«Вайннал цIарду личIантIиссар халкьуннал дакIурдиву»

Гьашину 90 шин хьунтIиссия ххаллилсса шаэр, таржумачи Станислав Сущевскийн. Оьрмулул 66 шинаву лавгунни ва дунияллия. Сущевскийл бачIи оьрму лавгун бур Дагъусттаннай. Мукунна гьашину 55 шин бартлаглай дур шаэрнал щащар, Дагъусттаннал халкьуннал артистка, Аьрасатнал Федерациялул лайкь хьусса артистка Фаина Графченкол творчествалул ххуллу байбивхьуну. Вай кIивагу агьамсса иширацIун бавхIуну на хьунабавкьура Фаина Графченкощал.

Авадансса ва яргсса бур Фаина Федоровнал оьрмулул ххуллу. Яла яргмур бутIагу ДагъусттаннацIун бавхIусса бур.
РяхцIалку шиннардий цила ласнащал, ххаллилсса шаэр Станислав Сущевскийщал, Дагъусттаннайн бувкIун, Дагъусттаннал культура хьхьичIуннай дан, майшан чин вайннал бивхьусса захIматран багьа бищун къашайссар.
ХхюцIалунния лирчусса шиннардий творчествалул личIи-личIисса давурттай зий, Фаина Графченкол ккаккан бувссар пишакаршиврул лавайсса даража, ляличIисса гьунар.
Бувну бур Фаина Къазахъисттаннай, интеллигентътурал кулпатраву.
– Ттул ппу Федор ляличIисса чIунил заллу ия. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул гьурттучия. Щаву дирну увкIссар дяъвилия. Нину Татьяна провизор бия. Творчествалул чулухунмайсса гьунаргу бия ниттиву. Ганин ххуйну кIула дунияллул литература. Ниттил мархри дворянтураясса бивкIун бур. Ганил буттахъал (фамилия Чирихины) цала гербругума диркIссар. Жул кулпатраву ххюва оьрчI бия: кIия уссу, шанма ссу, – буслай бур Фаина цала кулпатрая.
Фаинал къуртал бувну бур Днепропетровскалий М.Горькийл цIанийсса театрданул студия. Ва студия бувагу мукьра шинайсса бивкIун бур. Фаинан бахтти хьуну бур микку дуклан. Экзаменну дулайхту, студиялувунгу кьамул бувну, най буна театрданул труппалувунгу бувцуну бур. Мунияр махъ ва дуклай бивкIун бур ГИТИС-раву. Зий бивкIун бур Днепропетровскаллал оьруснал драмалул театрдануву, яла Башкирнал паччахIлугърал филармониялуву Уфалий.
Ва шагьрулий хьунабавкьуну бур ванин цила талихIгу. Шикку кIул хьуну бур яла цила оьрмулул дус хьунтIисса Станислав Сущевскийщал. КIиягу бюхттулсса поэзиялул кьимат кIулсса, дакIнил гьавасгу, оьрмулухсса бургавугу цасса творчествалул инсантал. Укунсса инсантал Заннал цала кьисмат байхьунссар дуниял чIюлу дуллан.
– Украинагу, Къазахъисттан ва Башкириягу кьабивтун, Дагъусттаннай мина дишин ци багьана хьуна? – цIухлай бура Фаина Федоровнахь.
– Га дия 1969-ку шин. Станислав лавсун увкIуна Расул ХIамзатовлул «Мой Дагестан» тIисса лу.
«Анаварну букки, караматсса кIану, АбутIалиб Гъапуров, чIявусса мазру. Хьхьири. Зунттурду. Вай гьарзат жула яруннин ккаккан гьан аьркинни». Лу ккалай бачIиннуйн бияйхту, бакI гьаз дурну, иттав бурувгра.
– Наниссарув? – ххарину цIувххунни.
– Ласи билетру, – учав.
Вана укун Расуллул поэзиялул бувцуну бувкIссару жу кIул бакъасса Зунттал билаятрайн. Мазурдил билаятрайн. Бусурманнал билаятрайн. Заннал цала бувцухьунссару жу Дагъусттаннайн, – тIий бур Фаина.
Дагъусттан хьуну бур вайннан кIилчинмур ватанну. Вайннал кулпатрал лагма лаган бувну бур щалагу республикалул творчествалул интеллигенция. Цаламигу ядурну, Дагъусттаннал культурагу, аьдатру ва багьу-бизугу кьамул бувсса Станислав ва Фаина ччяни ххира хьуну бур Дагъусттаннал агьулданун. Дагъусттаннал аьрщи вайннангу, вай Дагъусттаннангу барачат хьуну бур. КIива зурува Фаинал ккаккан дурну дур ххаллилсса сольная программа. Мунияр шихуннай, 55 шинал лажиндарай, Фаина Федоровнал пасихIну, бюхханну сахIналия ккалаккисса Дагъусттаннал шаэртурал шеърирду асар къавхьусса акъахьунссар. ХIакьинусса кьинигу чансса бакъар ваничIан пасихIну шеъри буккингу, бюхханну махъ учингу, ихтилат бангу лахьхьин заназимигу. АрхIала Фаина Федоровнал дуллай оьрчIан тарбиялул дарсругу.
Станислав Сущевскийя тIурча, зувиллихъайсса шиннардий ххаллилсса таржумарттайну майшан куссар ванал Дагъусттаннал литература. Ванал хIарачатрайнур республикалийгу, республикалул кьатIувгу чIявучин кIул хьусса Дагъусттаннал шаэртурал творчествалия. Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул увкусса куццуй, чIяву мазурдийсса Дагъусттаннал литературалун чара бакъа аьркинну ивкIссар Станислав Сущевский.
– Ванал гьунарданул, гьарица чулухасса кIулшивурттал ва мяърипатрал ясир унна на. Ва Дагъусттаннайн увкIун авадан хьуссар, гьаз хьуссар жула литература. Республикалул культуралуву ванал бувгьуссар шеърирдал мусил къама. Ми личIан аьркинссар ялун нанисса никирал дакIурдиву, – чичлай ур шаэр.
Фаина Федоровнал сахIналийнсса ххуллул дайдихьу чIивинийва хьуну дур. Утти-цIанагу дакIний бур ванин цалчин бувккусса шеъри.
– СахIналийнсса ттул ххуллу Н.Некрасовлул «Волга» шеърилия байбивхьуссар. Та чIумал ттун дия 2,5 шин. Нава ци янналуву бивкIссаривгума дакIний бур. Ряххилчинмур классраву М.Горькийл «Буревестник» бувккуну лайкь дурссар тамашачитурал гужсса хъатру. Му чIун хIакьинугу тIааьнну дакIнин дагьай, – буслай бур Фаина.
Щалагу билаятрайх концертирттащал занай, дакIнивун, чурххавун бюхханну ккалаккисса литературалул произведениярттайну Фаина тIитIлай бия тамашачитурал хьхьичI поэзиялул караматсса дуниял.
Творчествалул ххуллий Фаина Федоровнал цикссагу цIанихсса инсантуращалсса дакIний личIансса хьунабакьавуртту хьуну дур. Ми гьарцаннул цала аьш кьариртун дур ванил дакIниву.
Ца ппурттуву, Дагъусттаннал радиолий зузисса шиннардий, ва гьан бувну бур пишалул даража гьаз бан Москавлийн, Пятницкая кIичIиравусса радиовещательная компаниялийн. Му чIумал хьунабавкьуну бур цIанихсса диктор Юрий Левитаннущал. АрхIал хIадур дурну дур цаппара передачартту. Тукун бюхттулсса даражалул идаралийгума цила бюхъу-гьунар ккаккан бан бювхъуну бур Фаина Федоровнаща. Му хIисав хьусса Юрий Борисовичлул увкуну бур: «Вил Дагъус­ттаннай цичIар лирчIун дакъар, ина шикку бикIан аьркинссара», – куну. БацIайссияв Дагъусттаннах эшкьи хьусса Фаина. КъабацIаншиву бувчIукун, Левитаннул увкуну бур: «БучIан пикри хьурча, ттуйн оьвча, на кумаг банна».
Фаина Федоровнал тIайланма бувсун бур, дикторнал даву дакIнил ларсъсса дакъашиву, цинма сахIналийн буклансса пикри бушиву. Ванийн оьвтIий бивкIун бур цIа дурксса хъунисса театрдавун, билаятрал хъунисса шагьрурдай концертру ккаккан дуллалисса Росконцертрайн. Росконцертращал зузисса шиннардий, авадансса программарду хIадур дуллай, шиккугу ккаккан бувну бур цила гьунар ва даража.
ДакIний личIансса хьуну дур цIанихсса чичу Чингиз Айтматовлущалсса, Ленинградуллал симфонический оркестрданул дирижер Юрий Темирхановлущалсса хьунабакьавурттугу.
Фаина Федоровнал оьрмулул ва творчествалул ххуллий агьамсса кIану бувгьуну бур Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул. Ялув кIицI лавгсса куццуй, ванал поэзиялул бувцуну бур вай Дагъусттаннайн. «Мой Дагестан» тIисса кIира сольный концерт дуллуну дур ванил.
– На барчаллагьрай ура Фаина Федоровнайн ттула шеърирду ккалай тIий. Поэзиялул театр сакин буллай байбихьу увкукун, ттигу цинявннан кIулну бакъар Дагъусттанная тIий, Аьрасатнал шагьрурдайх ва шяраваллавух занай, поэзиялийхчин буслай бия халкьуннахь жула ххаришивурттая ва къювурдая. Станислав Сущевскийл ва Фаина Федоровнал цIарду личIантIиссар жула тарихравугу, халкьуннал дакIурдивугу, – тIий ур шаэр.
– Хьуссарив сахIналий гьанавиххи хьунсса, текст хъамабивтсса ягу цайми ишру? – цIухлай бура Фаина Федоровнахь.
– СахIналийн уклакисса инсаннащал мукунсса ишру къавхьуну къабикIайссар, жуйва бияла буну ягу бакъа. Так миннува гьанавиххи къавхьуну, усттарну буккан кIулну бикIан аьркинссар. Мугур артистнал ца гьунар. Бусанна ца иширая. Ца ппурттуву на бувкссияв сахIналийн парикраву. Ка гьаз дурсса чIумал, гьухъул каххурайсса рахIкIилухун бахчуну, ттул бакIрая парик багьуна. Залдануву лахъсса хъяхъаврил чIу гьаз хьуна. Багьсса парикгу гьаз бувну, тийнмай палцI бувну, ттула лахъисса, ябацIансса хIаллурдугу итабавкьуну, тамашачитурахь хъярч бав: «Гьалмахтал, парикру къаоьккир, амма жулами кIиз ххуйри», – куну. Хъяхъавугу, хъатругу хIала дурххунни.
Ялагу, сахIналийн укканнин, артистнан текст ххуйну кIулну бикIан аьркинссар, га темалуву «гьузуй» икIан аьркинссар. Му чIумал вища пауза ласун шайссар, – тIий бур Фаина Федоровна, пишалул кьюлтIшивуртту аьч дуллай.
СахIналийн буккан, инсантурал хьхьичI асар хьунну ихтилат бан лахьхьин заназисса Фаина Федоровнал учениктуравух бур личIи-личIисса оьрмулул ва даражалул инсантал. Ва давугу ванил, гьарица цила дуллалимур кунна, жаваблувну, лавайсса даражалий дувай. Хъуними бикIу, мюрщими бикIу, цила учениктурачIансса яла хъуннамур тIалавшинна ванил дур занятиярдайн чIал къашаву. ХхюцIаллий ххюра шинай зий, ва цуппагу цалагу чIал хьуну бакъар я концертрайн, я хьунабакьаврийн. Вагу инсаннал культуралул ва мяърипатрал ца лишанни.
Фаина Федоровна мудан буккай сахIналийн авурну, тIин буну лавххун. Цуппа стилист бушивугу, ххуйну лаххан ххирашивугу кIучI буллай бакъар. Ххирар классикалул стиль.
Творчествалул агьлу чIявуми бикIай цала пишалуха цамур цичIар къачIалачIисса. Фаинарив ичIаллил къайгъурдая арх къабувцсса, гьарица хъамитайпалул дан аьркинмур дан кIулссагу бур. НахIура-нахIуну дувайссар дукрагу.
Цинма хъунмасса бахтти-талихI хьушиврун ккалли бай Фаина Федоровнал Заннал Станислав кунасса оьрмулул дус кьисмат аву. Ца макьандалувусса кIива чIу кунма бакьайсса бивкIун бур вай гьармуниву. Жула учайссар цаннал зумату цаннал щин хIачIлай куну. Муна мукун бивтун бур оьрмулул ва творчествалул ххуллу Станиславлул ва Фаинал.
Станислав увну ур Уфалий, интеллигентътурал кулпатраву. Ванал нину-ппу, Павел ва Ангелина, тарихчитал бивкIун бур. Вайннал шаттирдайх лавгун, Станиславлул цал къуртал бувну бур Башкирнал паччахIлугърал университетрал тарихрал факультет, мунияр махъ — Омскаллал физкультуралул институт.
Шеърирду чичлан ивкIун ур аьралуннал ва хьхьирил училищалул курсантсса чIумала. Гьарица чулухасса кIулшивуртту ва бюхъу-бажар бусса шаэрнал букъавгьусса пиша бакъар. Ва ивкIун ур охотинспекторну, журналистну, гьузун лахьхьин буллалисса тренерну, туризмалул хъунама инструкторну, водолазну. Уфа шагьрулул Навтлил институтраву дихьлай ивкIун ур политэкономиялул ва ингилис мазрал дарсру, мукуна ивкIун ур Башкириянал Культуралул министерствалул Элмийсса ва методикалул центрданул директорну. Дагъусттаннай ялапар хъанахъисса шиннардий ванал таржума бувну бур дагъусттаннал, ингушнал, башкирнал шаэртурал азарвахъул шеърирду.
Фаина Федоровнал хIарачатрайну итабавкьуну бур шаэрнал шеърирдал 4-5 жуж.
– Дагъусттаннал макьнатIисрал кунма кIункIу бунну жу. ЦIакьну лавчIунни жул мархри буллугъсса Дагъусттаннал аьрщарай. ЦIубутIуй, культуралул, творчествалул ккураннавасса цаппарассаннан бия жу къуллугъирттал ва чIярусса арцул хъирив бувкIсса кунма бизлай. Юх…Цайми цикссагу шартIру дия жучIа арцу лякъинсса, авадан хьунсса. Жун ччай бия дакIнил лавсъсса Дагъусттаннай жунма кIулмур ккаккан буллан, кIибачIлан ва Дагъусттаннал авадансса культуралия цайминнахь буслан, – тIий бур Фаина Федоровна. Муниятур вай дагъусттанлувтуран бусравгу хьусса.
Фаина Федоровна лайкь хьуссар ХIамзат ЦIадассал премиялун. ЦIанагу ва бусравну ва хIурматрай бур цуппа зузисса Т.Мурадовлул цIанийсса Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул коллективрачIа.
Р.S. Октябрьданул 24-нний, М.Горькийл цIанийсса Оьруснал театрданул Хъунмур залдануву дикIантIиссар «Две судьбы, одна дорога» тIисса, Станислав Сущевскийн ва Фаина Графченкон хас дурсса литературалул концерт. Фаина Федоровна оьвтIий бур концертрайн цала творчество ххирасса цинявппагу дагъусттанлувтурайн.
Андриана Аьбдуллаева