«Илчи» кказитрал редакциялий аьдатравун дагьну дуссар жаваблувсса къуллугъирттайсса, махъ нанисса миллатрал вакилтуращалсса, жяматрал иширттавух чялишну гьуртту хъанахъисса ва цаймигу хьхьичIунсса инсантуращалсса хьунабакьавуртту. «Илчилул» ва нюжмардийсса бусравсса хъамаличу хьунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал председательнал хъиривчу, Дагъусттаннал региондалийсса «Справедливая Россия – За Правду» партиялул советрал председатель, «Илчи» кказитралгу дакI тIайласса дус, МахIаммадлул арс Камил Давдиев. Мажал бакъашиврух къаурувгун, Камиллул чIун ляркъунни миллатрал кказитрал зузалтращал, хьунаавкьуну, аьчухсса ихтилат бансса.
– Камил МахIаммадович, ина ура вила захIматрайну машгьур хьусса инсан, буси вила оьрмулулгу, захIматралгу ххуллия, ци савав хьуна хIукуматрал, политикалул иширттавух хIала уххансса?
– Увссара на Хъусращиял шяраву. Хъуна хьуссара чIявусса оьрчIру бусса кулпатраву. Ччянива аьпалул хьуна жул ппу. Му чIумал хъунама уссу Исмяил уссия армиялий, чIанма-чIивимур ссин мяйва барз бия, нагу мяйра-урчIра шинавусса оьрчI ивкIра. Ттул нину, цинявппагу жула зунттал хъами кунма, хъунмасса захIмат бивхьусса инсан бур. БувчIлай бия оьрчIру ччаннай бацIан баншиврул ниттин буттахлуссагу хъар цийнна лахъан багьлай бушиву. Цурдагу оьрмулухун колхозраву зий дикIайва. Мунин жухь дарсру лахьхьияра тIунсса, жулсса буллансса чIун къадикIайва. Мюрщиминная хъуниминнайн бияннин — жун кIулссия ужагърай жура дан аьркинсса давуртту. Школалий дуклакисса чIумал, давуртту дуллай азурда шаврил, каникуллу къуртал хьусса чIун дучIайссания тIун икIайссияв. Школалийн лагаву, дарсру лахьхьаву — му дия дигьалагру. Жу хъуни хьуну, ччаннай бавцIуну махъгу, захIмат буллай аьдат хьусса ниттил колхозрал давуртту къакьариртуна. ХIакьинусса кьинигу барчаллагьрай буру ниттийн, жува мюрщину бунува захIматрал кьадру буну тарбия баврихлу. Ци-чулийгу, ниттий цIими бусса бивкIру. Жулвасса жува бувну, лавгссару шагьрурдайн дуклан буххангу.
Шяраву школагу къуртал бувну, на увхра дуклан Дагъусттаннал паччахIлугърал Политехнический институтравун. КIилчинмур курсирай дуклакисса чIумал ивтунна Студентътурал профкомрал председательну. Шамилчинмур курсирай ттуйн вихшала дунни университетрал Профсоюзрал комитетрай каялувшиву дан. Таний ва ца организация дия студентътурал багьу-бизулуха, къайгъурдаха зузисса. Миччар хьусса ттул жяматрал, политикалул иширттал ххуллийн уккансса дайдихьу.
1998-ку шиная шийнай на ура «Справедливая Россия – За Правду» партиялул ххуллу бувгьуну най. Жул партиялул агьаммур мурадгу агьалинал оьрму бигьа-рахIат бавур.
2005-ку шинал Дагъусттаннай кьамул дурна Республикалул Халкьуннал Мажлисравун партиярттал сияхIрайн бувну депутатътал бувчIлансса закон. Ми бувчIавурттай гьуртту хьуну, на кьамул увссара Дагъусттаннал Республикалул Халкьуннал Мажлисравун.
– Халкьуннал Мажлисравунсса кандидатшиврийсса вил программа дия куртIсса пикрирду, мяъна-мурад бусса. Мунилгу исват буллай бия ина бюхъу-бажар бусса, масъалартту чулийн буккан бансса хIарачат бусса жагьил ушиву. Инава му даражалийн гьаз шаву, му школалул цIанихшиврул бияларив, юхссагу вила хIарачатрив? ХIасил, ци дуллан аьркинссар хIакьину депутат хьуншиврул?
– Аллагьнал бухьунссия ттун укунсса ххуллу ккаккан бувну.
Гьай-гьай, школагу бикIан аьркинссар, инсан цувагу икIан аьркинссар. Дуклан уххан лавгсса чIумал, бувчIуна цайминнал ххуллурду тIитIиннин къаялугьлай, ттула хIарачатрайну къуццу тIун аьркиншиву. Мунищала архIал бувчIлай бия гихунмайсса оьрмулуву кIулшивурттал биялагу хъунмасса бушиву. Политикалувух ва жяматийсса иширттавух хIала уххансса гъирагу ттуву нахIакьдансса бакъахьунссар тIун икIара. Цанчирчан, ттул буттал ппу Давдил Аьли 20-хъул шиннардий Хъусращиял шяраваллил советрал председательну зий ивкIун ур, мунаяр махъ буттауссу АхIмагу уссия мукуна 40-хъул шиннардий мува советрал председательну. Ттатталгу, буттауссилгу шяраваллил советрай каялувшиву дуллалисса ппурттуву Хъусращиял кIийлва лавсун бивкIссар занази ЯтIул Ттугъ. Тай бия Совет заманнул тарбия дусса, хIукуматрал, партиялул ххуллий кьянкьану бавцIусса инсантал. МиннайхчIинсса бухьунссар тIун икIара ттувувасса халкьуннал масъалартту хьхьичI ххуттай бивхьуну зунсса гъирагу. Программалия тIурчарив, хIакьину сакин дуллай ивкIссания, ттуща тукунсса программа сакин дан къахьунссия. Зун гъира-шавкь дусса, лиярчагу-дазирчагу нигь дакъа хьхьичIунмай нанисса, халкьуннал оьрму рахIат баврил пикрирдайсса жагьилтурал бакIурдивур хъин-хъинсса сиптарду хIасул шайсса. ХIакьинусса кьинигу на мукунсса тарап дургьуну зузисса инсанна.
Инсантуран тIурчан, цимур-ца хIадурну ччай дур. Бигьасса ххуллурдах луглай бур. Цахъис пикри бувну, хIарачат буллан ччай бакъар.
– Камил МахIаммадович, ина совет заманнай кIулшиву ларсъсса, та идеологиялий тарбия хьусса инсан ура. Ци учинна та заманалия ва цIанасса чIумуя?
– Совет заманнай бия цIанагу жува мюнпатну ишла бан бучIисса чIявусса затру. Амма та бур жува бивтсса, махъ кьабивтсса ххуллу, лавгсса замана. Утти даххана хьуну дур чIун, агьалинал багьу-бизу. ХIакьинусса ва жува хьхьичIунмай нанисса, цIусса шачIанттуйн лавхъсса чIун дур, ванилгу цила ххуйшиву дуссар. Замана ци бухьурчангу, гьарица инсан, ттуя тIайла хьуну, цува усса кIанай, цала къуллугъралгу, инсаншиврулгу буржру лажин кIялану бартбигьлай, халкьуннан мюнпатну зун аьркинссар. Жува аьдат хьуну буру цимур-ца хIукуматрал дан аьркинссар тIий. Жура къадарчан, щилчIав жухлура давуртту дуллай бакъар. Ва интернетрал ва телефоннал бияла ялтту бувксса замана бур. Жагьилсса никиран вай цанна хайрданун ишла дуллан кIулну бикIан аьркинну бур.
На мудангу студентътуращалсса, жагьилтуращалсса хьунабакьавурттай маслихIат буллан икIара, мяърипат –кьануннайсса, ас-намусрайсса, мюнпатсса насихIатру бусса оьруснал классикалул литература ккалаккияра, спортрахун машхул хьияра, оьнна чIун гьан мадулларду тIий. Масалдаран, ттул ттула душру бучIайва, дарсирдая бикIу, давурттая бикIу, бувххунну тIий. Щябивтун, цIухлан икIара, зу ци дуллай бивкIру муксса буххан тIий. НасихIат буллан икIара, на зуяр чIивисса, 9-10 шинавусса чIумал, кIюрххила ивзун, дарсирдайн ачиннин, хъунама уссил къатри дуллай, неххая ттукрай чартту ххилан икIайссияв тIий, ужагърай жура дуллай бивкIсса цаймигу давурттая буслай. Муния шийнмай: «Жу буттал ичIува бувххунну учин къабитайссару, мукунсса махъ жунний бакъассар», — тIун бивкIунни. «Нитти-буттайсса буржри оьрчIан зун лахьхьин баву, гихунмай зузаву-къазузаву миннал цалва ишри», – тIун икIайва ттула ниттиуссугу. Мяйжаннугу исватсса зат бур, захIматрал инсан айшиву.
– Буси хIакьинусса кьини ниттил мазру ябаврил, буруччаврил хIакъиравусса вила пикрилиягу.
– Ниттил мазру ябаврил хIакъиравусса закон кьамул давриха чIумуя-чIумуйн зий байбишай. ЦIанакулгу кьамул дурну дакъар жучIара му закон. Гьай-гьай, кьамулгу дурну, ишлану дикIан аьркинссар му закон ва муницIун дархIусса, ххуллу-чаранну ккаккан буллалисса программа. Амма, му кьамул дурсса чIумал, гьарзат даххана хьунссар тIисса пикри бухьурчагу, ттуннив му къатIайлану чIалай бур. Закон дакъанугу, цичIар дахчилай дакъар мазру буруччин, ниттил мазрай гъалгъа тIун.
2015-ку шинал кьамул дурссия ниттил мазру ябаврил хIакъиравусса программа. Мазру лахьхьияра, ябувара тIий, миннун хас дурсса байранну дуллай, маз къалахьхьайссар.
Кулпатирттава байбивхьуну, мюрщину бунува аьркинссар Ватан ххирану, патриот зумуну оьрчIру тарбия буллан. Нитти-буттахь ихтияр дур оьрчIан цанма ччимур маз лахьхьин бансса. ХIайп, чIявуминнал цала ниттил мазраяр, чил билаятирттал мазру хьхьичIун ласлай бур. Ттул пикрилий, хьхьичIва-хьхьичI маз гъалгъа тIутIи бан аьркинссар кулпатраву. Муния ливчуну мукьах, школардайгу му лахьхьинсса ххуйсса шартIру дузал дан аьркинссар. Гъалгъа тIий буссакссар маз яшайсса. ХIакьину жунма ябан багьлай бур жува лявхъусса буттал кIанугу, жува гъалгъа тIутIисса ниттил мазгу.
Бусанна ттуявасса ва мисалгу. На шяраваллил кIанттай школа къуртал бувсса инсан ура. Жу лахьлай бивкIру лакку, оьрус, ингилис мазру. Ингилис маз ххуйну лахьлай, лавайсса кьиматру бунува, гъалгъа тIий къаивкIра, цанчирчан маз ишла бансса шартIру дакъая. Гихунмайсса оьрмулуву личIи-личIисса шагьрурдайн занан ивкIсса чIумал, бувчIлан бивкIунни ттунма ингилис маз аьркин багьлай бушиву. Даврий усса чIумал, ахттайнссаннул чIун хас дував ингилис маз лахьхьаврин. Компьютерданул программалийхчIин лахьлан ивкIра. Ца дачIи шинава ттунма аьркинмур бувчIин бан бюхъайсса даражалийн ивра. Шикку ттун закон аьркин къархьунни. БувчIунни так маз гьарцагу инсаннал аькьлу-кIулшилун, дакIнин ччан бикIарча, лахьхьин шайшиву.
– Махъсса шиннардий жулла районнайн газ буцаврия гъалгъа тIийнма бур. Ссайн бивну буссар му масъала?
– ЦIанагу, проектно-сметный документация дузал дуллай, муниха зийнма бур. Тамансса чIун аьркинну дур проект дан ва экспертиза бан. Газ буцаврил масъаларттал ялув бакI цIуцIаву дуллайна ур Лакрал райондалул администрациялул бакIчи Юсуп МахIаммадов. ЧIалачIисса куццуй, хIакьину билаятрай нанисса ишру сававну, ва масъала цахъис махъун багьунни. МахIаттал шара, цIана ва хIукуматрая чIявусса харжи буклакисса тагьарданувугума, жула экономика хьхьичIуннай най душиврия. Ци бухьурчагу, жула президент хIарачат буллай ур, билаятрай хъанахъисса ишру инсантуран хIисав хьун къабитан, хасъсса аьралий операциялул гьурттучитуран ва ватандалул мурадру бартбигьлай жанну дуллуминнансса выплатардая тIайла хьуну, чIун-чIумуй оьрчIансса арцу, пенсияртту буллай.
– Цукунсса дахханашивуртту хьунтIиссар кIанттул цила каялувшиндарал реформалул закон кьамул даврийну?
– Шяраваллал администрациярттал каялувчитурал хIакъираву, ми циняв цалва-цалва кIанттурдай личIлачIиссар, къабикIантIиссар так Шяраваллил Мажлисрал депутатътал. Администрациялул биялдарайсса аьрщив итадакьаврийн багьайсса масъалартту так жяматрал бувсса хIукмулия хъар хъанантIиссар. ЦIанасса ппурттуву шяраваллаву туризм хьхьичIуннай даврин кумагрангу дуссар хасъсса программартту, проектру. Гьуртту хъанан аьркинссар миннувух.
– Аьрасатнал политиктурава ина эбратрансса цуминнал цIарду кIицI давияв?
– Аьрасатнал ва дунияллул даражалийсса политиктурава, лидертурава хьхьичIа-хьхьичI на кIицI авияв жула президент Владимир Путин. Ванал гьаз дунни Аьрасатнал цIагу, сийгу. Цайми билаятирттал агьулданучIагу ванал сий хъуннасса дур. Ванал хъирив кIицI лагавияв, ванахава лавхьхьуну къуццу тIий ивкIсса, Италиянал политик Сильвио Берлускони, Палангнал паччахIлугърал ва политикийсса ишккакку Жак Ширак. Мукуна кIицI лагавияв Аьрасатнал политик, философиялул элмурдал доктор Дмитрий Рогозин. Ва ур цила икIайкунсса политикгу, аькьилсса маслихIатчигу, инсаншивугу дусса, гьарица чулуха эбратрансса инсан.
– Хьуссарив агьалинащал бувчIу-къабувчIу хьусса, политикалул ххуллийн уккаврия пашман хьусса кIанттурду?
– ТIайламур бусан, нава бувгьуну нанисса ххуллия тачIав пашман къавхьуссара, амма захIматсса тагьарданувун агьсса кIанттурду къавхьуну къабикIай.
– Даврия тархъанмур чIумал ссаха зун ххирар?
– ТIайламур бусан, ттула даврия тархъансса муттагу ччя-ччяни къабирияй. Ттула цIуллушиву дуруччаву мурадрай оьннасса чIун спортран харж дара. Муния ливчуну махъ, ххирар политикалул, аналитикалул ва рувхIанийсса луттирду ккалан. Мажал бирияйхту, лагара ттула буттал шяравун, Хъусрахьхьун, ттула ниттичIан.
– Виятува инава ссая къарязину икIара, ци кIицI лаганна вила хасиятраву винна дакI къадакьайсса затну?
– Аллагьнал дуллусса куццуйсса дур ттул хасиятгу, мунийнгу щукрулий ура. Утти ва даххана дуллангу пайда чIалай бакъар
– «Илчи» кказит буккарав, ци учин ччива кказитрал зузалтрахь, буккултрахь?
– Гьарца нюжмаркьини ттучIан даврийн бучIайссар «Илчи» кказит. Ттул хъунмасса хIурмат буссар миллатирттал кказитирттай зузиминнал. Мукъул бияла хъунмассар. Ччива ххишалану чичлай жула бава-ттаттахъал бувтсса оьрмулия, мукунма бучIия халкьуннан тамаша дизансса цIу-цIусса рубрикартту дуван. Зун хъунмасса барчаллагь, жула мазгу, миллатрал культурагу дуруччаврил цIаний багьа бищун къашайсса даврихлу.
– Барчаллагь, Камил МахIаммадович аьчухсса ихтилатрахлу. ЦIуллу аннав, бивзний ша бакьлай, бувсний махъ бацIлай итаннав ванияр тихунайгу!
Имара Саидова