-буттая ливчуну махъ уссил Маликлулгу НурмахIаммадлуха чIивима уссийха куннасса аякьа дайва. Та ппурттуву Малик ия 7-мур классраву дуклай. Гай уссурвал кунма хъуни хъанай бия. Ттул уссийя ларсна мунал зунттал чувнал кьянкьашиву, хъунанахасса хIурмат, чIивинахасса аякьа.

Ппу Къяннал школалий учительну зун икIайва. КIюрххил школалийн гьаннин яттил гьухъала канаки дан лагайва. Дарсирдая увкIун махъгу ятту хьунабакьин лагайва. ЗахIматрал кьадру кIулсса кулпатраву хъуна хъанахъисса НурмахIаммад, чIивину унува личIлулсса икIайва. Буттал учайва: «Ттул душ, ва оьрчIая вин арсгу, уссугу, ппугу укканссар, ина ссалчIав пикри мабара», – куну. Циявхьур, ятту бувцуну шавай нанисса мяммал хьунийн, шанна шинавусса оьрчI кумаг бан лагайсса ивкIун ур. ЧIивину унува цимурца кIул хьун ччисса икIайва. Арснан ххюра шин хьувкун, жу бивзру МахIачкъалалийн. НурмахIаммад цалчинмур классравун лавгссар Семендер поселокрайсса школалийн. Ванал цалчинсса учительница бия Зубайдат Шабановна. Нагу, Зубайдатгу шагьрулул 42-мур школалий зун бикIайссияв.

Махъ жу кIивагу Семендердай цIуну тIивтIусса школалий зун гьан бувнав. Зубайдат Шабановна опыт бусса, гьарица чулухунмай итххявхсса инсан бия. Ца ппурттуву бувкIунни 2-мур классравусса дуклаки оьрчIахь правила цIухлай, щилчIав къабуслай бия тIий. Цуппамур бура тIар, гьала, цуманал бакIравун буххайрув чIирайн лархъсса таблицалух урувгун, жаваб дулун тIий.

НурмахIаммадлуйн бивукун, хIисав къахьунну правило дурккунни тIар. Ттун ххуй бивзна танил оьрчIайн дяъвигу къабувну, бувкIун ттучIанма бусаву. Та школалий мукьва класс къуртал бувна НурмахIаммадлул марцIсса ххювардай. НурмахIаммад ттул кумагчигу, махъ кьинигу ия. Спорт ххирасса ия. Олимпий чемпион хьунсса хияллай икIайва.
НурмахIаммад лавайми классирттаву дуклай уссия 42-мур школалий. Учительтуран хъинну ххирасса икIайва. Цувава адаминашиву дусса ия. Ца ппурттуву НурмахIаммадлул ттучIан дуркIуна Москавлив ЯтIул майданнив Сергей Меликовлущал рирщусса сурат. На арснахь цIувххуссия: «Вин Сергей Аьлимович кIулссияв?», – куну. «Дадай, жу хIаписарталлу, ябитаврийну куннан кув бувчIайссару», – увкуна НурмахIаммадлул.

Жижара бан увкIсса чIумал: «ЯхI бува, утти вин му дардиращал яхъанан лахьхьин аьркинссар. Цими шин гьарчангу, вил дакIнива арс къауккантIиссар», – увкуна Меликовлул. Шиккува кIицI лагавияв, Сергей Меликовлул СВО-лий гьуртту хъанахъиминнах ва вайннал кулпатирттах хъуннасса къулагъас дуллай ушиву, Ватандалул ххуллий жанну дуллусса, язисса арсурваврацIа хьусса ниттихъащал хьунаакьлай, миннал дакIру рахIат данмур буллай, язиминнал аьпа абад баву мурадрайсса давурттацIун кабакьу буллай ушиву.

Сапижат, буси виятувагу, инава хъунма хьусса кIанттуя, кулпатрая.
– Ттул ппу Ися Къяниятусса, нину ПатIимат Ккулатусса бия. Ппу, Гъумучиял педучилищагу бувккуну, Къяннал школалий географиялул дарсру дихьлай икIайссия. Амма цува ичIаллил хозяйствалул кушурду хьхьичIунсса икIайва. Нава Пединститутравун дуклан бувхсса чIумал, кIул хьуна ппу, жула учительтуращал, Гьарун Буржуновлущал ва АьлилхIажи Аьбдуллаевлущал, педучилищалуву дуклай ивкIшиву. Миннал бусайва ппу луттирду ххирасса ивкIшиву. ОьрчIру хъуни хьуну махъ буттал къуртал бувна Пединститутрал географиялул факультет.

Нину дин-чак дусса, Аллагьнайн вихсса хъамитайпа бикIайва. Шяраву хьусса бивкIу-букку лахъайва. Канил кушулул усттарсса, гьарзатрал пагьму бусса бикIайва. «Лякьлул дард» ккаккан нясив хьуна ттул ниттингу: хъунама уссу Мазай оьрмулул дязаннив дунияллия лавгуна. Нину ссахухчIав къалаглай, уссил дардирдай дикIайва. Уссин оьзру хьусса чIумал, НурмахIаммад ия кIанттувусса чIивитIу. АьтIий айивхьусса чIумал, нину дяйххиншиврул мунил паракьат уваннин итайссия. Бава-буттал учайва: «Ва оьрчI къаивкIссания, жу ци зунссияв, Аллагьу-тааьлагьнал ва жуй цIими бувну гьан увхьунссар», – куну. НурмахIаммадлунгу бава-ттаттаха чIалачIин къадикIайва. «Дадай къаччан мабикIара, ттун цал Ися мямма ва Патка бава ххирар, хъирив ина ххирара», – учайва.
Жул ужагърай хъамал чан къашайва. Буттауссу, ссурахъу Казбек Мазаев, миннащал шагьрулия бувкIсса хъамал буттал мудан жучIанма буцайва. Шяраву яхъанай бикIайссия кIива буттарссу, вай бакъа ссупралух щябивкIун дакIний бакъар.

Муи тIисса жул ниттирссу буссия Ккулув яхъанахъисса. Му бия, ласнаягу личIи хьуну, оьрчI бакъа ялгъузну ливчIун. Ца ппурттуву ппу ялун ивну ия ниттирссу хъювсул бувксса чIумал. Буттал му паракьат буллай: «Ттул шанма душ буссар, на цания ца вин булайссар, пикри мабара», – куну бия. Ниттирссил шанмагу душнил дянива на язи бувгьуну бияв. Мукун, ниттирссичIа Ккулувгу дарсирдайн занай бивкIссара. Муния махъсса 7,8,9-ми классру на къуртал бувссар Къянив. Буттан ччай бия ттуя учитель хьуну. Ххуйсса кIулшивуртту дулайсса педучилище бур Буйнакскалий тIий, цIардай икIайва, на гивун бувххуну ччай. На учитель хьун рязи къавхьуну, Каспийскалийсса Механический техникумрал экономистътал хIадур байсса факультетрайн бувхссияв. Мунияр махъ на къуртал бувссар Пединститутрал технологтал ва экономистътал хIадур байсса факультет. Шамилчинмур курсирай дуклай бунува, шагьрулул 42-мур школалийн байбихьулул классирттал учительну кьамул бувнав. 2002 шинал Семендер поселокрайсса 54-мур школалийн гьан бувнав. Махъсса шиннардий 54-мур школа лавкьуну, 58-мур тIивтIуна. ЦIуну тIивтIусса школалийгу, 26-мур школалийгу зий бикIайссияв. Арсру ттуй аьтIисса бия. Миннан на кIира даврий зий ччай бакъая. Ттула даву ххирашиврул ттун тачIав буххаву хIисав къашайва.

2023 шинал ттуйн вихшала дурна шагьрулул 54-мур школалул директоршиву дан. ТIайламур бусан, цIубутIуй на хажалатрай бикIайссияв, хьунавав ттущара ва жаваблувсса даву дузрайн дуккан дуван тIий. Ттул лагма лавгуна даврил опыт бусса, цала даву ххирасса учительтал. Коллективрал хьхьичI бишарду школалия ца яла хьхьичIунмур бансса масъала. ЦIана жул школалийн занай ур 1670 дуклаки оьрчI, школа цуппа бур 1224 оьрчIансса кIану бусса.
Ина республикалийгу, кьатIувгу чялишсса гьурттушинна дуллай бура жагьилтал патриот зумуну тарбия баву мурадрайсса мероприятиярттай. Ци учинна хIакьинусса жула жагьилтурая.

– ЧIявуну на хьунабакьара хасъсса аьралий операциялий арсру ливтIусса ниттихъащал, учительтуращал, дуклаки оьрчIащал, студентътуращал. Гьарица кIанттай кIицI лагара оьрчIру тарбия бавриву учительтурахь хъунмасса бияла бушиву. Жула республикалий хъуннасса тIалавшинна дур оьрчIру Ватан ххирану, яхI-намус буну тарбия баврил чулухуннай. Аьрасатнал цаппара регионнайсса дуклаки оьрчIащалсса хьунабакьавурттай хъиннува исват шай Дагъусттаннайсса жагьилтурал багьу-бизу, тарбия цимигу даражалул ларайсса душиву.

Цукун дакIний лирчIунни вин Аьрасатнал президент Владимир Путиннущалсса цалчинсса хьунабакьаву?
– Ниттихъал кьини кIицI лаглагисса байрандалул гьантрай ттуйн оьвкуна «Защитники Отечества» тIисса фондрал каялувчинал. Цалчин Кремлилувун бувхсса чIумал, ттун танил чIюлушиву, ляличIишиву асар хъанай дакъая. БувчIлай бия нава Кремлилувун арснал цIанил биялалийну бувкIшиву. ЦIардугу, цIурттигу чIалай бакъая, НурмахIаммадлул симан иттала дукьлай дакъая. Ттун хъинну захIматну бия.
Президент гьарцаннаха хIурмат-кьиматрай ия. Цинявннахь цахьва-цахьва учинсса махъру лякъайва. Ттун хъинну асар хьуна, жула хьхьичIун шампанскийлул бокаллу лавсун официантка бувкIукун, Владимир Путиннул къаччан къабикIанну: «Дагъусттаннай арамтураллагу къахIачIайссар, хъанничIан бокаллу лавсун бучIаву къаххуйрихха», – учаву.
На Владимир Путиннухь ттула арсначIан гьан дуван сурат рищун бучIиссарив куну цIувххуссия. Танал ихтияр дулайхту, чIарав авцIусса хIаписарнахьхьун телефон дуллуссия. ХIаписар ия суратру ххуйну дагьанмур буллай, тихунай-шихунай занай, лахъи лаглай. Мунихун президентнал хъярчирай: «Утти жува хIаписарнацIа шавай буру, суратрищуну гьан най унуккар», – увкуна. Цуманал ци суал булурчангу, президентнал гьарцаннащал цIубусса хъярчру буллай, куртIсса ва аьчухсса жуавртту дуллай, дакIний личIансса ­аькьилсса калимарттайну ихтилат бувайва. Та хьунабакьаву муксса аьчухсса дияхха, нагу президентнахь хъярч бувссияв: «Лаккучура кунавхьур, лакку ххункI букангу оьвтIий бура», – куну.

Буссарив ина каялувшиву дуллалисса школалий НурмахIаммадлул цIанийсса музей?
– На чIявуну гьуртту шара нава кунмасса ниттихъащалсса личIи-личIисса мероприятиярттай. Ца форумрайгу ттухь мукунма цIувххуна: «Буссарив школалий НурмахIаммадлул цIанийсса музей?» – куну. КъатIивтIушиву бувсукун: «Ина вила арснан бакъарахха музей тIитIлатIисса. Агана му вила арс акъа, СВО-лул цалчинма Виричу ивкIссаниягу къатIитIинтIиссияв? На хьхьичIва-хьхьичI тIитIинтIиссия чувшиврул лишанну хьусса Виричунал цIанийсса музей», – куна. Ва ихтилатрал ялув хъунмасса хIаллай пикри буллайгу бивкIун, хIукму бувссия нава каялувшиву дуллалисса школалий Аьрасатнал Виричу НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул цIа­нийсса музей тIитIинсса.
– Сапижат Исяевна, цинявннан ххуй дизай НурмахIаммадлул шеърирду ккалаккисса видео. Та аьлтту хьуна арснал назмурду чичаврил гьунар?
– Ца ппурттуву Нур­махIаммадлул телефондалий дия пасихIну, асар хьунну шеъри ккалаккисса статус. Арснахь цIуххав: «Щилли ваксса куртIсса мяъна дусса махъру», – куну. «Дадай, ва нава чивчусса шеърир», – куна. Ца чIумалгу, чичрулул лишанну тIайлану дирхьуну дурив ххал дува тIий, барзухасса шеъри гьан бувна.
Ва чивчуну бия Нур­махIаммадлул Сириянава зана хьуну махъ. 2022 шинал январьданийгу арснал ттучIан гьан бувна цала чивчусса шеъри. НурмахIаммадлул чивчусса цаймигу шеърирду ванал телефондалий заметкарттаву буссия. Вай циняв цачIун бан ччай буссияв. ХIайп, ванал телефон лякъин къабювхъунни, шеърирдугу лавгунни цащалва.

Хьунссияв вища политикалул иширттавух хIала буххан?
– Ттигъаннугу ттухьхьун мукунмасса суал буллуна цамагу инсаннал. Мунахьхьун кутIану жаваб дуллуссия: «На политикалия архсса инсанна», – куну. «Цукунна архсса, ина нукIува политикалуву буссарахха», – увкуна. Мяйжаннугу, пикри буллан бивкIукун, бувчIунни нава политикалуву бушиву. ХIисав булларчан, ттула чIун дакъашиврух, къумасса дакIних къабурувгун, цикссагу ниттихъащал, ссурвавращал хьунабакьлай, ттущава шайсса кумаг буллай бура. Миккугу, ттущара ниттихъал дакIру чансса дунугу рахIат дуван бюхъарчан, бигьалагара. ХIасил, хIарачат буллай бура ттула арснал рухI рязину личIансса куццуй оьрму бутлан.
Сапижат, барчаллагь вин аьчухсса ихтилатрахлу. Вил ­аьзизсса арс жула лакрал миллатралгу, щалагу билаятралгу пахрур.

Имара Саидова