Дагъусттаннал халкьуннал художник, СССР-данул ва Аьрасатнал Художниктурал союзрал член, ДАССР-данул магьирлугърал лайкь хьусса ишккакку Арсен Къардашовлущалсса интервью
– На студент заманнайва бувккуссия Апанни Къапиевлул ххаллилсса произведенияртту ( «Шаэр», «Чарий цIурцIусса чичрурду» «Фронтрай дурсса чичрурду»). Шиккува кIицI лаганна, машгьурсса чичу Константин Симоновлулгу лавайсса кьимат бивщушиву «Къапиевлул аьралий дневникирттан», вайннуву бюхханну, хIакьну дяъвилул суратру ккаккан дурну дур тIий. Бусалардавун агьсса опералул режиссер Борис Покровскийл каялувшиврийну Москавуллал Камерный музыкалул театрданул ккаккан бувссия Къапиевлул дневникру гьанулун лавсъсcа «Шаэрнал дневникру ккалай» тIисса опера. Ванил авторгу — машгьурсса композитор, РСФСР-данул халкьуннал артист Ширвани Чаллаев. Уттигъанну кIул хьунни, гьунар бусса шаэр, чичу ва аьралий журналист Апанни Къапиев вил ниттиуссу ивкIшиву. Цукунсса инсанну дакIний ливчIри вин ниттиуссу?
– Ттул кIунттихь бур 1979-ку шинал итабавкьусса, 46 чIапIи дусса чIивисса лу. Ва Апанни Къапиевлул 70 шинал юбилейран хасну Дагъусттаннал луттирду итабакьай издательствалул буккан бувсса лу бур «Шаэрнаясса махъ. Расул ХIамзатов» тIисса. «Хасну ттун ттуна Апанни Къапиев учительну ивкIссар ва уссар. Муная лахьхьинмур чIявур. Ттулла ччавугу, бусравшивугу чаннасса учительнал аьпалун хас бувсса шеърирдаву дишин бювхъунни». Гихунайгу Расул ХIамзатов: «Апанни Къапиевлул оьрмулия ва творчествалия чIярусса тIайласса, асар хьунсса давуртту чирчуссар ванал оьрмулул дус, Ккавкказуллал ххаллилсса критик, литературовед Наталья Владимировна Къапиевал».
(Ванил хIурматранни на ттулва душнин Наталья цIа дирзссагу). Ттун ххирасса Апанни дунияллия лагайхту, Наталья Владимировнал Къапиевлул циняв произведенияртту бавтIссар, чичул рувхIанийсса ирс-ххазина жучIанма биян буванну ябувссар».
Къапиев ттулгур учитель. Гьаманки, мунал творчествалул гужсса асар биян бувнура нагу художник хьусса. Къапиевлун ва Расул ХIамзатовлун цаппара ттулла давурттугу хас дурссар.
– ДакIнин утанну вил буттал аьрщарал цамагу арс, ГьунчIукьатIатусса Амир Амаев, фронтовик, физик-атомщик, Лениннул премиялул лауреат, профессор, Курчатовлул ученик, Александровлул ва цаймигу бюхттулсса совет физиктурал дус, МАГАТЭ-лул эксперт. Амир Амаевлущал щяикIансса, изансса тIайлабацIу хьуссарив вин?
– Амир Жабраилович зийгу, яхъанайгу ия Москавлив. 2009-ку шинал цала иширттай Петербурглив увкIуна, цува гьаннин увккуна ттучIан мастерскойлувунгу. Ххал дурна ттул давуртту, вайннуя ихтилат багьуна, цаламур пикри бувсуна, ххуйсса ихтилат хьуна жул. Хьхьувайсса поездрай лавгуна Москавлийнай.
– Ина дунияллул искусствалул тарих ххуйну кIулсса ура, мукунма Ккавкказуллалссагу. ВичIа бур Ккавкказуллал дяъвилун хас бувсса луттирду. Дур Востокрал ва Западрал культурардан хасну синттул янналий дурсса накьичру. Инсаният дяъвирдая духлай дакъар, оьттул дучлай дакъар. Ва цукун бувчIин аьркинсса кIанур?
– Аьрщарай оьрму лявхъуния шийнмай хIайвантрал ядурну дур тIабиаьтращалсса дахIаву. Инсаннал му дахIаву дакъа-къатIа дурну дур, чан-чанну тIий, хIаллицIух хIасул хьуну дур цивилизациярду: Шумеры, Вавилон, Аьвзал заманнул Египет, Бухзаманнул Греция, Аьвзал заманнул Рим, Индия, Китай… ва гьарца кIанай властьрал цIанийсса къизгъинсса талатаву: зеххин, цалалуш дан ва чIаххуврайн данди буккан. ЦIанакул агьали ххарину ва гъирарай искусственный интеллектрахун машхул хьуну бур, амма щинчIав къакIулссар ва тIуркIулул жува чун буцинтIиссарув.
– Санкт-Петербурглив, чIун-чIумуй «Аьрасат КкавкказуллацIа марцI буванну» ва « Дянивмур Азиянавасса оккупантътал лихъан банну» тIисса лозунгирттащалсса «Оьруснал маршру» шайсса шагьрулий, миллатирттал дянивсса арарду цукунсса дур?

— ТачIав бакIравун къабухханссия, машгьурсса кинорежиссер Никита Михалковлуйнгума нацизмалул азар диянссар тIисса пикри. Уттигъанну «Бесогон» телепередачалуву ваналгу оьруснан маслихIат бунни, «иш багьарча, кьянкьану бацIан, хIатта рахIму бакъашивугума ккаккан дуван, Ккавкказ турлих ва цIарах мютIий бувсса жулва ттаттахъал кунма». ДакI дарцIуну ура, Аьрасатнал душмантал Михалковлул фашизмалун гурну хъатру ришлай бушиврий. СССР кунма, Аьрасатгу ппив буван ччисса кьасттирачIансса тIайланмансса ххуллур му. Ттул буттауссу, учитель МахIаммадов АхIмад блокадалул Ленинград буручлай ивкIссар. Буттал кIанттул цIанийсса дяъви нанисса ппурттуву цуксса ххари къахьунссия Гитлер, «Аьрасай къааьрасайнацIа марцI буванну» тIисса лозунграя? Михалковлул ва ванал тарап дургьуминнал нацизмалия ттун нигь дур.
Петербург – планеталийсса ца яла ххуймур шагьрур, чIявусса миллатру бусса мегаполисри. ЧIявуми бавкьуну, нахIуну яхъанахъисса, паракьатну цалла даву дуллалисса захIматкашри. Мукун анархист журалул тарап дургьумирив чунчIав бакъа-къатIа къавхьуссар. 90-ку шиннардий «скинхедтал» бивкIхьурча, цIанакул киеврал майдандалул кьяйдалийсса «Оьруснал маршру» дур. Власть хьхьарасса дуний ми ялун личлай бур, цалссарив ттунма чувчIав ккаккан бувар. «Бесогондалул» хIакъиравурив, билаятран заралсса, Аьрасатнал паччахIлугъ хIура дуккан дувансса гьимгу чIалай дур. Аьрасат – чIярусса динну дусса билаятри. ХIисав хъанай дур, идеология хIисаврай, ххачпараснал ва паччахIлугърал дахIаву цIакь хъанай душивугу. Совет Союзрай идеология цIакьсса дия, билаятрайцири агьалинал ихтиярду цану ккаккансса тIалавшинна дусса. Совет Союз тили-тихъа хьуну мукьах, ихтиярду ва тIалавшиннарду ца кьаралданийн дуцин дурар.
– Цаппара шиннардил хьхьичI Дагъусттаннай «Ятинтурал чIурду баян ва кумаг бан» тIисса цIанилу жу ихIсандалул вечер дурссия. Дагъусттаннал Художниктурал союзрал му вечерданийн дуллуна машгьурсса художниктурал дурсса 30 сурат. Инагу пишкаш дурна аукциондалийн вилла суратру, ми машан ларсуна таний Дагъусттаннал Президентнал пресс-службалул хъунмурну зузисса Миясат Муслимовал. Ванил жун таний хъунмасса кумаг бувна вечер дувангу, барчаллагьри!
– ТIайлассар, Миясат МуслимовачIа дуссар сурат «Дуаь» («Молитва»). Дуллуссия «ХIажи-Мурад зунттавун зана шаву, икъавкIуния» тIисса цамургу сурат.
– ДакIний бур вищал архIал, жулва дустуращал, ЦIумадиял райондалийн лавгсса. Му аьрххилия махъ ина ххаллилсса суратругу дирхьуна. Зунттал халкь, зунттурду ва зунттал шяраваллу ккарккун махъ цукунсса асарду ливчIуна дакIний? На вийн гъинттулгу оьвтIий ура ЦIумадав, дуклаки оьрчIал шахматирттал турнирданийн.
– Му Яруссаннал кIанттурдайнсса хъамакъабитайсса аьрххи бия. Барчаллагь оьвчаврихлугу. На хьхьичIавагу ивссара Яруссаннайн: Гъунив, Ссугърахьхьун, ЧIухъав, Гамсутлив, Гимрилив, Тиндав, Ялувмур ва Лувмур Гаквари шяраваллавун гужсса асарду биян бувна Ахульгол. Махмурданул лухччив, ххаллилсса тIабиаьт, азарда журасса уртту-тIутIив, агьалинал хъамал ххирашиву хъамаритайхрав? Гьамин, му аьрххи сававнур дяъвилиясса ва дакьавриясса ттул лу «ЧIумущалсса ихтилатру» дунияллийн бувкссагу. Ва художникнаясса ва архитекторнаясса лур. Дагъусттаннал культуралуву ва магьирлугъраву бутIа бивхьусса оьруснал культуралул ишккаккултраяссар. Аьрасатнал художествалул академиялул академик, художник Ф. А. Руболияссар. Дунияллул халкьуннал архитектуралул академиялул член, академик-архитектор, «Яруссаннал хьхьичIавасса къатта» луттирал автор ва МахIачкъалаливсса Яруссаннал театрданул проектрал автор Г. Я. Мовчаннуяссар. На цила чIумал миннал давурттал оьрмулул кьадарданувугу гьуртту хьуссара, ваниягу бувсун буссар луттираву. Лу, цалсса, так электрон журалий бур. Ва итабакьинсса спонсор аьркинну ур.
– Академик Мовчан ттунгу кIулссия, хьуссара Москавлив муначIа ичIува. Геннадий Яковлевичлул бюхттулсса кьимат бищайва зунттал архитектуралун, буруккинттарай ия зунттал шяраваллаву кьасса цIияллай шиферданул магъив дихьлай, хьхьичIарасса уникальныйсса архитектуралул диц-куц, гьайбат зия дуллай бур тIий. Москавливсса Дагъусттаннал Культуралул центрданул цIания на республикалул хъуниминнайн, МахIаммадаьли МахIаммадовлуйн, МухIу Алиевлуйн ва Аьбдуразакь Мирзабековлуйн, увкссияв, «Старинный аварский дом» итабакьин кумаг бувара тIий. Къакумаг бувна. Геннадий Яковлевичлул арснал оьрчIал итабавкьуна. Аьрасатнал паччахIлугърал премиялун лайкь хьуна му лу. Гьарцаннан кIулну икIан аьркинсса язисса 10 художникнал цIа кIицI лагансса тавакъю буллай ура.
— Брюллов «Последний день Помпеи», Айвазовский «Девятый вал», Репин «Запорожцы пишут письмо турецкому Султану», «Бурлаки», «Не ждали», Ге «Что есть истина?», «Пётр! допрашивает сына», Семирадский «Фрина на празднике посейдона», Поленов « Христос и грешница», Серов «Похищение Европы». Вай оьруснал живописьрал мусил аьсрулувассар ( ХIХ ).
Вайнна ттул кумиртал, Италиянал бюхттулсса возрождениялул вакилтал: Боттичелли «Рождение Венеры», «Весна», «Кентавр и Паллада», Джорджоне «Спящая Венера», Леонардо да Винчи «Мона Лиза», Рафаэль «Сикстинская мадонна». Ухссавнил Европанавасса: Рубенс «Союз земли и воды», Рембрандт «Возвращение блудного сына», «Даная», «Флора», «Автопортрет с Саскией».
МаслихIат буллай ура Джорджо Вазарил лу «Жизнеописания наиболее знаменитых живописцев, ваятелей и зодчих эпохи Возрождения».
– Дагъусттаннал хьхьичIунсса 10 художник?
– Халил-Бек Мусаясул: портрет «Мелании», Е.Лансере: «Красные партизаны спускаются с гор», М. Жамал «Дагестан», Аскар-Сарыджа «МахIач Дахадаевлунсса» ва «Сулайман Стальскийнсса» гьайкаллу. Г. Гейбатов «Руководителям революционного подполья, расстрелянным в 1919 г.» гьайкал. Х. Кьурбанов «АбутIалиб Гъапуровлул портрет», «Саид Габиевлул портрет», Г. Пшеницын «Ликбез»,
А. Мусаевлул Ингушетиянавусса савлугърал залданувусса росписьру, Къумукьнал театрданувусса гобеленну, А. Къардашовлущал уртакьну Яруссаннал театрданувусса синттул янналийсса росписьру, Ш. Шахмардановлул Ватан дуруччултрансса гьайкал ва Г. Габибуллаевлул «Бархъарадушнил къавтIаву».
– Москавлив, Санкт-Петербурглив ва билаятрал цаймигу регионнай, шагьрурдай чансса бакъар Дагъусттаннаясса гьунар бусса художниктал. Миннал суратру датIин хъина, Дагъусттаннай уникальныйсса архитектуралул журалийсса выставкарду дувай комплекс-музейгу бувну. Ягу къабюхъайсса давурив, дузрайн къабуккантIисса хиял-мурадрив?
– Аьрасатнал империялий паччахIтал, императортал цалва чIалъаьрду чIюлу буваншиврул щалла дунияллийсса художниктурал, скульптортурал коллекциярду батIлай бивкIссар.1862-ку шиная махъ, капитализм цIакь шайхтугу, промышленниктал ва ккупIастал: Третьяковхъул, Рябушинскийхъул, Мамонтовхъул, Морозовхъул, Демидовхъул…
– Гьунар бакъа художник хьун къашайссар, яла му гьунарданийх къалай дурккун бювчIан бувай дуккаврил, кIулшивурттал, захIматрал, оьрмулухун вилла сянат магьир дуллалаврил. Ина инавагу искусствалувун увкIунна, зунттаву стройкардай электромонтажникну, прорабну, инженерну ва каялувчину зий ивкIун мукьах. Художникнал гьунар бусса оьрчIан, душвавран цукунсса маслихIат банссия?
– Зувува гъира бухьурча, булукьияра, зузияра. Амма так гъира бушиву чанссар, гьар мудансса захIматгу, ссавургу, тIайлабацIугу аьркинссар, вай гьарзат цачIун хьурчанни художникнал цIа-кьини дюхъантIисса.
– Макьалартту, интервьюрду, рецензияртту дусса альбомру итабакьин дакIний урав?
– «Ттул къюкI — зунттавур, дакIмур – Петербургливри» тIисса альбом ( 300 лажин дусса, 400 экземпляр) АРС издательствалул итабавкьуна 2009-ку шинал, ттул дус Салав Зайналаьбидовлул харжирацIух. Альбомру, каталогру, сочинениярду, луттирду цалсса электрон журалий бур, спонсор укканнин ялугьлай.
– Ина гьунарду чIявусса художник ура, гобеленну, керамика, лачакру, синттул янналийсса накьичру, живопись, графика, суратру рищаву, утти — луттирдугу. Вилла творчествалуву вин ци хьхьичIунни, агьаммур цумурди?
– ЗахIматсса суал бур, циняр давуртту личIи бан къашайсса оьрчIру куннассар. КутIану кIицI лагарчарив, дяъвилийн къарщисса гобеленну ва синттул янналийсса накьичру, миннул масштаб ва темардал агьамшиву.
– Ина цал Дагъусттаннал культуралул министрну зий ивкIсса АьбдуллатIип ХIажиевлуя буслай ияв. Ттун мунащал дусшиву дувансса тIайлабацIу хьуссар. Интеллигент ва лараймур категориялул интеллектуал. ДакIнин утанну.
– Аьпа баннав, чаннасса инсан ия. 1975-ку шинал Ленинградрай институт къуртал байхту, МахIачкъалалив увкIтари на муначIан уххайссияв, тIааьнсса ихтилатру шайссия чяйлухун. Ттун шагьрулий ци-дунугу ххуйсса даву дуван ччай бия. 1982-ку шинал цачIана увкIсса чIумал мунал ттухь увкуна: «Ленинградрай ина куна ттучIан уххайсса жагьилса инсан яхъанай уссарча, мунащал архIал Яруссаннал театрданул интерьерданул оформление цукун дуван дурив пикри бувара». Даврил хIасиллуми, Дагъусттаннал культуралуву ва тарихраву ккалли дансса, ххуйсса хьуссар: 383,5 квадратный метр сунттул янналлийсса накьичирттал. Оьруснал цIусса театрданунгу, Лакрал театрданунгу гобеленнал серия дувансса мурад буссия. Амма, министр аххана увну, цIуну ивтсса АхIмадовлул проект дацIан дурссар. Эскизруми яхьуну дур. ХIайп, машрикьуллал бартбисурттал билаятрай Дагъусттаннал тарих ва культура аьч дуллалисса уттизаманнул ххаллилсса халичартту бикIантIиссия Оьруснал ва Лакрал театрдал тамашачитал ххари буллай.
– Инсаннаву яла ккарккун къаччимургу, ххуй дизаймургу?
— ОьхIалшиву. Хъиншиву.
– Бюхттулсса Апанни Къапиевлухь ци учинтIиссия?
– «Ина хъамакъаивтссара, къахъамабивтссар вил литературалул гьунар, вил граждан позиция, къахъамабивтссар вил щугълурду, пикрирду, творчество, буруккинтту цIусса ХХI аьсрулий!».
– Ссаву чIалай дур вин оьрмулул мяъна?
– Хъус лякъавриву, къаних уккавриву дакъарча, творчествалуву ва ччавриву.
– «ТIивтIусса битIянхъ» ккурандалия буси цахъис балжину.
– 1997-ку шинал Петербурглив, Литейный проспектрайсса выставкарду дай залдануву, жу дурссия Петербурграй зузисса Дагъусттаннал 20 жагьилсса художникнал выставка. Имам Шамил увну 200 шин шаврин хасну. 2021-ку шинал ккурандалул юбилейрал выставка дурссия МахIачкъалаливсса ПатIимат ХIамзатовал цIанийсса музейраву.
– «Наранжисса абажур» цукунсса ккуранни?
– 1985-ку шинал на хIасул дурссия «Наранжисса абажур» тIисса ккуран, ттулва хъамаллуращалсса ихтилатру, машгьурсса инсантуращалсса хьунаакьавуртту ядувансса мурадрай. МукьцIалла шинал лажиндарай ттул хъахъи-ятIулсса чаннайн бавтIссар дунияллул гьарца мурцIниясса, личIи-личIисса миллатирттал инсантал Европанава, Латиннал Американава, Кореянава, Китайнава. Аьрасатнавами культуралул министртал АьбдуллатIип ХIажиев, Зумруд Сулайманова, печатьрал министр Сулайман Хаппалаев, «Дагестан» ГТРК-лул хъунаманал хъиривчу Ссалам Хавчаев, халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаев, аьлимтал Амир Амаев, МухIаммад Дандамаев, композитортал Мурад Къажлаев, Ширвани Чаллаев, балайчитал Борис Гребенщиков, МухIсин Камалов, чичулт Михаил Дудин, Наталья Къапиева, скрипач Стадлер, архитектортал Александр Тахтамышев, Виталий Трошин, альпинист Зиябуттин ХIажимирзаев, режиссертал Александр Мелентьев, МахIаммад Бацадинский, художниктал Никас Сафронов, Хайруллагь Кьурбанов, Лак Буни, Аьбдулзагир Мусаев, хIакинтал МахIаммад Аьбдулхабиров, Назим Шахвердиев. Циняв кIицI лагангу къахьунссар. Абажурданул члентурал, аькьилсса инсантурал автографру ва магьирсса суратру дусса 2 журнал буссар.
– Шикку ттун ккарккунни машгьурсса аьлимчу, историк, профессор , СССР-данул паччахIлугърал премиялул лауреат МухIаммад Дандамаевлул чичругу. Вагу ГьунчIукьатIатуссархха!
– Ди, МухIаммад Аьбдулкьадырович ГьунчIукьатIатуссар, Ленинградрай-Петербурграй яхъанай уссия. Бухху-букку буссия, кунначIан кув хъамалу лагайссияв. Дандамаевлул чичру дур укунсса: «Ттула шяравучунащал, лаккучунащал хьунаавкьура. Ва ттул оьрмулувусса ца яла ххуймур кьинир. 1988 шин 9 май».
– Ва суалданухун жаваб къадулурчагу ягу тIайланна къдулурчагу зат бакъар. БивкIулиясса пикрирдугу буххайрив бакIравун? Чув увччуну ччива?
– Буххай, нава абадшиврувун ачай зуманив ухьувкун. Апанни Къапиев Пятигорскалий увччуну ур, Машук зунттуй. Наталья Къапиева, миннал арс Рустам, ттул щарссанил нину-ппу, щарниуссу Петербурграй бувччуну бур. Нагу шиккува уччинссара.
– ЦIанакул щалла дунияллий хъинну машгьур хъанай бур искусственный интеллектрал бияла. Му живописьраву, искусствалуву ишла буллантIиссарив? Мунил Микеланджелол, Рембрандтлул ва цаймигу генийтурал даражалийн гьаз хьусса суратру дуллантIиссарив? ДикIантIиссарив ми суратирттаву аьчухшиву, гъилишиву, кIункIу тIаврил тIилисин?
– Сулайман Стальский: «Уттавассар дакIнивун бувхсса мурчал хIукъулул чичин увмур балай. ДакIниву бакъача, бакIраву лявхъумур балай бивкIунува лявхъумурди, шаэрнансса кьюкьалдаран». (Апанни Къапиев « Шаэр»). Гужсса асарду, куртIсса къумашиву, дазу дакъасса ххаришиву, гьунар, гениальность – вай так инсаннал дакIнил лишаннур, искусственный интеллект тIурчарив инсаннал нярал продуктри, лагъри, инсаннал бияла биттур буллалисса, инсаннаву дирхьусса программа биттур дуллалисса. Цалсса мунил каши, бияла анжагъ укунссар.
Ихтилат бувссар МахIаммад Аьбдулхабировлул
Таржума ПатIимат
Рамазановал