«Илчилул» ва ххуллухьсса хъин хъамаличувну хьунни экономикалул элмурдал доктор, Дагъусттан Республикалул шяраваллил хозяйстволул ва продовольствиялул министрнал цалчинма хъиривчув Шарипов Шарип Исмяиллул арс. Ва ур мяйжаннугу аьрщигу, ваницIунсса цалва пишагу ххирасса, цалва уттининсса оьрмулуву цикссагу захIматшивуртту дух дурсса, къуллугърайн лавхъун махъгу бигьа нахIу къалавчIсса, захIмат буллалисса пишакар.
Агрономная вице-премьернайн ияннинсса ххуллу
Шарип увну ур 1964-ку шинал июльданул 23-нний ЦIуссалакрал райондалийсса Чапаево шяраву Хъусрал ЧIаратусса Исмяиллул ва Бахул кулпатраву. Исмяил ххуллурдал мастерну зий ивкIун ур. Ппу дунияллия лавгсса чIумал Шариплун 12 шин диркIун дур. Ниттил каруннихун багьну бивкIун бур куннал хъирив кувсса 8 оьрчI.
Шариплул ниттил нину Атта Хъусращатусса диркIун дур. Ниттил бутта ивкIун ур аьлимчув-богослов, жаррахI (хирург). Ванал инсантал хъин бувайсса сававртту дайсса диркIун дур. Цахъис хьхьичIун бувккун учин, Шариплул щарнил ниттил нину диркIун дур 100 шин хьусса, Миясат-бава тIисса. Ва цила чIумал дунияллийн дурккун диркIун дур чурххацIун лавчIсса ччаннащал. Шариплул ттаттал ва душ хъин бувну бивкIун бур. Ца ппурттуву ва ТIюхчарав кьадинугу ивкIун ур.
Шариплул 1981-ку шинал Чапаеволий къуртал бувну бур дянивмур даражалул школа. Ванал бакIраву хъунама уссил цахьва мудан «ина агроном хьунтIиссара» тIисса махъру цIакь хьуну бивкIун бур. Мукун, агрономналсса бакъа, цамур пиша язи бугьансса пикривагу къабивкIун бур. Школагу къуртал бувну, увкIун ур цалва оьрмулуву цалчин МахIачкъалалив. «Институтравун уххансса кьаст циван къадурну диркIссарив къакIулли, луглан бивкIру агроном шайсса техникумрах», – буслай ур Шарип. Шяраваллил хозяйствалул техникумрал хIаятраву личIи-личIисса кIанттурдая бувкIсса оьрчIру бивкIун бур. Агроном шайсса отделениялух луглай, Тамбовский областьрай Чакино шяраву мукунсса техникум бушиву кIул бувну бур. Ва бивкIун бур билаятрал ца яла хьхьичIавасса дуккаврил идара. Цала чIумал СССР-данул заготовкарттал министр Золотухиннулгу бувккуну бивкIун бур ва.
Чакинский техникумрал цалчинмур курс къуртал бувайхту, увцуну ур армиялийн. Аьралий къуллугъгу бувну, зана хьуну, гихуннайсса дуккаврищал архIал совхозраву бригадалул учетчикнугу зун ивкIун ур.
– Га чIумал техникумру совхозирттацIун лачIун бувну бикIайссия, кадрарду хIадур баву давричIан шайссаксса гъанну дикIаншиврул. ХIакьину жува ванийн профессионалитет тIий буру, – тIий ур Шарип.
Дуккаву къуртал дурну махъ ва тIайла увккун ур зун Тамбовский областьрайсса Рассказовский райондалул колхозрал агроном-мелиораторну. Мичча байгу-бивхьуну бур ванал захIматрал ххуллу. Амма шяраваллил хозяйство ххиранал, ваницIунсса кIулшивуртту ласласиманал чIа ку мурадиран ккаллисса Тимирязевский академиялуву, – техникумраву дуклакисса чIумала цанма чIявуну «Тимирязевка» тIий баллай бивкIсса вузраву, дуклан хияллай ивкIун ур. Хъунмасса хIаллай хIадур хъанайгу ивкIун, дуллуну экзаменгу, увххун ур Москавлив му академиялувун. Га чIумал стационар телефоннурагу нажагьсса дакъа къадикIайвахха. Бусаймур – чагъардай, анавармур – телеграмма рирщуну баян байва. Шариплулгу ниттичIан гьан дурну дур телеграмма: «Дадай, увхра Тимирязевский академиялувун» тIий. Буккин къакIулсса ниттил хьунаавкьуманан ххарину ва пахрулий ккаккан дуллай диркIун дур арснаясса телеграмма.
ХьхьичIунсса, цайминнан эбратрансса студент кIилчинмур курсирая тинай ивтун ур. Тимирязевский академиялул Ученый советрал аграр факультетрал чулухасса членнугу. Ца шинай факультетрал комсоргну, 2-мур курсирая тинай, дуккаву щаллу хьуннин Академиялул студентътурал профкомрал председательнал заместительнугу ивкIун ур. Шамилчинмур курсирайсса чIумал дазул кьатIув гьан буллалисса СССР-данул цалчинсса студентътуравух Шарипгу США-навун гьан увну ивкIун ур.
Москавлив дуклакисса чIумал Щаллагу Союзраясса 106 дуккаврил идара (шяраваллил хозяйствалуцIун бавхIусса) гьуртту хъанахъисса агрономиялул олимпиадалий Шариплул бувгьуну бур цалчинсса кIану.
1991-ку шинал бувккуну академиягу, ца-кIива зурул дянив ингилис мазгу лавхьхьуну, стажировкалий Американавун гьан увну ур. Тиха зана хьуну ур 1993-ку шинал. Ва цачIава зун учIаннин Москавлив ялугьлай бивкIун бур. Амма Шариплул дакI цалла тарихийсса ватандалийн кIункIу тIий диркIун дур.
Дагъусттаннайн зана хьуну, даврих луглай, увкIун ур тIайлана шагьрулул хъун майданнив – ХIукуматрал къатравун. Пострайсса дежурныйнал ванахь бувсун бур чун гьан аьркинссарив. Лавгун ганал увкусса кабинетравун, гайннал увкусса куццуй, кьабивтун бур гикку цалва документру ва телефондалул номер. Хъиривмур кьинива чIаххуврал оьрчI левчуну увкIун ур вайнначIан, телефондалучIан оьвтIий бушиву бусан. УвкIун ур Шарип МахIачкъалалив, цайнма оьвкусса куццуй, ХIукуматрал къатравун. Шикку Министртурал кабинетрал председательнал ванахьхьун дуллуну дур шяраваллил хозяйстволул министр Айгун МахIаммадовлуйн чирчусса, ва пулан даврийн кьамул ува тIисса записка. Му записка ттигу дур ШариплучIа. Мукун, айивхьуну ур ва республикалул шяраваллил хозяйстволул министрнал консультантну зий. Цимирагу шинай ялапар хъанай ивкIун ур МахIачкъалаллал шяраваллил техникумрал общежитиялий.
2012-ку шинал ванал къуртал бувну бур Ростовуллал паччахIлугърал экономический университет (заочнайну). 2000-ку шинал Москавлив аграр масъаларттал ва информатикалул Щалагу Аьрасатнал. А. Никоновлул цIанийсса институтраву дурурччуну дур экономикалул элмурдал кандидатшиврийнсса диссертация. Шиккура 2009-ку шинал – экономикалул элмурдал докторнал диссертациягу.
Итххявхсса, иширал вив увххун, гьарца зат лаласайсса пишакар, итталун агьлай, ца отделдания, ца управлениялия цамунийн уцлай бивкIун бур. Зийгу ивкIун ур, анжагъ кабинетраву акъача, хъуруннайх занай, ардайн учIлай, зунттавун гьаз хъанай, хъузалтращал, ризкьичитуращал хьунаакьлай.
2013-ку шинал Шарип Исмяилович ивтссар Дагъусттан Республикалул ХIукуматрал председательнал хъиривчувну. 2016-ку шинал – «Югагрохолдинг» тIисса тепличный проектрал ООО-рал каялувчину. 2016-ку шиная айивхьуну, Дагъусттаннал паччахIлугърал халкьуннал хозяйстволул университетраву личIи-личIисса къуллугъирттай зий ивкIссар. 2020-ку шиная шийнай ДР-лул шяраваллил хозяйстволул ва продовольствиялул министрнал цалчинма хъиривчувну ур.
ЧIявусса оьрчIру бусса кулпатраву увсса, ппугу ччяни ялату лавгун, ятинну ливчIсса Шариплул, чул бищунма, чIарах ацIанма акъа, цалва бюхъулийну ва захIматрайну бивтссар цимивагу шачIану.
Ванал хIалал дурсса наградарттавух дур СССР-данул Лараймур кIулшиву дулаврил министерствалул (Госкомвуз), ВВЦ-рал (ВДНХ) ва Аьрасатнал Шяраваллил хозяйстволул министерстволул Мусил медаллу, Аьрасатнал Шяраваллил хозяйстволул министерстволул чулухасса ХIурматрал грамотартту, «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса экономист» ва «Аьрасатнал АПК-лул бусравсса зузала» тIисса цIарду.
Зузи кьини
Шарип Шарипов даврий уссар 7:45 хьуну. Ваниннин тIурча, кIюрххила цала ахъуву бищунтIиссар чIиникI, бувантIиссар кьункралсса ва аьнакIалсса. Шавату увккун, даврийн ачиннин цал чара бакъа биян бувантIиссар школалийн чIивимур душ, ва цIакь хьусса аьдатри. Даврийн ивну махъ, ахттайнсса дуну-дакъа, совещанияртту, батIавуртту, инсантал кьамул баву, районнащалсса дахIаву. Ванал зузи кьинирдугу ца вамуниха лархьхьусса къадикIайссар. Жущалсса хьунабакьаврийн учIаннин, мисалдаран, 41-гу райондалущалсса совещаниялул штаб бивкIун бия. Зунттал районнайнми, къутаннайнми аьрххирдайрив Шарип чIявумур чIумал уккайссар бигьалагай кьинирдай.
«Ттуршама къашайссар, амма ккашил хьунгу къаитайссар»
ХIакьину шяраваллил хозяйстволуву ссаха зий хъинни, мюнпат ххишаласса ссавур бусса тIисса суаллан ва тIий ур:
– ЦIана инсаннахь ва зат хъинссар, вания мюнпат, хайр хьунтIиссар, ванихун агьу учин захIматсса чIун дур. ДукIу, масалдаран, яттиямур мюнпат хъунмасса бия, инсантал яттихун багьуна, гьашинурив яттил дикIухсса багьа цахъис ялавай багьунни. Ца чIумал чIявуми теплицардахун багьну буссия. ЧIунну, ишру хъинну анаварну баххана хьуну най бур.
ДакI дарцIунурив учин хьунссар, шяраваллил хозяйстволуву хъинну чIярусса арцу лякъин къашайссар, амма инсан ккашил хьунгу къаитайссар ванил.
ЦIана шяраваллил хозяйстволул сий цIуницIа ларай хъанай дур учин бюхъанссар. Хаснува «Къиримнал интния» махъ Аьрасатнал шяраваллил хозяйстволуву, экономикалуву махъсса шиннардийсса хьхьичIунмайсса хъит учаву хIисаврайн ласурча. Билаятрал БакIчинал «жуща жущарагу шайссар ччимур ххяххан дуван» кусса мукъурттил мяъна тасттикь хьунни. ХIакьину Аьрасат так ца цинмасса ччатI ляхълай бакъар, ванил личIи-личIисса дукиялул сурсатирттал щаллу буллай бур 50 билаят. Ва бакъассагу, махъ дур хъуни-хъунисса луртанну, ва кIанайгу къачIивисса бур Дагъусттаннал хозяйственниктурал бивхьусса захIмат. КъюмайтIутIул, ппиринжрал, яттил ва гъаттарал дикIул, ахъулссаннул ва ахънилссаннул чулуха жулла республикалул ххаллилсса ккаккияртту чIалачIи дунни.
Яттил ва къутаннал хIакъираву
– Дагъусттаннай мяйжаннугу 5 миллион яттил буссарив?
– Буссар. Я Ухссавнил Ккавкказнаву, я Аьрасатнаву вайксса ятту бусса республика, регион цамур дакъассар. Совет чIумал жулла республика, яттил аьдад хIисаврайн ларсун, 4-мур кIанай диркIссар (3 миллион ва бачIи яттил), хIакьину тIурча – 1-мур кIанай.
– Куч къабувну, перегон къадурну Дагъусттаннай ятту бакI къабукканссар тачIавгу. Ва кIанугу хIисаврайн лавсун, къутаннал аьрщив дуссарив районнацIун цIакь дурну?
– Дуссар. Сайки ца миллион ва 200 азарда гектар кIинтнил лухччал дуссар жулла. Агана интту ятту зунттавунмай куч къабулларчан, къутанная мяйжаннугусса пустыня хьунтIиссар. Гихсса авлахъирттай ятту ссуттил махъунмай бучIаннин диялну уртту хьуну дикIай, яла сайки щаллусса шинай ятту канаки буванну диял шай (ук-тук чан-кьансса лазунизагу дичлай). Ятту лавай, зунттавунмай, гьан къабувну кьабивтми кIанттурдайрив урттурал хъис къадикIай. ХIилларду дуллай, ятту лабитан кьаст дуллалиссагу шай, амма вай махъсса шиннардий ва даву сантирай дачин дуван бюхълай бур.
Дуссар фитомелиорациялул федерал программа, авлахъирттая пустыня хьун къабитаврил (опустынивание) ххуллий щаллу дуллалисса.
«Инсан цува лявхъусса кIанай ххярхмур хъинссар дукиялун»
– Жува цIуллуну-сагъну бикIаншиврул, цу-цуми ахъулсса дуркуну хъинссар? – цIухлай буру Шарип Исмяиловичлухь.
– Инсаннал чурххан яла-яла дакьайссар га цува увсса, хъуна хьусса, буттал буттахъул яхъанай бивкIсса кIанай ххярхмур. Гьарца ахъулсса цилла сезондалий дуркуну хъинссар, бяъли биллан бивкIрив, канакияра ми, хъирив – ахъвазан, ккурмуз, гьивч, хъюрт – укун хьхьичI-хьхьичI дирмур канай, ахъулссаннул конвеер бачин бувну. Цилла-цилла чIумал гьарцагу ахъулссаннул, шивусса витаминнал буччин буван аьркинссар чурх, укуннийри иммунитетгу цIакь шайсса.
ЖучIава ххяххайсса ахъвазандалуву хъинну чIяруссар жулла къюкIлингу, цамунингу хъинсса затру. Гьивч хъунмурчIин бувкуну хъинссар щюллимур (агарда сахар бусса акъахьурча, гьантлун ца гьивч), къюмайтIутIи – лухIимур, шиву жагьилшиврул эликсир ххишаласса дуссар.
– Ттучандалийн ахъулсса ласун бувххукун, гиву узбакIнал къюмайтIутIи бур, жулвассарив бакъар. Ва цукунни? КъюмайтIутIул ххуйсса бакIлахъияния ласай жучIара…
– ЖучIава тIутIи чIявунугу, вай ябувансса кIанттурду биял хъанай бакъар, цIана вайннулсса буллай буру. Мукунма гьивчгу жучIава хъунмурчIин Къабардин-Балкьарнавасса, Ингушетиянавасса, Краснодардаясса бур, цайми ахъулссагу. Ва кIанай жува цахъис махъун багьлай буру. Гьашину республикалул кьиблалий зузи бувссар ахъулссаннунсса ттизаманнул «хранилищерду». Умуд бур чIал къавхьуну ва масъала щаллуну чулийн букканссар тIисса.
Кулпат – вихшала дишинсса къинтта
Москавлив дуклакисса чIумал, ххюлчинмур курсирай уна, бувну бур Шариплул кулпат, бувцуну бур Чапаево шяравасса Альбина цIа дусса душ, ЦIуссалакрал райондалул бакIчину ивкIсса, аьпа биву, Арсен Хайдакьовлул ссу. Шаппа бавкьусса, нахIусса кулпат, – мюхчансса къинтта бусса чIумал бюхъайхьунссар адаминаща укун бигьа дакъасса, сайки думур чIунгу, гужгу тIалав буллалисса кIанттурдай зунгу, хъуни-хъунисса мурадру бартбигьлангу. Альбина бур биологиялул ва химиялул учитель. Шариплул ва Альбинал дянив бур 3 оьрчI, оьрчIал оьрчIру. Хъунма-хъунмур душ, школагу мусил медальданий къуртал бувну, бувххун бур Тимирязевский академиялувун. Амма душ хъунмасса шагьрулий цуппалу кьабитан дакI къадирну, нитти-буттал бувцуну бур махъунмай, ва бувххун бур ДГУ-рал экономикалул факультетрайн. ЯтIул дипломрайну мугу къуртал бувну, банкрай зий бивкIун бур. Махъ ДГПУ-раву чил билаятирттал мазурдил магистратурагу бувккуну, «земский учитель» хьуну, ЦIуссалакрал (Новострой) гимназиялий зий бур ингилис мазрал дарсру дихьлай. Арснал къуртал бувну бур ДГУ ва Шяраваллил хозяйстволул университет, цIана цалла бизнесраха зий ур. ЧIивимур душнил гьашину къуртал буллай бур школа.
Шариповхъал кулпатраву ишлану бур лакку маз.
– Жул шяраву цаягу акъая оьрус мазрай гъалгъа тIисса. Ттун хъинну ххирар лакку маз. Ттулва оьрчIангу кIулссар маз. Тти оьрчIал оьрчIангу лахьхьин буллай ура. Амма гьарца кьини гъалгъа къатIисса, ишла къабуллалисса чIумал маз, ччайнугу, къаччайнугу, къуркъа, къухъна хъанай бур, – тIий ур Шарип.
Шарип Исмяиловичлущалсса ихтилатрая махъ, ваца цийнура цурда кунна, дакIнин дагьунни Конфуцийл аькьилсса калима: «Вилла дакIнил ларсъсса даву язи дугьарчан, вилва оьрмулул царагу кьини вин зун къабагьантIиссар» тIисса.
Бадрижамал Аьлиева