«Цала «уссу» кьаивтун, архми гъан буллалисса чIумул заллухъру»

«Илчилул» ва ххуллухьсса хъин хъамаличувну хьунни НТВ-лул Ухссавнил Ккавкказнавусса корреспондент, СВО байбивхьуния махъ Украиннавун командировкалий ацIийла лавгсса, тти, февральданий, ацIния цалчингу нанисса Оьмар МахIаммадов.

Оьмардул оьрчIшиврул шагьру Увну ур Оьмар 1982-ку шинал Туркманнаву Ашхабад шагьрулий ШавкIуллал шяравасса МухIуттиннул ва Индирал кулпатраву 1982-ку шинал июньдалул 19-нний. Ашхабад шагьрулул школардавасса цаннийн занай, Оьмар дуклай ивкIун ур чIявусса миллатирттал оьрчIру бусса классраву. Занай ивкIун ур чIярусса кружокирттайн, нитти-буттащал ва ссищал циркравун, зоопаркирдавун, ботанический садирттавун, театрдавун, парадирттайн. Вай кIанттурду кIицI лаглагиссагу оьрчIнийрасса тарбиялул, кIулшивурттал, дунияллухсса ябитаврил, за бувчIаврил инсаннал оьрмулуву хъунмасса ва агьамсса кIану бугьлай буну тIийра.
Ашхабадрай гьан дурсса шинну, цIана дунияллийх кIама бивщусса тихасса дустал, тарбиячитал, учительтал хIурматрай дакIнин бичлай ур Оьмар.
Ашхабадрайн вайнначIан га чIумал Дагъусттанная чIявусса гъан-маччами, дустал бучIайсса бивкIун бур. Ватандалия архну ялапар хъанай бунугу, буттал кIанттуя ябувцун къабивкIун бур МахIаммадовхъал кулпат.

МахIачкъала
Оьмар МахIачкъалалив ивзун ур 1999-ку шинал. Увххун ур ДГУ-лул экологиялул факультетрайн. Вания махъ бувккуну бур вава ххуллийсса магистратурагу, гихунайгу дуклан, уххан най ивкIун ур аспирантуралувунгу.
– Экология, цIусса хIазсса ххуллу буну, язи дугьарчангу, бувчIуна ва ттулла дакIнил ларсъсса даву дакъашиву. Ттул ссу Милана му чIумал, ДГУ-лул филологиялул факультетрал журналистикалул отделениягу къуртал бувну, «Дагъусттан» РГВК-лий зий буссия. Спортрал «Прессинг» тIисса кказитрай зунсса инсан аьркинну ушиву бувсуна ссил. УвкIра редакциялийн, най уна кьамул унна даврийн. Ттул цалчинсса материалгу дуссия греко-румуллал лачIунбуккаврин хас дурсса. Гихунай, «Анжи» футболданул клубгу цалнияр цал хьхьичIунну буклай, вайннащал личIи-личIисса регионнайн аьрххирдай уклай, футболданиягу, республикалул спортрал оьрмулуву хъанахъисса цайми-цайми иширттаягу чичлан ивкIра. «Анжилул» пресс-службалуву зий, кIира шинал дянив даврил биялсса опыт, кIулшивуртту салкьи хьуна, – буслай ур Оьмар.
Укун, Оьмардуя журналист шавриву ванал ссил, цуппагу гьунар бусса журналист Милана МахIаммадовал, бияла хъунмасса бур.
Хъирив Оьмардул дачIи шин дурну дур ТВЦ-рай шагьрулул цIусса хавардал «МахIачкъала» тIисса выпускрай зий.

Вадим ТакменевлучIасса
дуккаву
Оьмардун бувчIлай бивкIун бур гихунай дуклан, хьхьичIунай ачин аьркиншиву. Укунсса ниятращал ванал бувккуну бур журналистътурансса «Интерньюз» курсру. Вайннал каялувчину ивкIун ур цIана НТВ-лий «Центральное телевидение» цIанилусса информациялул ва аналитикалул программа дачин дурсса Вадим Такменев. Ва кунмасса пишакартураща ларсъсса кIулшивурттал, практикалул хъунмасса кIану бувгьуну бур Оьмар бунияласса журналистикалувун учIавриву.
Вагу, ванащалсса Аьрасатнал личIи-личIисса регионнаясса оьрчIругу багьну бур ваниннин цалла дуллай-хъанай бивкIмурнияр цимурца цимивагу даражалул лахъсса средалувун.
– Укунсса чIумал инсан, ччайнугу, къаччайнугу, хьхьичIунай хъит тIун, лавай хъанан икIайхьунссар, – тIий ур ва.
Гай курсру ккалаккисса чIумал, Нальчик шагьрулий Оьмардул дурсса сюжетгу ца яла ххуймунин ккалли дурну дур, гания шиннай кьунияхъайсса шинну ларгун дунугу, га сюжет цIанагу цIу буну чIалай дур. Гания мукьах Оьмар МахIаммадовлул ва Вадим Такменевлул хIала-гьурттушиву дур. Курсругу бувккуну, махъунай шагьрулул телевидениялийн увкIсса чIумал, Оьмардун бувчIуну бур цащава шикку зун къахьунтIишиву. Зун ивкIун ур «Дагъусттан» ГТРК-лий, «Вести Дагестан» выпускрай. Шикку зий шин дурну, гьунар бусса журналист увцуну ур федерал каналданийн.

Ххюйлчинмур канал
Санкт-Петербурграя хасъсса пишакар увкIун, жучIара «Пятый канал» тIитIлай, шикку зунминнах луглагисса чIумал, Оьмар язи увгьуну ур. Продюсер аьркин хъанай, цащалва микку зун Оьмардул цалва ссугу бувцуну бур, амма ва цалва ссу буну тIий бакъача, ванищалсса зузаву рахIатсса дуну, цува ванил пишакаршиврий дакI дарцIуну уну тIий. Шикку зузисса шанна шинал мутталий вайннал даврил хъинну ххуйсса ва хъунмасса опыт хьуну бур.

НТВ
ЦIа дурксса журналист Руслан Гусаровлул оьвтIий, увкIун ур Оьмар НТВ-лий зун. Га диркIун дур 2009-ку шин къуртал хъанахъисса чIун. Руслан ганиннингу оьвтIий ивкIун ур ванайн, амма Оьмар къалавгун ур, цалва ссугу, коллективгу кьабитан къаччай, хIатта цанма мудангу НТВ-лий зун ччай бивкIнугу. Русланнул кIилчингу оьвкусса чIумал, рязи хьуну ур Оьмар. БакIрайва хъинну захIматну бивкIун бур зун.
– На даврийн увххун хъунма хIал къавхьуну, цIусса шин дайдирхьусса гьантрай, МахIачкъалалив ГИБДД-лул базалий пIякь учаву хьуна. Гикку ттун ваниннин тачIав къаувксса тIайланнасса эфирданийн уккан багьуна. Хъинну захIматну бия. Каялувшиннарал чулуха кьянкьасса тIалавшиннарду дия, ттущава яхI буван къахьунсса ххива, тти гъагъавай ура тIий икIайссияв. Царагу хьхьуну ссят 3-4 къархьуну уттуишин къашайва. ДакIнийхьурча, га ппурттуву чIярусса пIякь учин бавуртту, бита-ххитавуртту хъанай диркIссар. Цимивагу иш хьуссар жу бивкIулияту ца шаттирал тийнмай бавцIусса. На чIявуну тикрал бара вай махъру: гьарцагу инсаннал духьунссар ва журалул тIайлабацIурттал, бахттилул ххуржинтту, кув кIанттайн секундирттал чIал шаврийну ягу, ялунмагу, ччяни лагаврийну бивкIулуща ххассал хьусса. Умуд бур укунсса ттулла ххуржинтту ттигу дачIра къархьухьунссар тIисса, – тIий ур Оьмар.
Яла – Кьиблалул АьсатIин (Южная Осетия). Шиккур ванан цалчин ккавксса цал архIал хъинну чIявусса лихъачалт, лекьа-пIякьу хьусса къатри, ппив-ххив хьусса машинартту.

УКРАИНА
СВО байбивхьуну, тихун цалчинсса командировкалий ачиннин, Оьмардул бавтIссар цалва коллектив, бувчIин бувссар хъанахъимур ххишала бакъа бунияласса бушиву, агарда щак-щук тIисса, вас-ццахлийсса кIанттурду бухьурча, аьрххилий букканнин, ххуйну пикри буван, гуж буллалисса, къаччайна бачин буллалисса кIану бакъашиву. ЦучIав махъунай хьуну акъар, бавчуну бур циняв. Ххуллийн бувккун, Донецкалийн бивну бур мартрал 18-нний. Хъиривмур кьинирив вай Мариупольлай минометирттал цIарахьхьун биривссар. Ва кьини вайннан бувчIуссар душманнал щийчIав рахIму къабувантIишиву, цайвагу – тих хъанахъимунил яруннин ва вичIан ккаллисса журналистътурай.
Цалчинмур командировка дакIнин дутлай, Оьмар кIицI лаглай ур та чIумал жунма къабувчIлачIисса кIанттурду чIявусса бивкIшиву, уттирив жунна ци ччиссарив, жуятура ци тIалавну дуссарив, ци перспективартту дуссарив мяълумну чIалай бушиву. Гьарцагу инсансса инсан куна, буруккинттарай ур хъанахъимунил ялув.
– Тагьар захIматсса дур. Гьарца ссят, гьарца кьини жунна ххирану дацIлай дур. Шикку ихтилатгу арцуя ягу техникалия бакъар, ихтилат инсантурал оьрмурдаяр. Ци-бунугу шагьру (шяравалу) тархъан бувссар тIисса чIумал, ттул хьхьичI бацIай ацIвахъул, ттуршвахъул оьрмурду, ми щил-бунугу арсрурхха, ппухълурхха, уссурваллихха цалла жаннай хIайп къакусса. Ттухь чIявуну цIухлан бикIай, вилва пикрилий, тари вай иширттал ахир хьунтIисса тIий. Гьаксса ччива ччясса мутталий къуртал хьуну. Ттун цукунчIав къаччива ва масъала жулва оьрчIал, миннал оьрчIал оьрмурдай цIунилгу, цIусса гужирдащал гьаз хьуну. Мунияту, цIана жунма цуксса захIматну, цуксса жапану бунугу, яхI бувну, кьянкьа дурну, ва оьшиву аьрщарая мархлуцIакул бат дуван аьркинссар.
Къачанну баяй, ай, жулва укунсса, тукунсса жагьилтал бур тIисса хаварду. На учивияв, жулва ххаллилсса жагьилтал бур куну, кьянкьасса хасиятрал заллухъру. Оьрмулул 19 шинаву бур экипажрал командирталну, танкарду дачин дуллай, вайнная ялуннин гужсса лидертал хьунссар. Аллагьнал бурувччуну лякъиннав цив.
2022-ку шинал февральданул 24-нний жува хьхьичIунмай къабавчуния, ДНР ва ЛНР бюхъайва къадикIан цIана. Украина цилва гужру цачIун буллай, хIадур хъанай бивкIссар вай республикарттайн ххяххан. Шай ихтилатру, ххяхханнин бацIан аьркинссия, му чIумал, дунияллул низамирайн бувну, жува ватан дуручлачиминуяв бикIантIисса тIиссагу. Бюхъай, амма шиккугу щин кIулссар ссайну къуртал хьунтIиссияв иш, циксса ливтIусса-бивщусса хьунтIиссияв. Жура ттинин дронну ишла дуллай бияв хъатIив-хъиншивуртту ласун, кIайннух кьацIругу тIивтIуну ялугьлай. Тайрив 2019-ку шиналва, на хьхьичIа-хьхьичI Донбассрайн, Донецкалийн лавгсса чIумалва, дроннаясса «сбросру» ишла дуллай бия, яни СВО байбишин 3 шинал хьхьичIва. Та чIумала жухь тих бикIайва: «Ссавних вичIи дишара, ччанналун бурувгун бачияра», – тIий.
Тай, пандемиялул чIумал байбивхьуну, щиривкIуну хIадур хъанай бивкIун бия. Мунияту ва операциялул цалчинсса шин хьунни жунна лапра захIматсса, хъана­хъимур, дуллалимур дурчIин къашайсса. ЦIанарив га чIумалнияр гьарцагу чулуха жулва ишру ххуйну бур.
Ттухь тIун бикIай: «Оьмар, ина ттинингу кIирисса точкардай иявхха», – тIий. Амма ттун уттинин ккавкмунилгу, тти ккаклакимунилгу дянив аьрщарал ва ссавнил дянивссаксса манзил бур. Аьрасатнайн, цукун дуккарчагу, 58 паччахIлугъ къаршину дурккун дур.

«СВО най 3 шин дакъар, 11-сса шинни»
– СВО най 3 шин шавай дур тIий буру жува. СВО най 10 шинни. Ва байбивхьусса 2014-ку шинал Украина танкардай Донецкалийн ва Мариупольлайн ххявхсса чIумалли. ДакIнийри, жу дахьва Мариупольлайн бувкIсса чIумал, жухь цIувххуна: «ОьрчIрув, зу Аьрасатнавасса бурув?». «Буру, журналистътал буру», – куну жаваб дулайхту, пашманну: «Туну, зу жун 2014-ку шинал кумаг цан къабувссия?» – тIисса бия суал. Вана укун къювулийсса, чуврив къаччан бикIаврищалсса ихтилатру бакIрайва лапва чIявуну баяйва.

Аьрасат – украиннал карталий бакъасса
билаят
– Совет СоюзрацIун, Аьрасат­нацIун дархIусса я цIарду, я гьайкаллу, я литература, я цамур диртун дакъая тийх. КIулсса куццуй, Союзрал символикалулшиврий дуснакь буллай бия, дакIнийхьунссар, 9-мур майрай, георгиевский лентагу лавчIун, тIутIащал нанисса къари дургьусса иш. Махъ, Мариупольлайн лавгсса чIумал, географиялул учительнащалсса ихтилатраву цIухлай ура: «Аьрасатнал Евразиянал континентрал аьрщарал хъунмур бутIа бугьлай бур. Украина бу чIумал географиялул дарсирдай ва кIану цукун бусайссия оьрчIахь, ци тагьар дуссия?». «Украина бу чIумал дарсирдай жу зий бикIайссияв хасъсса картардай, цайгу Аьрасатнан кIанай хъуннасса кIяласса ттангъа ду­сса». «ОьрчIан зу му кIану цукун бувчIин байссия?». «Жухь Аьрасат, Москав тIисса цIарду зумух ласунсса ихтияр дакъая. На, географиялул учитель, оьрчIахь бусан къахъанай икIайссияв ва кIанай ци билаят буссарив». Укун, оьрчIниява оьрчIал бакIурдивунгу, дакIурдивунгу Аьрасатнайнсса зид, сси-къащи дутIлай бивкIун бур. Вара укунсса тагьар диркIун дур цайми дарсирдайгу. Театрдаву оьруснал автортурал пьесарду, балетру украин мазрайн таржума бувну бивкIун бур. Евросоюзрал, Американал ттугъру лавхъун, цал цIусса дустал буссар тIий, жуятува инкар хьунни. ХIайп, та билаятрайгу, танил инсантурайгу, цалла кIулшигу, нягу цайминнал цуксса даххана дурссарив къабувчIлачIисса, цала «уссу» кьаивтун, архсса, цайра дакI къацIуцIисса «гъанчув» язи увгьусса.

Мариуполь –
шагьру-курорт
Оьмардул буслай, Мариуполь шагьру цалнияр цал цIу лаглай бусса бур, тичча ливхъун бивкIсса инсантал махъунмай букIлай, цIу-цIусса къатри дуллай. Шагьру ччаннай бацIан буллай, цIусса къатри, цайми-цайми давуртту дуллалиминнавух чIявусса дагъусттанлувталгу бусса бур. Тих сантехникалуха зузисса лакгу хьунабавкьуну бур Оьмардун. Мариуполь бувчIин къашайсса куццуй баххана хьуну най бусса бур. «ЧIал къавхьуну Мариуполь кофейнярдал чIявушиврул чулуха МахIачкъалаллал хъирив лаянссар», – хъяй ур Оьмар.
Тийх бахлахисса квартира лякъин захIматну бусса бур, буми лув багьан къабивтун машан ласлай. Ми машан ласлайгу бусса бур Аьрасатнал личIи-личIисса шагьрурдай ялапар хъанахъимигума, инвестициярду хIисаврай. ЦIуну дурсса къатравусса квартиралул кв. м. дусса дур 100-150 азарда къурушран.
Мариупольлай кунмасса ттизаманнул азархана цан хъуни шагьрурдайгума ккавккун бакъар тIий ур Оьмар.
Мариупольлая бувантIий бусса бур ца яла ккаккан ххуймур, рахIатмур шагьру, шагьру-курорт. Щалла дунияллун эбратрансса шагьру.

БакIгу, дакIгу аьчух дукканшиврул
Ва махъсса командировка­лул хьхьичI Оьмардул студентъту­ращалсса-психологту­ращалсса хьунабакьаври увкуну бур: «ОьрчIрув, жулва аьралийтал шаппай зана хьувкун, зунсса даву цукссагу ххи хьунтIиссар, бигьалагансса мутта къабикIантIиссар», – куну. Мяйжаннугу, яруннин ци-цигу ккавксса, бакIрачIан ци-цигу бувкIсса жулва аьралийтураща аьдатсса оьрмулийн зана хьун бюхъаншиврул, вайннан психологтурал кумаг чара бакъа аьркин хьунссар. Цахьва Оьмардухь барз ва бачIиннуйсса (ванияр ххисса чIумуй вай тийх къабитайсса бур, захIматну буну тIий) командировкалия махъ вийна инава цукун учIара куну цIувххукун, укун тIий ур:
– Шавай увкIукун, гъанчувнал хъамалу оьвчавай, цивппа бучIавай, шикку-тикку хъана­хъисса хьунабакьавурттайн оьвчавай, игьалагара. Вана, зу оьвкуну, хIакьину зущалсса хьунабакьаврий дакI аьчух дурккунни. Ва чулуха жулва оьрчIан ялагу бахтти хьуну бур, шаппай бувкIукун, вай, гъан-маччаминнал, кIулминнал оьвтIий, цахухва цивппа гьан къабитай, цахунма цивппа бивчуну бакъар. Аьрасатнал хъуни шагьрурдаями аьралийталлив, шаппай зана хьуну, цалла хъирив нузгу ларкьуну, цивппалу личIлай бур.

Журналистнал
пишалия
Цалва пишалул ххуйшивурттавасса цану Оьмар кIицI лаглай ур, хIухчия тIайла хьуну, президентнайн бияннинсса инсантуращал кIул хьун бюхъаву, оьрмулий къаиян най ивкIсса кIанттурдайн иян бюхъаву. ЗахIматшивурттая къатIунну…

Экологиялия
– Оьмар, эколог хIисаврай, экологиялуцIун, жулва инсантурал экологиялул культуралуцIун бавхIуну ци чин бюхъанссар вища?
– Жува буру марцIшиву дин дачIину щаллу даврин ккаллиссар тIисса ислам диндалул республикалий ялапар хъанахъисса агьлу. Амма цукунчIав дурчIин къашай жучIара цIинцI-ччюрклицIун дархIусса тагьар лащинсса даражалий душиву. Шикку на учивияв, цимурца кулпатравар, шиву дуллусса, ларсъсса тарбиялувар нанисса куну. ОьрчIру дунияллийн буккавривунма тарбия буллан аьркинссар. ЦIанарив оьрчIал тарбиячиталнугу, учительталнугу телефонну дур. Цанма бигьашиврун вилттилиоьрчIал хьхьичIунна бур телефонну дичлай. Кафелувун, миккун-тиккун оьрчIащал бувкIсса чIумалгу хIисав шай, нину ва ппу буссар цаллами телефоннаву, оьрчIру – цалламиннуву.
ЖучIава мусор лази-лакьи дайсса полигонну, заводру бакъассаксса ва масъала щаллу хьуншиву къакIулли. Вай бакъанугу, тагьар вакссара оьккисса къадикIанссия, инсантурал цамур кIулши диркIния, экологиялул культура диркIния. Ва ма­съалалийн дагьайсса сюжетру цимилгу дурссар, цал-цал вайннул ялув рязи бакъассагу буккайва. На учайссия, бакъамур увкурив, ккаккан буврив, ягу дяхтта ттулла сюжет ласуншиврул хьхьувай мурхьирдайх пакетру на лавхрив куну. Талгъиллал чулухсса, хьхьугу-кьинигу пуркIу тIийннасса муркъилияссагу дуссия сюжетру. Та дур вулкан куннасса свалка, бигьа-бигьану лещан дувангу къахьунтIисса.
Шагьрурдайнияр оьккисса тагьар зунттавусса цаппара районнайгу дур, жулла ратIру, нехру дур цIинцI-ччюрклил дурцIуну.
ЦIинцI-ччюрк ми хъуни арцур. Вайннуй чIярусса арцу дуван шайссар. Дуваймунил-дитаймунил чулуха хьхьичIун ливчусса жулва инсантуран ва кIану цалсса бувчIлай бакъар.

Аьрайнсса чагъарду
Аьрая бувкIсса цайминнаягу цимилгу бавссия, тти Оьмардулгу бувсунни, аьралийтурал дакIру яла гъили дувайшиву цачIанма бувкIсса чагъардал. Ца-цавай чагъарду аьралийтурачIа зурдардий, шиннардий чIирайн лавхъун бикIайсса бур. Амма шайсса бур ишру гьан бувсса чагъарду, талатаврил майданнайсса аьралийтурачIан къабивну, паракьатсса шагьрурдайн бивссагу. АьралийтурачIан бияншиврий дакI дарцIуну чагъарду гьан буван бюхълай бур аьрая отпускалий бувкIун, махъунмай наниминнахьхьун.
– Балики, аьралийтурачIан чагъарду гьан буван ччисса бухьурча, на мукунсса чагъарду гъирарай ласунна ттущалва тихун, – тIий ур Оьмар.
Жул коллективрал ният ду­ссар февральданий Оьмар тихун ачиннин ванахьхьун гьан бувансса чагъарду жувагу чичинсса, жулва гъан-маччасса дуклаки оьрчIахьгу чичин бувансса.
Балики буккултравугу лякъин аьралийтурачIан чагъар гьан буван ччисса.
Ихтилатрал ахирданий ­Оьмар чIа тIий ур аьрайсса жулва чивар­кIуннан ччясса чIумул мутталий ххувшаврищал зана шаву, вайннал кулпатирттан – ссавур.
Бадрижамал Аьлиева