ХIаммадлул арс Якьуб Кьаландаров увну ур 1924-ку шинал январданий Бархъарав, та заманнул документирттай тIийкун, дянивсса ахIвалданул кулпатраву.
Совет заманнай инсан мискинсса кулпатрава ушиву ккаккан бавриву хайр-мюнпат бивкIссар, Якьублулгу цува мискинсса кулпатравасса ушиву ккаккан байсса бивкIссар.
Амма танийра Якьублул нитти-буттал дугьай аьрщарал 12 участок диркIссар.Таний 5-6 участок думи ахIвал кIюласса кулпатирттан ккаллину къабивкIссар. ХIаммадовхъал (Кьаландаровхъал) кулпат хъунмасса бивкIун бур: ппу – ХIаммадов ХIаммад-Ахсавардул ХIаммади, нину Жума, 5 арс ва 1 душ. Якьуб дунияллийн увксса шинал шяраваллил комсомол организациягу хIасул дурну дур. 1931-ку шинал дахьва шяраву тIивтIусса школалул 1-мур классравун дуклан увххун ур. Ванал байбихьулул школа къуртал баннин тIивтIуну бур арулшинал школагу. Ва школа ххуйну къуртал бувсса Якьуб Бархъаллал арулшинал школалул цалчинми выпускниктуравасса хъанай ур. Партиялул, комсомолданул бияла цIакьсса ппурттуву, ва 1938-ку шинал комсомолданул кьюкьравунгу увххун ур. Вара шинал Буйнакск шагьрулийсса педагогикалул училищалувун дуклан увххун ур. Ва училище та ппурттуву бивкIссар Дагъусттаннал интеллигенциялул ца яла хьхьичIунмур кюру, чIявусса аьлимтурал, шаэртурал, политикалул ишккаккултрал кIулшивурттал гьанулул чаруну хьусса. Якьуб училищалуву дуклакисса ппурттуву лаваймур курсрай ккалай ивкIун ур, яла махъ дунияллийх цIа ларгсса шаэр хьунтIисса, Расул ХIамзатовгу.
Якьублул бусаврийн бувну, общежитиялий яхъанахъисса студентътуран бигьану къабивкIун бур, янналул, дуки-хIачIиялул кьянатшиву дуну, чара бакъамурдагу машан ласун каши дакъа. Кувний, жухь тарбиялул дарсру хIисаврай кунна, Якьуб буслан икIайва цува духсса янналуву, дуканмурдагу дакъа ливчIсса лахIзардая. ХIисаврттал итххявхсса унугу, ванан оьрус мазрал дарсру захIмат хъанай диркIун дур. Ва иширава уккан лявкъуну бур укунсса чаран: оьрус душвавращал дусшиву дурну, миннун хIисавртту лахьхьин дуллай, гайннулгу, барчаллагьран, ванан оьрус грамматика лахьхьин дуллай.
1940-ку шинал, 16 шинаву училищегу къуртал бувну, ванал учительнал касму лархьхьуну дур. АрхIала шяраваллил оьрмулул иширттавухгу чялишну хIала увххун ур. Дяъви байбишайхту, ванал 2 уссу, Исмяил ва Расул, аьрайн бувцуну бур. Кьаландара тIима уссугу Финнал дяъвилия чулахъ хьуну зана хьуну ур. Уссурвал бувцуну тIий дяъвилийн къаувцусса Якьуб шяраваллил жагьилтуран аьралий ишру лахьхьин буллай ивкIун ур. Ванахьхьун чугу, ярагъгу буллуну бур. Дяъвилул шиннардий дурсса му даврихлу ва лайкь хьуну ур «Буттал КIанттул цIанийсса Хъун дяъвилийсса захIматрахлу» тIисса медальданун. Дяъви къуртал шайхту, ва школалий зий ушаврицIун, коммунист пропагандалул хъаргу ларсун ивкIун ур: колхозрал бригадарттаву агитация буллай, чIирал кказит итабакьлай, политинформация баян буллай. Ванайн тапшур дайсса диркIун дур идеологиялул даврил яла захIматмур. УвчIуну ур комсомол организациялул секретарьнугу. Партиялувун кьамул увкуннив, чIярусса шиннардий ва школалул ва шяраваллил парторгну зий ивкIун ур. 1948-ку шиная 1950-ку шинайн ияннин зий ивкIун ур Бархъаллал школалул завучну. 1950-ку шинал школалул директорну ивтун ур 26 шинаву. Вава ппурттуву ва заочнайну дуклай ивкIун ур Дагъусттаннал педагогический институтрал историялул факультетрайгу.1957-ку шинал Бархъарав дянивмур даражалул школа тIивтIуну бур. Цалчинсса выпуск, 19 дуклаки оьрчI, 1960-ку шинал хьуну бур. 1963-ку шинал шяраваллил агьалинан тIааьн къабизансса иш хьуну, Якьуб школалул директорнал даврия мурахас увну ур. Балугъравун биян бувасса дуклаки оьрчIал Якьублун гъансса кулпатраха цурк бувну бур. Та ишираву букъавчIаймур чIявусса бивкIун бур. Амма Якьуб, тарбиялул даву хIура дуккан диртун дур тIисса аьй лачIун дурну, къуллугърая укьан увну, тарихрал учительну ивтун ур. Та ппурттуву ванан дурагу 36 шин диркIун дур, вагу улувкьуну ур учительнал даву магьир дуллай, личIи-личIисса курсирдайн занай. Таний ДАССР-данул Просвещениялул министерствалул биялалий диркIун дур учительтурал аттестация, яхьуну дур Якьублул даврин комиссиялул лахъсса кьимат бишлашисса справкарду архивраву.
1969-ку шинал ва Мяйлчинмур мартрал цIанийсса колхозрал председательну ивтун ур. Вагу, давриву цIакьсса низам ччисса ухьувкун, цалами-чилми личIи бакъа, кьянкьасса тIалавшиннарай щуруй ивкIун ур. Даврил бюхъу бакъами букьан бувну, миннахлу даву ххуйну дуван кунмами давурттай битлай, гъан-маччаминнан хIаллил чIумал отпуск къабуллай, цалвами оьрчIругу каникуллал чIумал хъу-лухччинул давурттайн гьан буллай, мукунма къутандалийнгу. Колхозрал хъуслий авадан хьун кьаст лархIуминнангу ххуллу кьукьлай. Хъюллал ва Бархъаллал колхозру цачIун дурсса заманнай, Якьуб Кьаландаров каялувшиву дуллалисса ппурттуву колхозрал яла хъунмур бакIлахъия ларсшиву ва хьхьичIунну диркIшиву бусласисса доклад яхьуну бур. Гьамин, ванал хIарачатрайну колхоз, ятту-гъаттарагу чIявусса хьуну, хьхьичIунсса даражалийн гьаз хьуну дур. КПСС-рал властьрая махъаллил дурсса реформарду ванан кьамул къархьуну дур, 1991-1993 шиннардий ва оппозициялул чул бувгьуминнавух ивкIун ур.
Ванал хъуннасса къулагъас диркIун дур шяраваллил ва республикалул тарихрах, 60-ку шиннардийва ванал шяраваллил тарихраясса очеркру чирчуну дур, хIайп, ми циняв яхьуну дакъар. Яхьумирив хъинну кьиматрайсса чичрурду дур. 1975-ку шинал дагъусттаннал машгьурсса историк, профессор Расул МахIаммадовлул (ва Якьублул цала учительнан ккалли айсса ивкIссар), «Дагъусттан. Тарихийсса этюдру» тIисса луттираву Бархъаллая бувсун бур, тарихрая цахьва Якьуб Кьаландаровлул бувсшивугу кIицI лавгун. Профессорнал бувсун бур Бархъаллал хъатIал ляличIисса аьдатирттая. Бувсун бур лагма- ялтту хьхьичIра диркIсса 4 шяраваллил эяллу яхьуну дур тIий, Якьублул чичрурдаву тIурча 5 щар (поселение) диркIшиву кIицI лавгун бур. Якьуб тIайлашиврийсса хIучча, ххюйлчинмур шяраваллил хIакъиравусса, укунсса бур. Ва ур лакрал циняр шяраваллурдугу чIалачIисса бюхттулсса къарал бай къала бивкIссар Бархъаллал тIий (эяллу дур «Партрабал» тIисса кIанай уттигу), ва чIюй цуппагу Гъази-Гъумучиял хантурал бувсса бивкIссар, чIун ларгун махъ ва бивкIсса кIанай щар хIасул хьуссар тIий. Щархъал тарихрал хъирив лаллалисса цаймигу историктал бур, лакрал цайми шяраваллурдугу вара куццуй, чIюй-къалардая дайдихьу дурну, хIасул хьушиву буслай. Якьублулмур хIуччагу гьанулун ласунсса, тIайласса бизлай бур. Ванал хъиривлаявурттайн бувну, утти Бархъал хIасул хьусса кIанай диркIун дур мюрщи щархъурду (поселениярду) тухумирттая сакин хьусса: «ЩинацIал», «Эялиял», «Хьуркраял», «ЧIурттаял», «ЧIибабал» ва цаймигу. Яла, махъату, ми хIала-ккала хьуну, хIасул хьуну дур Бархъаллал щар, кьиблалул чулийнмай бурувгсса бакIуй, дязаннивсса кIанай. Бур цамур хIуччагу: эпидемиярттал ппурттуву азар дирми чун-бунугу бизлай, бакI бикIлай, цивппа дунияллия гьаннин личIину яхъанай бивкIссар, цалуннасса мина дурну, мукун поселениярду хIасул хьуссар тIиссагу. Масалдаран, Ахъушиял шяравалу хIасул хьуссар 4 щарния, ХIапшима – 3 щарния. Якьубгу ур, Бархъаллал ппухълуннал цалчинсса къатригу шяраваллил лахъмур кIанай диркIссар, гьамин Жумяъ-мизитгу кIикку бивкIссар, кIа мизитраяр лавайну къарал бай чIюйлул ва «ухссавнийн» бурувгсса къапулущалсса къатри духьувкун тIий. Ва чIурчIав дуллай ур, укун «ухссавнийнмай» бивхьусса дарвазалущалсса къатри так ми диркIшиву. Ва ур «ЩинацIал» тIисса кIанайгу къала-къатри диркIссар тIий. Ванийн «чIюй» тIий акъарча, укрепление «цитадель» тIий ур. Бархъаллал лагма-ялттусса циняр шяраваллан нигьачIинна душиврия хавар бувайсса система духьунссия тIий ур. ЦIуликъяннал шяраваллил ялувсса ххяллайсса, 3 зивулийсса къарал бай чIюйлиягу чичлай ур ва, «аьвзал заманнул» чIюй тIий. Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий ва ппив буван тапшур бувну бивкIун бур Арбухан ХIасановлуйн, чарттугу колхозрал ппал буван зевххуну бур. Ва ур, хьхьичIва бюхъайва цаппара тухумирттахь ца махIла бикIан, яла, тухумру шяравух ппив хьуну, личIи-личIисса махIлардай мина дирхьухьунссия тIий. Гьар махIлалул агьамсса масъаларттал хIакъираву хIукмурду байсса Хъунисриннал советру бивкIссар тIий. Мукунма гьар махIлалул цала мизитгу, ккурчIагу бивкIун бур. Якьуб ца тухумрал агьлу шяравух ппив хьуну бивкIссар, аьмсса ца хозяйство дусса, тухумран ккалли бансса хъунисса кулпатру къабивкIссар тIий ур. Умар Ибрагьимов тIисса адаминаллив 1963-ку шинал бувсун бур Дагъусттаннал элмийсса институтрал вакилтурахь 17 инсан усса ца кулпат цанма дакIний бушиву. Му Мамма Дикалаевлул кулпат бивкIшиву, цува Мамма, щарсса Мариян, арсру Дикалав, Оьмар-Кьади, Чупа, вайннал хъами ва оьрчIру.
Буслай ур Кьаландаров тухумирттал дянивсса душманшивриягу. Масалдаран, цавай бивкIу хьуну, дягъулий бунува, гайминнал, рирщуну-рурцуну, гурсса мажлис бувсса ишругу шайсса бивкIшиву. Якьублул «Бархъал» тIисса цIа хIасул шаврил хIакъиравугу цалчинминнавух цала пикри бувсун бур. Ва ур, лакку мазрал правилардайн бувну, ва махъ цукун хIасул хьуссарив бувчIин бан хьунтIий бакъар, даргиял мазрачIан гъансса махъ бунуккар тIий. Синааьрщарал тIахIунттив дуллай, дахлай, щалва Дагъусттаннайхгу буккайсса, Азирбижаннавун, Гуржиянавун, Чачаннавун бияйсса бархъаллан цаппара мазру кIулну бивкIссар, чантI кусса бивкIссар, мунияту чIаххуврайсса, лагма-ялттусса даргиял агьулданул «кIулми, гьарзат кIулми» учайсса бивкIссар, шяраваллийнгу мукун цIа ларчIссар тIий ур. (цIахъардал лугъатрай «балхани» – за кIулма. БувчIин баву таржумачинал).
(Гихунмайгу буссар)
Бигьрузи Сулайманов,
тарихрал элмурдал
кандидат,
Дагъусттаннал
лайкь хьусса юрист,
МахIачкъала шагьрулул Мажлисрал депутат
Таржума
ПатIимат Рамазановал