Фронтовик, аьлимчу, журналист

Расул ХIамзатовлущал ва Юсуп Хаппалаевлущал

Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий Ххувшаву ларсун 80 шин шаву лахъа-хъунну кIицI ларгунни щалагу Аьрасатнаву. Ва Ххувшаву гъан дуллай Совет Союзрал цинявппагу миллатирттал цала-цала захIматрал бутIа бивхьуссар. Ххувшаву ласлай бивкIминнаву нажагьсса бур хIакьину сагъну. Жула буржри, дяъвилул гьурттучитурая жунма кIулмур, бавмур жула оьрчIахь, оьрчIал оьрчIахь буслай, билаятрал тарихраву пашмансса ва къучагъсса лажин чирчусса дяъвилия тIайламур бусаву, ябаву.

КъаливчIунни ва Ххувшаврил байрандалийннин жул шяравагу дяъвилул цаягу гьурттучи. Ккурккуллал шярава дяъвилийн лавгссар 128 инсан. Буссар кулпатру кIи-кIия, шан-шама арс дяъвилийн тIайла бувксса, ца бакъа бакъасса арсру аьрай ливчIсса.
Ватан душманная дуруччин лавгсса 128 ккуркличувная 57 зана къавхьуссар. Зана хьумигу чIявуми орден-медаллащал бувкIссар.
Дяъвилул цIарава зана хьунсса кьисмат хьуссар Жалалуттиннул арс МахIаммад Буттаевлунгу. Ванал цIа республикалий, хаснура творчествалул агьулданул дянив, ххуйну кIулссия. ЧIярусса шиннардий хIукуматрал личIи-личIисса жаваблувсса къуллугъирттай зий, цала марцIшиврийну, тIайлашиврийну, узданшиврийну жяматран бусрав хьусса инсан ия.
Гьашину МахIаммад Жалалуттиновичлун 100 шин хьунтIиссия. КъаливчIунни я цала гъан дуллай ивкIсса Ххувшаврил, я узданну бувтсса оьрмулул юбилейрайннин.
Увну ур МахIаммад 1925-ку шинал. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса чIумал ванан дахьра 17 шин диркIун дур. Дуклай ивкIун ур Буйнакскаллал машлул техникумраву. Билаятрайн душман ххявхсса баяйхту, танийсса чIявуми мюрщи жагьилтал куна, вагу дяъвилийн къаувцуну къаличIан нигьачIи ивкIун ур.
– Дяъви байбивхьусса чIумал ссал пикрирдай уссияв учирча, ттула жагьилшиврул, ттул бакIравун жула ялун хъунмасса бала бившиву бухлай бакъая. Ттун бувчIлай бакъая циван аьтIутIиссарив нину. Вагь, ванин цила арс виричув хьуну къаччиссарив? Ча дурчIинссия ттун ца акъа акъасса арс дяъвилийн тIайла уклакисса ниттил къювугу, дардгу, – чичлай ур цала дакIнин бичавурттаву МахIаммад Буттаев.
МахIаммад хушрай дяъвилийн нанисса кIул шайхту, ванал лахханмунил пикрирдай бивкIун бур нину-ппу. «Дух хьусса ци-дунугу лаххи, ци чулийгу, ми тийх даххана дан багьантIиссар», – тIий ивкIун ур ппу.
«Яла ххуйми лаххи, ттул арс, душманнал хьхьичIун духсса янналуву къалагайссарча», – тIий диркIун дур нину.
Хъирив кьини ниттил, Мисидул, вичIахсса мусил вичIилусругу, канийсса кIиссагу ливккун, шяраваллил советрал председательнахьхьун буллуну бур, ттул арснахьхьун булунсса ярагъ бувача заводрай, куну. Буттал Жалалуттиннулгу кIиллущалсса чу биян бувну бур военкоматрайн.
1942-ку шин хьуну дур жула аьралуннан хъинну захIматсса. Июльданул ахирданий дайдирхьуну дур 15 гьантлий лахъи ларгсса Ккавкказуллахсса къизгъинсса талатавуртту. Август зуруй МахIаммад хIаласса Телавский бахьттагьалтрал училищалул курсантътал бацIан бувну, бувккуну бур «Цуппа ца ша махъунмай къаласун» тIисса Сталиннул 227-мур амру. Баян бувну бур курсантътуравасса цаппара дяъвилийн тIайла буккантIишиву, най буна талатавурттаву гьуртту хьун багьантIишиву. Цуя-ца аглан къавхьуну, цинявппагу курсантътал ца шаттирал хьхьичIунмай хьуну бур. Бивчуну бур вай Новороссийск, Моздок, Орджоникидзе шагьрурдайн, Сухумский ва Марухский лахъазанттайн.
Курсантътурая сакин бувсса десантрал батальондалуву бивкIун бур личIи-личIисса миллатирттал оьрчIру. Гуржиял нитти-буттал чIарав нину-ппу бакъами цала арсурвавращал тIайла буклай бивкIун бур. Вайннахсса къулагъас ххишалассагума диркIун дур ялгъузну къабитан.
– Гьарица аьраличувнал дуссар чурххавун багьсса ляличIисса гьавасрацIун ва дакIнил асардацIун дархIусса «цIа дакъа лахъазан». Мукун­сса лахъазанну ттунгу, ттул дустурангу хьуна Индюк цIа дусса зунтту. Микку хьунабавкьуру жу лажин лажинну душманнащал. Душман хьхьирил чулухунай бас хьуну най ия. Му хьхьиричIан гъан хьун къаитан, жандалия ка ларсун талай жугу буссияв. Бюхъай, жагьилсса, талаталал опыт бакъасса жул курсантътуран усттарну талан къакIулну бивкIун бикIангу, амма дяъвилул цIараву савсъсса саллатIнан кунна жан дулун кIулсса бия, душманнайнсса зидгу ххишала бакъа хъунмасса бия. Душманнал цIа дурксса «Эдельвейс» дивизиялул частьру махъуннай хьун дурссар ва лахъазанттуй, – буслан икIайва МахIаммад та талатаву дакIнин рутлай.
1942-ку шинал октябрь зурул 24-нний Сухумилия Туапсе шагьрулучIан дахьтта нанисса батальон хIисав хьуну, душман ттупру бичлан ивкIун ур. ЧIявусса ливтIусса ва бивщусса хьуну бур. ЗахIматсса щаву дирну дур МахIаммадлуйнгу. Сочилийсса эвакогоспитальданий хъин хьуну махъ, аьралуннавун зана хьуну, цIунилгу Туапсе шагьрулучIасса къизгъинсса талатавурттавух гьуртту хьуну ур. Шагьру хьхьириягу, кьириягу душманнал тIиртIусса цIаралу бивкIун бур.
– Дяъвилул майданнив инсаннан бивкIулия нигь къадикIайсса кьянкьасса уну тIий бакъарча, муния пикри бансса чIун дакъа тIийри, – учайва МахIаммадлул.
Ххувшаву ларсъсса, совет аьралуннал рейхстаграй ттугъ бивщусса хавар МахIаммадлун госпитальданий бавну бур. Ххаришиврущал архIал, ай, цанна нава цIана Берлиннай акъасса тIисса сси-къащигу диркIун дур. Яларив, бизан бан хьурдай ливтIусса ттула дустал, анаварну ккаккан хьурдай нину тIий ивкIун ур.
1945-ку шинал ноябрьданул 7-нний зана хьуну ур МахIаммад аьрая. Ва ххарисса хавар бувсъсса чIаххувдушнин ванал ниттил Мисидул бярч буллуну бур.
Дяъвилул цIараву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу МахIаммад лайкь хьуну ур личIи-личIисса наградарттан. Вайннувух дур Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур ва 2-мур даражалул орденну. Дяъвилия зана хьуну махъ МахIаммад зий ивкIун ур хIукуматрал жаваблувсса къуллугъирттай. Москавлив лавайсса даражалул партиялул школалул журналистикалул факультетгу марцIну ххювардай къуртал бувну, зий ивкIун ур партиялул обкомрай личIи-личIисса къуллугъирттай. 1965-ку шинал ивтун ур «Советский Дагестан» журналданул хъунама редакторну, архIала Дагъусттаннал Журналистътурал союзрайгу каялувшиву дуллай. 1980-ку шинал М. Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал университетраву элмурдал доктор хьунсса диссертациягу лайкьну дурурччуну, элмурдал докторнал, профессорнал цIа ларсун дур.
МахIаммадлул канила бувккун бур цикссагу луттирду, монографияртту, элмийсса макьалартту. Ванал «Ккурккуллал хъярчру» таржума бувну бур чил билаятирттал мазурдийнгума.
МахIаммад лайкь хьуну ур Халкьуннал Дусшиврул ордендалун, Дагъусттаннал ПаччахIлугърал премиялун ва чIярусса цаймигу наградар­ттан. Ва ия ляличIисса гьунарданул заллу. Ия мукъул ус­ттарсса. Бюхханну махъгу лахъайва, пасихIну ихтилатгу байва. Оьрмулул угьара хьусса чIумалгу, жагьилминнаяр куклуну ва исвагьину къавтIунгу изайва. Ванал хIурмат хъунмасса бия архIал зузиминначIагу, чIаххув-чIарахначIагу. Бусравну ия щарнил жяматрангу. «Мусил МахIаммад» учайссия шяраву ванайн. Нур дирзсса инсан ия.
МахIаммад хъинсса мукъуйну дакIнин утай ва кIулминнал цинявннал. Ккурккуллал аьралий музейраву буссар пахру бан лайкьсса шяравучу МахIаммад Буттаевлун хас бувсса мурцIу.

Андриана Аьбдуллаева