Хъяхъисса ккурккул

МахIаммад Буттаев

* * *

ХьхьичIра-хьхьичI шяравун трактор дуркIсса чIумал, махIатталшиву дуллай, ганил лагма къужри лавгун бур. Цаннал увкуну бур:
– Вана винма бугъа, бурцIил къабутай бугъа!
Гама къужлул куну бур:
– Машаллагь, хъинсса бугъа бур. Ваний, хъуру гъайчин цирича, кавсгума бигьану ххябичин бюхъанссар. Амма ваний ца аьй дур – ванил жунма пара булунтIий бакъар.

* * *

Аьбдуллагь ва Сулайман цIакьсса дустал бивкIун бур. Амма цурда-ца кьини къалагайсса диркIун дур миннал дянив рагьаву къархьуну. Аьбдуллагь, чурххал загълунсса унугу, мудан Сулайманнул аттайсса ивкIун ур. БакIрайва гай, ккурчIавгу щябивкIун, гъалгъардай бикIайва тIар. Чан-чанну тIий, ихтилат бястлийн кIура баяйсса бивкIун бур, яла – ссугайн багьайсса, яла – бияйсса. Цила аьдатрай, хьхьичI заккана бищайсса бивкIун бур заэвсса Сулайманнул. Закканагу бивщуну, цалла хъачIрайн хъапа тIун икIайва тIар:
– Аьллав, аьллав! Аьбдуллагь, кIункIу дува ттул ка (Сулайманнул ка дуккайсса диркIун дур).
Аьбдуллагьлул кIункIу дурну, ганал ка кIанийн рутайсса диркIун дур. Сулайманнул хьурча, цIунилгу ганайх бищайсса бивкIун бур заккана. Укун Сулайманнул бищавай, ка дуккавай, Аьбдуллагьлул ганал ка кIанийн рутлай, биллай бикIайва тIар.

* * *

– Вин гьарайзу Аьбдуллагьвагу къаккавкрив? – куну, цIувххуну бур Хизрил, хъунмасса къалпузгу кIунттил бувгьуну най, кIичIираву хьунаавкьусса Нуруттиннухь.
– Ма , бугьи къалпуз.
Анаварсса Хизрил лавсун бур къалпуз. Нуруттиннул тIурча, хIурхIацIакул жипливату танмаку бусса кисагу бувккун, рахIатну жаваб дуллуну дур:
– Гьич, ккавксса ххай акъара.

* * *

ЧIянкIу лавгун ур къашайсса цала дус МаматIилавх урган. МаматIилав хъинну хъирив лавну буслан ивкIун ур цала азардаяту. ЧIянкIул, гагу аьличIан увну, чайва тIар:
– НахIакьдан инжит махъанарда, дус, ттун миксса затру дакIний къаличIайссар. Нажагь ттухьва щил-бунугу вияту цIуххирча, на кутIану жаваб дулунна, ина ивкIуссар куну.
МаматIилав, цакуну ивзун шанияту, цала даврийн лавгссия тIар.

* * *

– Пикрирдаву урахха? – куну, цIувххуну бур Хъюллал МахIаммадлухь Набинал.
– Цу-цумур бусави. Буржирдалун агьну ура. Лахъан бюхълай акъара. Рамазаннун, Жалалуттиннун буржлувну ура… Буржирдал сияхI чIирисса дакъар. Ламу ппив бувну дурксса тахтардах лахъан умуд буссия, къавхьунни. Ура ва кIанттай пикрирдай.
– Вар, ми вин ссан аьркинсса пикрирдур. Пикрирду бача ина буржлувминнал, – чайва тIар Набинал.

* * *

ХIусман чIявуну аьрзирай икIайва Щамххалахъаяту ва Абухахъаяту.
– Туну, ина ми ливтIуния тIий урав? – цIувххуну бур Загьидинал.
– Акъарарчу! Нажагь ми литIурча, ххаришиврул навагу ивчIанссарахха, – чайва тIар ХIусманнул.

* * *

МахIаммад ивкIун ур токрал пач бакьин буллай. Ппу ганачIан гъан хьуну:
– Гьуйла, на баннача му бакьин, – куну бур.
– Юх, мяммай, нава банна, нигьачIин дусса зат бур.
– Буттал бивкIу арснан бухIан бигьассарча, була ттухьхьун, – чайва тIар буттал.

* * *

АьбдурахIин ивкIун ур колхозрал багърал къаралчину. Ганан ккавккун бур багъравун урттуйн чу бавкьуну. Га лихъан буллай ивкIун ур. Гъан хьуну ур бригадир.
– Бити цуппа, му прокурорнал чур.
– Шикку прокурор нара! – чайва тIар АьбдурахIиннул.

* * *

– МахIаммад, ина жагьилний хIарачат бакъасса, ляркъумур инара хIачIайсса, кани-кIунттихь дакъа хIалтIилуха учIайсса ивкIссар тIисса тIайлассарив?
– Цу ияр вихь мукун тIий?
– ХIабибат тIий дия.
– Инава пикри барчу, бунияласса щарссанил куявнахь мукунсса затру бусанссарив.
Му ппурттуву ялун дурххун дур ХIабибат цурда.
– Ина жула куявнахь ци буслай дуссияввар, ил?
– Ява, мунайн вих машара, хъярчру бусса урча.
– Къахьувиявхха, тIайласса затру буслай къаивкIссания ва.

* * *

Техникумрал цалчинмур курсгу къуртал бувну, МахIаммад Буйнакскалия Ккурклив ахьтта увкIун ур.
– Я мяммал, щаллусса ттуршра километралийх ахьтта циван увкIра? – цIувххуну бур буттал.
– Сававртту чIяруя.
– Бусила, ци сававртту дия?
– Цалчин, арцу дакъая…
– Гьари, мяммал, гайми сававртту аьркин дакъар.

* * *

–Вила оьрмулуву ина тачIав тIайласса зат бувсъссарив? – цIувххуну бур Захардухь.
–Бувсъссар чивиявхха, щялмахъ хьунссар, – чайва тIар ганал.

* * *

– Ттул арс, математикалул кIива циван ласав?
– Суал захIматсса бия.
– Ци суал бияр?
– «Наименьшее общее кратное» тIисса зат лякъин багьлай бия.
– Вагь! Лажинни, му ттигу къалявкъуссарив?! Дяъви хьуннин, на школалий дуклакисса чIумала муних луглай бикIайвахха.

* * *

Цал ХIусманнухь цIувххуну бур:
–ХIусман, таркьай лас ва щар цаннащал ца бавкьуну бикIайсса? – куну.
– Щарссанил тIимур ласнан къабаллалийни, щарссанингу ласнал дуллалимур къачIалачIийни, – чайва тIар ХIусманнул.

* * *

– ХIусман, ина азарханалува циван ливхъра?
«Хъин уллан байбишиннув, юхссагу уттигу чансса хIаллай оьрму бутан итаннув?» – тIисса хIакинтурал дянивсса ихтилат бавунача, ливхъра.

* * *

– Аьбдуллагь, ачу ца аьракьул шушагу хIарчIун, ва жулла шяравалу ла-ялун дурну, га ЦIахъардал Къуманивун диян даннуча.
– Варч, жущава бюхъайссарив щяравалу сукку дан?
– Къахьурча, кIилчинмур шушагу хIачIанну, амма диян данну.

* * *

– Ярч, хьулданун къадирияйсса Ккурккуллал дяркъу щин циван зия дуллай ура, пиволувух хIала дуллай? – чайва тIар Ккуллал Рамазаннул ВицIхъав буфетчикнахь.

* * *

– Му кружка дуцIин дурну циван къарутIара пиволул?
– Вар, пиволий мяшну усса ххай урав? Ми вил хъиривминнангуния диян аьркинни, – чайва тIар буфетчикнал.

* * *

– Жалалуттин, кьунну чанихьун къабивтунну вил арсналгу, ганал гьалмахтуралгу, – аьрза бувну бур чIаххувчунал.
– Зу ци дуллай буссияв кьунну? – цIувххуну бур Жалалуттиннул арснахь.
– ЧIан-кьансса хIанттил ххув куссия.
– Яла?
– Лагьну бала-гьалай тIий буссияв.
– Яла?
–Дахьа-махьа ссукIа битлай буссияв.
– Яла?
– Яла хIурхIацIакул куннащал кув бивну бивкIун буру…

* * *

–Алло, ДинмахIаммад! Столовай та тIитIиннар?
– Вар, ттигу ажарттувагу бизан бувархха. КIюрххилашиву цира. БакI хъин бан ччай ухьурча, ухьхьу ссят мяйнний.
– На уккан ччай ура шива, – чайва тIар Кьадирдул, аькъаврил кьантIагу тIий.

* * *

Гьаманки, багъирдаву ахъулсса ратIлай чагъирай буна, шяравун лектор увкIун ур «Каспийлул проблема» тIисса лекция буккин.
– КIира ссят оьнна ларгунни! – чайва тIар ХIусманнул, лекция къуртал хьуну мукьах.
– Каспийгу чIиви хъанайнма бур, ахъулссагу зия хьунни.

* * *

– На ттула зюннав ттуккух булав.
– Вар, мукун къулайсса муштари ча бакIрайн агьри?
– Ххал уллай акъассияв, чIаххувчу цува увкIун, баххана бунни.
– Ци байссиявав мунан вил бухсса зюннаврал, юхсса хъинну бищайсса урив?
– ИкIайххурав… На бикъашланшиврул.

* * *

– Гьанжилий марчру чIявуну бищайрив?
– Шинай кIилва.
– Муксса чанну?
– Чанну. Ряхва зуруй бищай кьиблалул чулуха, ряхва зуруй – ухссавнил чулуха.

* * *

– Вин зат хъамабитай хьуну бурив, ттул арс?
– Бакъархха, цукунна цIухлахисса?
– Вил каний чичру дурча «Нину хъамакъаританна» – тIисса.

* * *

– ХIамзат, вин къадакIнийрив вила душнин маз та лавхьхьуссарив?
–Оьрмулул кIира шинаву маз лавхьхьуна, амма кьабикIаннив цукунчIав лахьхьавай бакъар, ряхцIалуннивун бивнугу.

* * *

– МахIаммад, га жущала дуклай бивкIсса ПатIимат цукун бур?
– Оьккину бакъар. Хъинну ххуйсса, хIалимсса ласнал хъаралу бур…
– Вила ци тагьар дур?
– На ганил ласра.

* * *

– Вайксса шинну ларгун мукьах анжагъ цIана кIул хьунна нава пасихIсса шаэр акъашиву.
– АцIу, туну, утти шеърирду къачичланнав?
– ЧIалссарарч. Машгьур хьуннаха.

* * *

Загьиди ва Асаду ккурчIав цаннащал ца лахъну бяст-ччаллий бунува, минначIан, пащагу тIий, левчуну увкIсса ХIабиблул куна:
– Да, зул авара цири! Зуйн кIиннайнмагу мугьлат бакъа бригадир оьвтIий ия.
– Я вил… ихтилат бяличIан циван буллай ура? Вияр дюълилсса цама акъаяв жул хъирив гьан ан? – куну бур Загьидинал.
– Бия. КIай дюълилминначIан гьан бунни, – чайва тIар ХIабиблул.

* * *

Революция хьуннин ХIусман увкIун ур Щурагьун арсначIан тIартIсса ккурттулуву.
– Мяммай, лирккун экьилича чурххаяту му ккурттугуча, лавгун , цIусса ласи вай арцух.
– Ккуртту гьич, ттул арс, тIартIун дуркьай Лаккуйсса ттул хъу. КIанил бур ттул буруккин.

* * *

ХIусманнул цIувххуну бур учительнахь:
– Коммунизмалий арцу къадикIантIишиву тIайлассарив?
– ТIайлассар.
– Щукру ца буруккин ялату гьантIисса.
– Ци буруккин бурар вил?
– Ци бикIави, ттул арс, арснал щарнил зуруя зуруйн цила харж ттухьхьун булай, арснал оьрчIал тIурча, кьинилул бакIрах ттуща ласай. Жул баланс-маланс цукунчIав дукIлай дакъар. Ттун ссан аьркинсса бакI цIуцIавур ва!

* * *

Жабраил ивкIун ур Жалалуттиннухь цала оьрчIай бювкьу буллай. Жалалуттиннул бувсун бур укунсса далил:
– Ппу ва арс цIансса вацIлувух най бивкIун бур. Хаварду бивкIун бур га вацIлуву къачагътал бур тIисса. Арс цаяра хьхьичI къачагътурайн бакIрайн къаагьаншиврул, цува хьхьичI авчуну ур. Амма мудана махъунай уруглай най ивкIун ур, нажагь къачагътал арснайн махъа къаххяххан. «Юх, дакI паракьатну дикIаншиврул, арс хьхьичI ачин анна. Янил хьхьичI уний, ххассал ангу бигьар».
Арс хьхьичI ачин увну ур. Цува махъ, арс хьхьичI наниссаксса хIаллай, арс цалагу махъунай къаурувгун ур. Буттан ссибивзун, арснахь увкуну бур:
– Варч, вин нач дакъарив? На хьхьичI нанийни, ттущания дакI ххалаххаврил вияту ябуцан бан къашайва, ина хьурча…
– Мяммай, ттула оьрчIру хьувкун, нагурахха мукун, ина куна, ххалантIисса, – увкуну бур арснал буттахь.
– Укунссар, Жабраил, дунияллул аьдат. Буттал дард арснаннияр арснал дард буттан духIан захIматссарча, оьрчIайн къаччан мабикIаванна, – чайва тIар Жалалуттиннул.

* * *

– Жалалуттин, жула шяравун хъунасса хIакин увкIун ур, оьрму лахъисса инсантурал багьу-бизу ххал бан.
– Букьан ба ци хIакинталссарив: аьнч-кинч дия – ттигу дур, къюкIулт бия – ттигу бур, аьрккулт бия – ттигу бур. ХIакин уркьай ттул арс: кулпат буссия – тти бакъар, къуллугъ буссия – тти бакъар, сий дуссия – тти дакъар! Укунссар хIакин икIайсса!

* * *

– Асият, ТIагьир чуври?
– Къалмахругу ларсун, балугъру бугьлан лавгунни ваннайлувун.
– Вар, га чансса бакIрал аххана хьунувагу акъарив? Мугьлат бакъа хIакиннан ккаккан ан аьркиннихха.
– Ити бугьлан, ттунмагу балугърах ишттахI бурча.

* * *

Бартукьраву кай-кай хьуну, ккурчIав чIулттай нахIу шанавусса Сурхай, ттамп куну, щяв агьну ур.
– Сурхай, цийссарар? – цIувххуну бур чIарав щяивкIсса Рамазаннул.
– Варч, макI ккарккуна щарсса ттучIанна зана диркIун. Ххаришиврул шинай хьуссияв, ттула чIарав ганин кIану баншиврул, агьну лавгунна. Лажинни, щихькIуй мабусара, укунагу зума-ккарччулун агьну урача, щарссанил кьаивтссара тIий.

* * *

– ХIакинтал бакъарча вай, къалайчитал бур, – тIий, сситтуй диркIун дур ттуршра шин хьусса къари.
– Вар, цивхьур вин?
– Цихьувигъар, цимигу кIунтI бувтIунни иттав царай хьюмушиврул, амма уттигу ххалаххувун ххал дучIан къашай.

* * *

– Султан, вил ци тагьар дур?
– Ура ТтурчIиял Маммадайл кIяла чу куна.
– Цукун?
– Ургу, бусаннача, ТтурчIиял Маммадайл бикIайссия кIяласса балчан, цуппагу лап хъунмав хьусса. Ряхва барз хьуна гьарца базар кьини ЦIахъарав бувцуну занай, бахлай, баххан къахъанай. Балчаннул кьацI абахъан бувну, ккарччах урувгун, хъунмав хьусса ккавккун, муштари махъунай шайсса ивкIун ур. Балчан мукун вардиш хьуну бурхха, муштари гъан шайхту, цила кьацIгу тIивтIуну, ккарччив ккаккан дайсса диркIун дур. Нагу га балчан куна ура. Щил-бунугу жула нузкьунттайн кьутI учайхту, гьухъагу гьаз бувну, къинтта булара, ттуйнма ххалаххи бан нанисса хIакин ххай. Укун бур ишру, ттул арс.

* * *

Оьрмулул угьарасса Загьиди колхозрал багърал къаралчину ивкIун ур. ГаначIан гъан хьуну, ца чил билаятраяту увкIсса журналистнал цIувххуну бур:
– Бусила, къужай, вил оьрму хьхьичIавамур къулайявкьай, юхсса уттимур?
– Гьалбатта, хьхьичIавамур къулайсса бия.
Журналист рязи хьуну ур Загьидинал жавабрай. Бувккун бур цала блокнот, хIадур хьуну ур чичлан.
– Бусила вила хьхьичIавасса оьрмулияту.
– Ургуларчу, хьхьичIара гьарацIува, гьаз бувну, дукьрахIан хIачIайссия, кайп-шайп байссия, лютишиву дайссия. Утти тIурча, угьара хьуну ура, давурттивгу гьарза хьуну дур, чIунгу дакъар миннулсса буллансса…
Чил билаятрал журналистнал цала блокнот анаварну махъунмай бувкьун бур.

* * *

– Да, жямат, зунгу хIисав хьуриввар кIа ТтурчIайнна-Зунтту лахьхьунияр чансса лагь хьушиву? – цIувххуну бур партизан Валинал ккурчIав щябивкIсса арамтурахь.
– Мяйжаннугу чIиви хьуну бур, – куну бур щябивкIминнавасса цаппараннал.
– Утти мукIруссара на шяраву ттула махъ бачинтIишиврий. Дуллай ура рязишинна, увчIара ревкомну, – чайва тIар Валинал.

* * *

– Дахьва асар хъанан бивкIунни нава хъунав хъанай ушиву, – куна ккурчIав мяйцIалла шин хьусса Шяпинал.
– Ссайну бувчIурар?
– Ца аьжаивну ва ттула пIалтIу чурххан кIу хъанан диркIунни.
* * *

ХIусманнул чIаххувчу ивкIун ур цала арснаяту аьрзирай, ай, чIалну зана хъанай ур шавай, кулпатрачIан, тIий.
– Щар дурцуманан шардалу ссидурцIуну дикIай, къадурцунан тIурча – щалла дуниял. За бакъар, оьрму лаглан бивкIукун, щардалу нахIу хьунтIиссар, – чайва тIар ХIусманнул.