Миллатрал ххазинарду бурувччусса Гуржиял аьрщарай хъамалу

6nom_5Махъппурттуву жула ва чIаххуврайсса миллатирттал тарихраха, этникалул культурардаха, мазурдиха, сурат рищаврил творчествалуха зузисса, миннухун машхул хьусса жагьилтурал дяниву хъинну машгьурну бур Гуржиянавунсса аьрххирду. Вана уттигъанну укунссава аьрххилия Ттуплисуллая зана хьунни ттул даврил уртакь, яруссаннал «ХIакъикъат» кказитрал корреспондент Мадина ХIажимаева. Миллатрал кказитрай Мадина зий бур 2013 шиная шинмай. Ва цуппагу бур Гъуниннал райондалийсса ЧIухърал шяраватусса душ. Машгьурсса шаэртурал ва чичулт­рал произведениярттайхчIин, цIаларгсса кинорежиссертурайхчIин ва артистурайхчIин, гьунар бусса балайчитурайхчIин ва хIакинтурайхчIин танива ххира хьусса Гуржиял халкьунная ва хIакьинусса тихаллил тагьардания цIухху-бусу бан ттунгу ванийхчIин хIалу диривунни.

— Мадинай, буси Гуржиянавун гьан цалчин винма та дакIнийн багьссарив ва му аьрххи ци мурадрайсса бивкIссарив.
— На дахьва кказитрайн зун бувкIсса ппурттуву «Российско-грузинский диалог» тIисса форумрайнсса хIадуршинна най дия. Му хIадуршиннараву нагу гьур­тту хьуссияв. Пикри хьуна ца нюжмардийсса тихун гьан. Форумравух гьурттуну бивкIсса тарихчи ПатIимат Тахнаевалгу маслихIат бувна стажировкалий тийх ца­ппара хIаллай бацIан. Цуппагу та чIумал му тийх зий бия, хъинну мукIрунугу бия ттун Гуржиянаву, тиккува лявхъусса кунма, хъинну дакI дакьинтIишиврийн. Мяйжаннугу, ца нюжмардий лавгсса на кIива зуруй ливчIунав тиччаллихух лагаврил шардалу дакIнийн къадагьлай. Муксса тIааьнсса ва ххуйсса халкь бусса кIану бия та. Тихун бачиннин скайправух собеседованиегур дурсса. Тайннан дакI даркьухьунссия ттуй, цив ялугьлай буру куну баян бувна. Ттуплислив бувкIсса чIумалгу, на хьунабавкьунав «Кавказский дом» тIисса культуралул ва образовательный центр­данул пишакартурал. Му дия март­рал ахирданийсса, жула шийх яла аргъиравусса, интдайдихьулул чIун. Жу най бивкIру Военно-Грузинский ххуллийх сайки 23 ссятрай. Ххуллурдай ччехдикIру дусса 2300 метралул лахъшиврийсса Крестовый тIисса лахъазан ларкьусса ппурттуву миксса ссятру шайсса диркIун дия. Мукун, скайправух ххал хьусса халкь бакъа, цукIуй ттуна кIулссагу, ккавк_ссагу акъана най бивкIра Гуржиял хъуншагьрулийн. «Кавказский дом» центрданул зузалтрал хьунагубавкьуну, гуржиял аьдатрал зумуну хъинну ххуйну хъамалугу бувунав. ЦIубакIрай нава чил кIанай бушивувагу дакIнийн багьлай бакъая. Зун­ттурдал дяниву хъачI-бакIай бивхьусса шагьрулул ххуйшиврул муксса ясир бувну бияв на. Ца неъмат, ца малхIан бия дакIний. «Кавказский дом» центрданий бия хъинну дакIру тIиртIусса, цалва пишардал хIакьсса минахуртал. Тайннал чан-чанну тIий, на шагьрулувун буккан буллай, ттун лахьхьин бувуна чув-ци дуссарив, сайрданий чун лавгун хъинссарив. Мукун ттул сайки нюжмар хьуна. Форумрайн дуллалисса хIадуршиннараву на ба­къасса ялагу гьурттуну бия гуржири душру, Сербиянавасса душ ва чачан оьрчI. Ялагу ия, жула Дагъусттаннай, Гъунив ва ЧIухъивгу ивкIсса, Польшанавасса Доминик тIисса жагьил. Та ия яру маз лахьлай. Ахиргу яру маз лахьхьавриву на хьунав танан кумагчи, ттун тIурча гуржири маз лахьхьин буллай Доминик уссия.
Хъунмур даву жул дия форумрайнсса передачартту, съемкарду дуваву. Даву дия щуруй.
— «Кавказский дом» центр ссаха зузисса, ци мурадрай тIивтIусса центр бия цу­ппа?
— Та бия тиккусса миллатир­ттал диаспорардащал зузисса, тайннал оьрчIан ниттил мазру лахьхьин буллалисса «воскресный школарду» тIивтIусса центр. Тикку личIи-личIисса миллатирттаясса передачартту ласлай, луттирду таржума бувайсса бия. Центрданий зий бия Гуржиял хьхьичIунсса вузирдал преподавательтал. ЧIяруя тикку халкьуннал дяниву щурущи дуван­сса проектру. Та форум цуппагу гьар шинах буллай аьдатравун багьну буссар. Яла тайннал ттухь тавакъю бувна центрданий студентътуран Дагъусттаннаясса презентация дуван. Хьхьувайния кIюрххилнин на жулва кIанттурдал дуцири суратру, видеорду дартIссия. Яла дакIнийн дагьуна режиссер Тенгиз Абуладзел ларсъсса «Музей под открытым небом» тIисса фильм. Ишла дур­ссия мукунна «Грузия-фильм» киностудиялул Дагъусттанная ларсъсса фильмардал фрагментру. Тайннал студентътуран хаварвагу ба­къая 70-ку шиннардий жула куннащал кув диркIсса хIала-гьурттушиврия. ЧIявусса суаллу буллай бия, цанмагу Дагъусттаннайн бучIансса гъира багьунни тIий.
— Буси винма цукун бивзуна Гуржиял халкь? Жулла хIукуматру цанния ца ят дурцун махъ цуксса баххана хьуну бия тайннал оьр­му? Хаснува бувсун ччива инава кунмасса гуржиял жагьи-жугьултрая…
— Гуржиял халкь бур хъинну дакIру тIиртIусса, инсаннан, хъамаличунан ци хъиншиву дан хъинавав тIисса халкь. Гьарма ур цаманащал бяст бакъа, ччал бакъа ялапар хъанай. Жула шиччаллих, жулва халкьуннах бурувгун, тикку чIун, оьрму ца кIанай бавцIуну бусса кунмасса иш бия. Лагмара ца паракьатшиву, пахъдагьру.
Ялун буруган Гуржи Европанал­мур кIунттихьхьун лавгун чIалар­чагу, тайннал цалла культуралух­ссагу, тарихрахссагу, мазрахссагу ччаву дунира дур. Тайннал цалла менталитет дурурччуну дур. Бигьалагай кьинирдай скамейкардай, паркирдаву жагьилтал бу­ссар ккучу-ккучунну дурну, пандурдугу бивщуну, цала авадан­сса гуржири мазрай балайрду тIий. Яла миллатрал янна-усгу, жулла кунна байраннай дакъа къалахлай бакъассарча, гьар кьини цалла давурттайн, тяхъашивурттайн, укунма сайрданий нанийни лахлай буссар. Жагьилтуран чIявуминнан марцIну ингилис маз кIулну бур. Оьрус маз кIулссагу бур хIукуматрал идарарттай зий, личIи-личIисса миллатру бучIа-лагайсса кIанттурдай.
Та аьрххилия шинмай на ялагу мукьилва бивра Гуржиянавун. Ттулва дустуращал, коллегахъащал, шяравадушваращал. Гьарца аьрххигу цанниха-ца къалавхьхьусса, личIи-личIисса асарду кьабивтсса хьунни. Масалдаран, дукIу августрай лавгсса ппурттуву Ттуплисуллал кIичIирттаву, кIинтнийнсса ЖКХ-лул хIадуршиннар тIий, турбарду баххана буллай, щинну дакьин дуллай, щиривкIуну бия шагьру. Мугу кIи дучIанавав, марххалавагу банхьуви тIисса мюхтажшиву ду­сса кIанай. Жула тIурча дякIинттул дайдишайхха вайра вай давурттив. Ягу къадурнура, бувну хъунмасса марххала щаллу шару. ЦIинцI дукьлакьисса, турбарду баххана буллалисса цума-цагу зузалачIан гъан хьуну, на Дагъусттаннаясса журналист бура, сурат рищун бучIиссарив кувкун, хъинну ххаригу хьуну рязий шайва. Мукунсса дакIурдил халкь бия тай.
— Мадинай, Ттуплис цуксса ххуйсса шагьру бия ва та бакъасса ялагу цуку-цукунсса шагьрурдайн биян бювхъур вища тикку?
— Ттуплис мяйжаннугу цу­ппа ххира хьун буллалисса кунма­сса шагьру бия. Гьар шаттирах тарихрал къатри, идарартту, чарттан бавкьусса бухмур шагьрулувусса кIичIиртту. Бухзаманнул Ттуплис бурувччуну бия тайннал. Тарихрал къатрал, идарарттал ца чару тинмай бансса ихтияр къадулайсса законну дур тайнначIа. Яла-яла дакIния къабуккай хьхьунил чIумалсса Ттуп­лис. Магьлувусса шагьру ххан­ссар. Ттуплислив бивра Нарикъала тIисса шагьрулул къалалийн, мукунма бивра Давидо-Гареджийский комплексрайн. Та бия нуххувусса монастырь. Караматсса архитектура мугъаятну ядурну дур тайннал. Мукунма бивра Батумрайн, Кутаисрайн, Мцхете тIисса хъун ба­къасса шагьрулийн. Батуми бур туристуранма тIий бувсса шагьру. Чансса пайханмарну бикIарча, жулла ккавкказуллал хIиллакаршиву ишла дурну, хъяврин бангу кьаст лахIайва. «За бакъассар, укунгу бучIиссарча», — тIисса кунма ххуллийн бутан хIарачат буллан бикIай. Батумрай кIюрххила буккайссияв ЛухIи хьхьирил зуманив. Ца неъмат бикIайвахха кIюрххилсса хьхьирил щатIах ва Али ва Нино тIисса дельфиннал (тиккусса халкьуннал дирзун дия вай цIарду) чIурдах вичIидишин…Ми асарду дакIниватувагу къалагай, цIунилгу гиккунма кIункIу буллалисса кунма шара нава…
— Халкьуннащалгу яхши-хаш байссияв? Цуксса рязийну бия тай цалла хIуку­м­атрая?
— Тунукьай. Гьар кьатIушав бувктарив таксистътуращал, даххулт­ращал, автобусраву нанийни па­ссажиртуращал, укунма сайрданий­сса халкьуннащал буслай-цIухлай бикIайссияв.
Тай бур вана-танай аьй-бю­вкьурду къабувну, хъанахъимур бусса куццуй кьамул буллай. Дур тиккугу жучIара куннасса захIматшивуртту. Дакъар халкьуннан давурттив, хаснува шяраваллаву, щархъаву. Зий бур цалла аьрщарал касакрай ххяххан дан бювхъумур ласлай, къюмайтIутIуха, багъирдаха. Амма тикку ххуйшиву ци дур учирча жучIара дакъа­сса – тикку цал цалламур хъус, дуки-хIачIия машай дуккан дуллай бур, яла диял къахъанахъимур чил хIукуматирттая дучIан дуллай бур. ХьхьичIмур властьрайн ци лагьу-лахъунтту булларчагу, га властьрал дурсса ххуй-ххуйсса давурттугу чансса дакъар. Бувну бур дагьан­тту кунмасса бювчIусса ххуллурду, коммуникациярду. Туристътуран дурну дур мукун ххуйсса даражалул къулайшиннарду. Египетнавун ва Турциянавун жула халкь къалаг­лан бивкIун махъ, тихун чIявусса аьра­сатлувтал букIлай бур тIий бия. Октябрьданий на лавгра Ттуплис шагьрулул юбилейрайн – Тбилисобу учайсса бия му байрандалийн тайннал. Шагьрулул байран мяйжаннугусса, халкьуннан цIакусса, гайннал цIаний дурсса байран дия. Жулла кунна хъуниминнансса концертру, ярмаркарду дакъаяча, инсантал бигьалагансса, тяхъа бу­ккансса шадлугъ дия.
— ЦIубакIрай ина хъамалудуш бивкIхьурча, утти ина бура Гуржиял ва жула дяниву чIивисса бухьурчагу ламу бишин хъунмасса хIарачат бувсса душ. Дурив вания гихуннай тайннащал архIал цачIу дуван­сса проектру, давурттив салкьи хьуну?
— Дур. Масалдаран, Гуржиянавун гьаннинма на бикIайссияв «Вацлъи» тIисса жяматийсса сакиншиннараву миллатрал лаххи-ликкиялул фестивальданул проектрал хъунмурну. Республикалул цIусса бакIчи ивтсса ппурттуву му ттулламур проектгу щил-дунугу итта­лун дагьанхьуви тIисса умуд цIакь хьуна. На му проект, бизнес-плангу хIадур дурну, Президентнал администрациялийн дуллу­ссия, ттулла координатругу чирчуну. Электрон почталийн чагъар бувкIуна, проект кьамул дуршивриясса. Ганиннин бюджет кьамул бувну бия, мунияту ттулмур проект цахъи ма­хъун дагьну дия. Му чIумал на буссияв Ттуплислив, центрданий. На телефондалувух буллалисса му проект­раясса ихтилат бавну, тайннангу ччан бивкIуна мунивух гьуртту хьун. Яла на центрданий кIицI лавг­ссия машгьурсса художник Халил бек Мусаясуллун хас дурсса фестиваль дарча цукун хьунссия куну. Художник цила чIумал тикку дуклайгу ивкIукун, тайннан му пикригу хъинну къулай бивзуна.
Утти цамургу пикри бур, къакIулли, дузрайн букканхьуви. Жу жулва дустуращал буру Гуржиянавусса жула яруссаннал щархъаясса фильм ласун ччай. Тайнная яру мазрай ва оьрус мазрай бусласисса.
Бурганну цукун шайрив, нижат мукунсса дур.
— Барчаллагь, Мадинай! Вин тIайлабацIу баннав инара дуллалимуниву ва гьар инава бувксса аьрххи-ххуллий.
Ихтилат бувссар
Залму АьбдурахIмановал