
Нитти-буттан цалва оьрчIру аьрщаравух бишин нясив шаврияр захIматсса зат цамур мабикIарача. ОьрчIалли нитти-буттахъул бучлан аьркинсса, амма оьрмулул, заманалул дур цилла низам, цилла кьанун. СВО байбивхьуну махъ Аьрасатнал цалчинсса Виричу хьусса НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул нитти-буттангу багьунни жагьилшиврул ва хияллал нязаннив оьрму бяливчIсса арсналсса буллан. Тания махъ ларгунни кIира шин ва дачIи. Ва ххуллухьсса «Илчи» кказитрал хъамаличувнугу хьунни Виричунал ппу ХIажимахIаммадов Энгельс МахIаммадлул арс.
Чувшиврул шанна ордендалун, «За отвагу» медальданун, Ккавкказуллал Халкьуннал Виричу, Донецкаллал ва Луганскаллал Халкьуннал Виричу, Аьрасатнал МВД-лул, мукуна Ухссавнил Ккавкказуллал республикарттал (Чачаннал, Ингушетиянал, КБР-лул) МВД-лул бусравсса зузала, захIматрал ветеран, чIярусса цаймигу цIардан ва паччахIлугърал наградарттан лайкь хьусса, Чачаннал дяъвилул ва Дагъусттаннай 1999-ку шинал хьусса аьралий иширттал гьурттучи, полициялул полковник Энгельс МахIаммадович цувагу цимилгу авцIуну ивкIссар бивкIулийн лажинну. Буттал ххуллийх лавгун, аьраличунал пиша язи бувгьуссар НурмахIаммадлулгу.
– Энгельс МахIаммадович, арснан ци-бунугу хьунссар тIисса вас-ццах, щак бикIайвав?
– ДакI цукуннив дия, аьжаивсса макIругу дия ккаклай, амма НурмахIаммадлун ци-бунугу хьунссар тIисса пикри бакъассия. На навагу аьраличу, ттуйн аруйлла щаву дирссар, укунна щавурду диянссар арснайнгу, лихха-личча хьуну, азарханалийн агьанссар тIисса бакъа, цамур пикригу къашайва. Ттулва оьрчIаву яла-яла НурмахIаммадлуйнъя хьул-умуд бикIайсса, ттунма ци-бунугу хьурча, ванал буванссар ттулвасса тIисса. Иширайнурив ттунма багьунни ваналсса буллан.
НурмахIаммад кIийла ивкIссар Сириянаву къуллугъ буллай. Щаву дирнугу ивкIссар. Цалчин лавгсса чIумал икIайссия Башар Асадлул къаралдануву зий. Ца чIумал Башар АсадлучIату увккун нанисса Сириянал аьлимчу, философ, математик МухIаммад Сидик Афганнуща НурмахIаммадлул чIарах уккан хьуну бакъая, макьнатIисрал куна, ссаллив кIункIу увну, ванал чIарав авцIуну ия. НурмахIаммадлухь увкуну бия: «Ттун ина оьрмулул 25 шинавату тинай чIалай акъара», – куну. Арснал мунахь цIувххуну бия, туну ци буван багьлай бур куну. «Виятува аьпа личIан анаварну кулпат бува», – увкуну бия. Га чIумал НурмахIаммадлун 23 шин хъанай дуссия.
– Инавагу гьурттуну къачансса давуртту хьунни НурмахIаммадлул аьпа абад буллалисса…
– Укунсса давуртту ттинингу дурссар, вания тиннай дуванссагу дуссар. НурмахIаммадлул цIанийсса мадрасагу, мизитгу, кIичIиравалугу буссар Луганскалий. Мукьрагу территориялий буссар НурмахIаммадлул цIанийсса кIичIиртту. Хъунмасса майдан буссия Донецкаллал дязаннив, «Конституции СССР» тIий чивчусса, шикку хъуннасса гьайкалгу дирхьуну, ванин арснал цIа дизарду. ЦIанакул Ингушетиянаву буллай буру Вирттаврал аллея, шиккугу арснал бюст бикIантIиссар. НурмахIаммадлул аьралий училище къуртал бувсса Рязаннай бивхьуссар бюст. Москавлив, Подмосковьелийгу дуллай буссару вара журалул давуртту. Нальчикрай 6 км лахъишиву дусса кIичIираваллин дизарду арснал цIа, Къабардин-Балкьарнал президент Казбек Коковгу, республикалул махъсса къуллугъчиталгу, агьалигу гьурттуну. Тава кIичIираву ттул къатригу дуссар. Цайми шагьрурдайгу дурссар укуннасса давуртту, гьарцаннуй къаацIланна.
Тарихраву цалагу къавхьуссар билаятрал каялувчинал «на лаккучура, на дагъусттанлувра…» увкусса иш. Вай махъру на ттула арс савав хьуну увкусса махъру буну тIий буцлай акъара шикку, ва жулла лакрал, дагъусттанлувтурал цIа машгьур дувансса, жува, лак, цачIун хьунсса, лагма лагансса, куннал чIарав кув бацIансса ишри, хIуччар тIийра буцлацисса. Душманнан къаккакканнав укунсса зат, амма Аллагьнал чичрулийну хьунни хьумур. Ватан дуручлай ивчIаву – му лайкьсса бивкIур.
– НурмахIаммад цукунсса икIайва, цукун дакIний ливчIри вина?
– ЧIявуми оьрчIру куна, гагу цахъис вяйливсса икIайва. Спортраву хъинну итххявхсса икIайва.
Махъ, Аьралий училищалувун дуклан уххайхту, буниялану агьуна спортрахун. Дуклан увххун цалчинсса шинал хьуна училищалул чемпион, яла – Рязаннал областьрал, хъирив – Обороналул министерствалул, СНГ-рал, Дунияллул чемпион… Ккаккан бувна цува ссал багьасса уссарив. Махъ Сириянавун лавгссия къуллугъ буллан, тиха увкIуна оьрмулул ацIра, ацIния ххюра шинал хъуна хьуну, аькьлулулгу, дунияллухсса уругаврилгу цама инсан хьуну, оьрмулул кьадру буну, ттухьвагума аькьлу-кIулши буслай, буттай, ва укун буванну, та тукун буванну тIий.
СВО байбишин ца зурул хьхьичI лавхъссия Эльбрус зунттуйн, ва ванал ччянияцIавасса хиялъя.
НурмахIаммадлун ххирая назмурду ккалангу, цува чичлангу икIайва. Аьпалул хьуну махъ ва кьамул унни Дунияллул халкьуннал дянивсса шаэртурал союзравун.
На ванахь икIайссияв, ваца экзамен кьамул дуллалисса куна, диндалия, вани-тания цIухлай. Учайссия, агана цамур кIанттай вихьва вилла диндалия, вилла республикалия, тарихрая цIуххирча, ина ци учинна, цIувххуманахь бусанну за кIулну икIан аьркинссара куну.
НурмахIаммад икIайва мяйжаннугу Заннал нур щусса кунасса оьрчI. Сириянаву къуллугъ буллалисса чIумал Башар Асадлул уссил оьрчIащал цIакьсса дустал хьуна вай. Ттун бакIрайва та цурив къакIула, видеосвязьрай арснащал уна, чIарав лакку мазрай «буттай, цукун ура?» тIий, ттущала гъалгъа тIисса жагьил ур. Арснахь цIуххав, му лаккучурив куну, акъар куну, бувсуна цу уссарив. Та Башар Асадлул охраналул начальникну ия. Танан НурмахIаммадлул бия лакку мазрайсса цаппарасса махъру лахьхьин бувну. ЦIана та Бангладешрай ур, цал-цал оьвчай ттучIангу.
– Арсная аьпалун ливчIунни чIивитIу. Ци занакьулушин дур вил арснал щащарнищал ва душнищал?
– Арснал душ чIивитIу Таймия бур арсная ттуйнма бивсса оьттугу, ттаркIгу. Ва бур цила ппу кунмасса, зирангсса, бакIралгу ххуйсса душ. Шаймур буллай ура, ласаймур ца ттухлура, ца ттула арснахлу ласлай ура, ца буттая, ца ттаттая хIисаврай дикIаншиврул. МГУ-равунсса сертификат дуссар ванин хIадурну, хъунма хьуну, школа бувккуну махъ, экзаменну дакъа, цичIар дакъа, дуклан буххан бюхъантIиссар. Ттущава шаймур буллай ура, вания тинмайгу буванна. Ттувура рухI дуссаксса на ванил чIарав уссара. Навагу ххирара ванин. Ттул уссар 6 шин ва дачIи хьусса арс Веньямин, ттула командирнал цIа дирзсса. Ванахь тIий икIара, ва вил ссугур, уссил душгур, ина ванил жаваб дуллан аьркинссара тIий. Вай архIал бачинмур, дус буванмур буллай ура. Арснал щар Мадина бур дуван-дитан кIулсса, шавхьсса, инсаншиву дусса ххаллилсса душ. Ванил нину-ппу Къизлардаясса бур, гихун гайнначIангу лагай чIа-чIанин.
– Ванияр шиннардил хьхьичI редакциялийн хъамалу увкIсса чIумал ина Ингушетиянал МВД-луву зий ияв. Вава ххуллий ина Чачаннаву 8 шинай, Къабардин-Балкьарнаву 5 шинай, Москавлив зий ияв. Чув унугу, ссаха зий унугу, кIулли вилла цIагу, тухумрал, миллатрал, Дагъусттаннал цIардугу яларай къадагьансса куццуй зий ивкIшиву. ЦIана чув ура, ссаха зий ура?
– ЦIана Донецкалий ура разведуправлениялий. Ростов-на-Дону шагьрулий буссар ДНК дувайсса управление, ванил хъунаману уссар ттул дус Сергей Краузер. Ттулва чулуха, лавсун, ва управлениялийн биян бував ДНК дувайсса, багьлул ххирасса компьютер.
Ростоврай, жула лакран бикIу, дагъусттанлувтуран бикIу, Ккавкказуллал цайми республикарттаяминнан бикIу, хьхьу-кьини къакуну, ххишала бакъа хъунмасса кумаг буллай уссар тих ялапар хъанахъисса лаккуоьрчI, Хъусращатусса Нариман Ванатиев. Ванал хъуннасса даву дуллай уссар ливтIусса аьралитал цалла-цалла ватандалийн биян буван, тиха буккан буван ва цайми-цайми иширттаву.
– СВО-райсса цIанасса тагьардания ци учинна?
– ЦIана СВО-рал дайдихьулийнияр хъанахъимуних цамур куццуйсса буругаву дур. На учинна, жулва билаятрал хъунама къучагъ ур куну. Жува чара бакъа ххув хьун аьркинссару, укун хъунмасса гуж-кьуват бусса каялувчинащал, Верховный Главнокомандующийнащал цамур куццуй бикIангу къабюхъайссар. Ванахьхьун биривунни бияйнийн бивну бухлагавай ливчIсса билаят. Никирттайн дагьсса хIукумат, хIалли-хIаллицIух тIий, гьаз дуллай ур. ХьхьичIа билаятрал заллу къаикIайва, ччинал ччимур буллай ия. ХьхьхьичIвасса хъуниминнал чIумал барзру, дачIи шинну, шин шайва харжру къабуллай. ЦIана жуйнна сайки щалла дуниял къаршину дур. Укунсса тагьар дунагума ванал ляхълай ур ниттихъансса, оьрчIансса арцу дуллансса, вайннул лагру гьаз дуллансса каши. Харжру чIумуй буллай бур. АцIвагу барчаллагьри танан. Духьунссар диялдакъашивурттугу, аьй дакъасса цу уссар, идавстурайгума диркIссархха.
ЛитIлай бур жагьилтал, Ватан дуручлай. Дуруччинсса бувккун буну тIий. Вана гьархьхьуну лавсун учIан най бур ттун гъансса оьрчI. Ттул ниттил ссурахъу икIайссия Гъумук учительну Ибрагьимов Минкаил тIисса, ванал арснал Юсуплул 28 шинавусса оьрчI, захIматсса щаву дирну, Москавлив хъин хъанай уссия, къаххассал хьунни. Буван шайсса цичIав бакъар, куннал чIарав кув бавцIуну, ссавур дуварча дакъа.
– КIулли ина буттал шяраву, Къянив, мюнпатсса диялсса давуртту дуршиву, НурмахIаммад сагъсса чIумалла…
– ТIайлассар, буттал шяраву дуллан нанимунил ялув арснащалгу шайссия ихтилатру, укун дуван ччай ура тIий, бусайссия мунахьгу. Шяраваллил кIичIирттавусса чанналсса, ххуллурдалсса бувссар, бувссар тренажерный зал. Буттал шяраву школалучIа фронтовиктуран цIа кусса ахъулссаннул багъ буссар – Ххувшаврил парк бувансса 150 мурхь бувгьуссар, цIана кIай мурхьру ахъулсса дуллай байбихьлай бур.
Къяннал шярава Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилийн лавгссар 182 адамина. Вайннал аьпалунсса гьайкал тIиртIуссар шяраву ттул сипталий. 2016-ку шинал Къянив дурссар Ккуллал райондалул Ххувшаврил байран.
Махъа нанисса жагьилтал жулла диндалий, жулла аьдатирттай, жулва ппухълуннал, ттаттахъал чувшивурттай хъуни буллан аьркинссар.
– Барчаллагь ихтилатрахлу, Энгельс МахIаммадович. Ахирданий ци учинна?
– Ттун ччай бур жулва лакрал миллат цачIун хьуну, жулва буттахъал цалва оьттуйну, гьухъайну ябувсса зунттурдавун газ бувцуну, лакку билаят утта бувккун. Школарду, шяраваллурду оьрчIал дурцIуну.
СВО-рай ливтIуминнал бунагьирттал аьпа баннав. Нитти-буттахьхьун ссавур дулуннав. Щавурду дирми ччяни ччаннай бацIаннав. СВО ччяни къуртал хьуну, жагьилтал цалва-цалва шаппай цIуллуну-сагъну зана хьуннав. Цинявннаннагу чIа тIий ура някIсса ссавнил лувсса паракьатсса оьрму.
Бадрижамал Аьлиева
