Ванил мархри Къабардиннал князьтураясса бур

ПатIимат Шиллаева-Чанххиева

«Илчилул» 25-мур номерданий дуссия НицIавкIуллал шяравасса, щалва оьрму оьрчIру тарбия буллай гьан бувсса, СССР-данул ва ДАССР-данул кIулшиву дулаврил отличник, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель Шиллаев ХIажи МахIаммад-Сяидлул арснаясса «Укунсса утти цама къаукканссар» тIисса макьала. Ванан гьашину март зуруй 100 шин хъанай духьувкун, чIумуй чичин къахьурчагу, хъиривлахъу буванна тIисса мурадрай, на чивчуссия ва агьалинал мудангу бусрав-барчаллагьрай цIа кIицI лагайсса инсанная.

ПатIиматлул нину Елена нитти-буттащал (Азапшевхъул)

Мукьа-ххюя инсаннал оьвкунни ттучIан, учительтуралгу учительнаясса макьалалухлу барчаллагь тIий.
Ванал кулпатгу ласнангу лайкьсса, агьалинангу бусравсса инсан бивкIун бур. На ХIажинаясса макьалалуву вания ца-кIива ххуттайя бувсун бусса. КIицI лавгссия ПатIимат Ххутрал шяравасса революционер Аьбдулманап Чанххиевлул душ бивкIшиву. ХIакьину ваниягу, ванил тухумраягу бусанна гьарза-гьартану.
Бувну бур ПатIимат Буйнакскалив 1935 шинал. Тиккува къуртал бувну бур 1-мур школа (ва революция хьуннинсса ппурттуву Хъаннил гимназия бивкIссар). ХхюцIалку шиннардий ва дуклан бувххун бур билаятрал ца яла хьхьичIунмур вузравун – МГУ-лувун. Ванищал хIала-гьурттуну бивкIми кIицI лаглай бур ва цуппа бувхшиву дуклангу университетравун. «Национальные кадры» хIисаврай ххуллу буллуну бакъача, кIулшивуртту куртIсса душиву, итххявхсса бушиву ккаккан бувну. МГУ ххуйну къуртал бувсса ва зана хьуну бур цуппа бувсса, хъунма хьусса шагьрулийнмай. Буйнакскаллал 1-мур педучилищалуву зий байбивхьуну бур. Яла ва тиккува Медициналул училищалул завучну зий бивкIун бур, оьрус мазрал ва литературалул дарсругу дихьлай.
Ванил яла цилла ххи дурну дур Медициналул училищалувун этикалул ва эстетикалул предметру, вайгу цуппа лахьхьин дуллай бивкIун бур медициналуву зунтIиминнан. Цаппара хIаллава ванийн оьвкуну бур Буйнакскаллал горкомрай зун. Ва даврий лахъи къалавгун, цуппа хушрай лавгун бур даврия. Циняв махIаттал хьуну бивкIун бур, тукунсса кIанай зун хьурдай тIисса чIявусса бунува, ванил къуллугъ кьабивтунни бигьанма тIий. Арс Исмяил, нину дакIнин дутлай, ва иширая «перестройка ина дайдирхьуссар тIий, хъярч бувай­ссия на тIий» буслай ур.
ПатIиматлуйн яла Дагъус­ттаннал Педагогический университетравун оьвкуну бур, ласнайн ХIажи Сяидовичлуйн кунма. Пенсиялийн букканнин ласнащал архIал зий бивкIун бур республикалул учительтал хIадур буллай.
М. Каримовлул «Буйнакскаллал медициналул училище» тIисса луттираву вания укун чивчуну бур: «Ванил дарсирдай бувчIин буллалимур аьщуйн щуну бувчIин байсса гьунар бур. Материал мяъна-мурадрал цуксса куртIсса духьурчагу, студентътурал лаласунну дурчIин дувайсса ва лахьхьин гъира бутайсса.
ПатIимат Аьбдулманаповнал дарсру конференциярттан хIисавсса дикIай. Ласурча «Возрождениялул эпохалул литература» тIисса дарс, цалчинмур курсирай дуклакисса чIумала ванил студентътуран лахьхьин дуллалиссар Дантел, Сервантеслул, Франческо Петраркал, Раблел ва цаймигу машгьурсса чичултрал творчество. Зунттал душру ва оьрчIру аьвзалзаманнул чичултрал творчествалущал кIул буллай, вайннаву ххуйсса асарду чантI учин буллалиссар. АрхIала ми дарсру аькьилшиврул, инсаншиврул, дакI марцIшиврул дарсрунугу хъанахъиссар».
Цила чIумал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовгума хIайран увну ивкIун ур, чагъарданул чIапIи кIунттихь дакъа, шагьрулул театрдануву ванил цала творчествалия дакIних бувсса куртIсса докладрал. ПатIиматлул ппу Аьбдулманап Чанххиев бусалардавун агьсса инсан ивкIун ур. Чичу Мариян Ибрагьимовал ванаяту бувсун бур «Звенел Булат» тIисса луттираву. Ванал хъунмур оьрму лавгун бур Севастопольлай. Тикку ванал ппу Абакар зий ивкIун ур дуссукъатта тIивтIуну.
Тарихрал хъирив агьсса Бутта Ххутинскийл ванаясса макьалалуву бувсун бур Аьбдулманап Севастопольлай эсертуращал, меньшевиктуращал, яла махъ большевиктуращал хIала-гьурттушиву дуну ивкIшиву. Яла ва Дагъусттаннал большевиктурал элиталувун агьну ур. Ва цува сагъну унийва ванал цIа дирзун диркIун дур Ххутрал колхозран. МахIачкъалаливсса цания ца кIичIираваллингу ванал цIа дизан хIадур хъанай бивкIун бур. Ухссавнил Ккавкказнавун Деникиннул аьрал гьужумрай бувксса ппурттуву партизантурал кьюкьлуй каялувшиву дурну дур. Деникиннул аьралуннал ва увгьуну ур, аьщун изангу хIадурну бивкIун бур. Ванан лихъан кумаг бувну бур машгьурсса лачIунукку Аьли Къиличлул. Ца чIумал Севастопольлал циркираву зузисса Аьли Къилич къаххуйсса иширавун агьну уну, ва Аьбдулманаплул буттал ххассал увну ивкIун ур, тания махъ вай ххуйсса дустал, хъамал хьуну бур. 1937 шинал ва дуснакь увну, Ссивирлив тIайла увккун ур. Ссивирлия зана хьувкун, нех дирхьуну инсантал ваначIан занай бивкIун бур, цала чIарав авцIусса иширттахлу барчаллагь учин. Цакуцну динчитурачIагу, большевиктурачIагу, хIатта революциялул муттаэтурачIагу ванал хIурмат бивкIун бур.

ПатIиматлул ттаттал уссу Кургоко Азапшев

Дунияллия лавгун ур 1951 шинал, увччуну ур оьрмулул чIяруми шинну гьан дурсса Буйнакскалив.
ПатIиматлул нину Елена (Ляна) Аьлиевна Чанххиева Къабардиннал миллатрал душ бивкIун бур. Цуппагу 40 шинай Буйнакскаливсса «ЯтIул ЦIуку» фабрикалий ца цехраву зий бивкIсса. Цехрал хъунмурну зий бивкIсса ванил паччахIлугърал наградарттугу дур. Ванил ппу Аьли Азапшев къабардиннал князьтураясса ур. Аьрасатнал империялул Къабардиннал билаят Аьрасатналмунивун хIала байхту, князьтурал статусру цIакь бувну бур, цалчинмур даражалул уздантал хIисаврай. Аьли Азапшевлулма ппу, ПатIиматлул тта­тта, цала уссищал жагьил заманнай Санкт-Петербурглив императорнал цала конвойраву (личный конвой) зунттал эскадрондалуву къуллугъ буллай ивкIун ур. Уссурвавравасса хъунама, хIаписар Кургоко Азапшев, Дикая Дивизиялуву Дунияллул цалчинмур дяъвилий гьуртту хьуну, ларайсса наградарттан лайкь хьуну ур, вайннувух – Георгийл ххачлингу. ЧIивима уссу Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий гьуртту хьуну ур. Шиккува кIицI лаганна, ПатIиматлул кIия ссурахъугу Буйнакскалив ххуйсса къуллугъирттай зий ивкIшиву, 1937 шинал, дуснакь увну, аьщун ивзшиву.
Вана укун цIанихсса Къабардиннал князьтурал къяртта лакращал мачча хьусса диркIун дур. Лакралмур авладгу цIанихсса бивкIшиву нукIува бусав. КIицI лаганна ПатIиматлул хъунама уссу Юсуп Чанххиев, фронтовик, Гуманитар университетрал (историко-архивный) проректорну зий ивкIшиву, чIивима уссу МахIаммадма (ванал чулий цIа «Тузик») биллан ххираминнаву хьхьичIххуттай ивкIун ур ­Буйнакскалив, цувама, иллан ххирасса унугу, тIайлашиву ччисса, марцIсса инсан ивкIун ур.
«Ттул ппугу, нинугу куртIсса кIулшивуртту дусса, мяърипат ларайсса бия. ЧIявуну луттирду ккалан бикIайва, цалла кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу дуллай.
Буттайн ччя-ччяни оьвчайва хъатIай тямадашиву дуван, ниттийннив – шагьрулул мероприятиярттай махъру лахъан. Ниттил лавхъсса махъру шагьрулул тарихраву ливчIссар. Нину чIяву миллатру бусса шагьрулий хъунма хьусса бия, циняв миллатирттал хIурматгу бия, амма мачча-гъаннал, хъамаллурал хIурмат ванил личIиссава бия. Ттун нину ларайсса кIулшивуртту ва аьдатрайсса ккавкказуллал этикет цанницIун-ца даркьуну къуццу буллалисса уттизаманнул Дагъусттан хъамитайпалул эбратри», – тIий ур Африканаву зузисса арс Исмяил Шиллаев.
ПатIимат Рамазанова