ЦIунилгу лакку маз ябаврия

ХIакьинусса кьини жула дянив ччя-ччяни гьаз хъанахъисса, миллатрал бучIантIимуний дакI цIуцIиминнавун буруккин бутлатисса агьамсса масъала бур лакку маз ябаврил масъала. Мунил хIакъираву мудан гьаз хъанай бур ихтилатру, сакин дурну дур маз ххираминнал ккуранну, хъанай дур батIавуртту. Му ххуйри. Амма мяйжаннугу мазраха зузими ци дуллай буссарив, ссаха зий буссарив, ми ци захIматшивурттащал хьунабакьлай буссарив, ци кумаг аьркинну буссарив нажагьссаннан бакъа кIулну бакъар. Вай масъаларттал хIакъираву цIухху-бусу баву мурадрай, на хьунабавкьура лакку мазрал ва литературалул луттирдаха, миннунсса программардаха ва пособиярттаха зузисса Аь.Тахо-Годил цIанийсса Дагъусттаннал педагогикалул элму ахттар дуллалисса институтрал хьхьичIунсса пишакартал Светлана Мутаеващал ва Пиразат Магьдиеващал.
Хьунабакьаву хьунни миннал сипталий «Илчи» кказитрай «Ниттил маз» ккурандалул буруккинтту» тIисса макьала дурккун махъ («Илчи» №19), мазраха зузиминнан шикку бивщумунил хIакъираву цала пикри бусан ччан бивкIунни.

ЦIанасса оьрчIан лакку маз кIулну бакъашиврия, шяраваллавугума нину-ппу оьрчIащал оьрус мазрай гъалгъа тIий бушиврия, лакку мазрал дарсирдан чансса ссятру итадаркьуну душиврия вайгу рязину бакъар. Амма макьалалуву лакку мазрал ва литературалул луттирду бакъар, программарду дакъар тIутIаврицIун цукунчIав бакьлай бакъар.
– Районнайссагу, шагьрурдайссагу школарду аьркинсса луттирдал дузал буван жува бихьлахьисса захIмат кIулну, къатIааьн бизлай бур, ва давриха зузисса пишакартурайн къабувккун, цIухху-бусу къабувну, укунсса затру чичаву, – тIий бур луттирду хIадур буллалисса пишакартал.
КIяласса чагъарданий бивщусса, суратиртталгу чIюлу бувсса, дуклаки оьрчIан хIаз бизансса ххаллилсса учебникру, миннунсса программарду ва пособияртту ххал буллай, махIаттал хьура увагу кIия инсаннал дурсса даврий, бивхьу­сса захIматрай. Луттирдавусса текстру ва суратру дур жула тарихран, магьирлугъран, шяраваллан, миллатрал вирттавран хас дурсса. Литературалул лу­ттирдавун ххи бувну бур махъсса шиннардий бувксса шаэртал. Цамуния къатIурчагума, вай луттирдал цалва гъира бутан­ссия оьрчIавун дарсру лахьлан ва учительтуравун дарсру дихьлан.
Федерал паччахIлугърал цIусса стандартру кьамул дурну махъ, ми гьануну ларсун, сакин дурну дур байбихьулул классир­ттансса, 5-9 ва 10-11 классир­ттансса лакку мазрал ва лакрал литературалул программарду. Байбихьулул классир­ттансса лакку мазрал ва литературийсса буккаврил программарду сакин дурну дур лакку мазрайгу, оьрус мазрайгу. Оьрус мазрай сакин дурсса Лакку мазрал ва Литературийсса буккаврил программарду, ФУМО-рал кьамулгу дурну, Федерал паччахIлугърал кIулшиву дулаврил программардал сияхIраву дирхьуну дур. Гьашину буккантIиссар 7-мур класс­рансса лугу. ХIадурну бур 8-9 классирттансса луттирдугу. Бур гьарица луттирачIансса учительнан кумагрансса, хIадурнасса дарсру дусса методикалул пособияртту ва программардугу.


– Ххюра шинал лажиндарай жу хIадур дурну дур 9 програм­ма, зун бивкIния шийнмай — 20-нния лирчусса. Ттуя программардал пишакар шавай бур тIий, хъярч буллан бикIара цал-цал. ХьхьичIва цикссагу шиннардий ца программалий зий бикIайссия. Утти, оьрус мазрал цIусса программа итадакьайхту, жунгу, таних бурувгун, даххана дуллан багьай.
Жулва учительтуран кумаг хьувча тIий, ттулла арцух итабакьав диктантирттал жуж. ХIа­сил, лакку маз лахьхьин буван жуя дагьаймур гьарзат аьркин­сса куццуй щаллу хъанахъиссар.
КIицI лаган, байбихьулул классирттал мазрал программа, литературийсса буккаврил ва лавайми классирттал программарду личIиссар.
Гьай-гьай, маз лахьхьаврин захIматшивуртту хъанай дур, хьхьичIра-хьхьичI, ссятру чанну душиву сававну. Цалчинмур классраву дурагу ца ссят дур. БукварьдануцIун, вайннан 4-мур четвертьрай лахьхьин ккаккан бувсса лакку мазрайсса лугу буссар. Шяраваллал школардай ялагума ци-бунугу бан­ссия, маз къакIулсса шагьрулул оьрчIан ци лахьхьин банссар ца ссятрай. Байбихьулул кла­ссирттаву чIярусса ссятру дикIан аьркинни. Мюрщи классирттаву оьрчIал гъирагу ххишалассар, мазрал гьанугу шиккур бизай­сса. Шикку ххуйну лахьхьирча маз, лавайми классирттавугу бигьассар.
Ххишаласса литература дакъахьурчагума, ссятру диялсса духьурча, учительналгу хIарачат барча, вай бусса луттирдайнугу ххуйну лахьхьин хьунтIиссар маз. ЧIалачIисса куццуй, лу­ттирдал чулуха жулва оьрчIру оьккину бакъар.
Ялагу, хьхьичI лакку мазрал дарсирдай грамматикалух хъунмур къулагъас диркIхьурча, цIана маз лахьлай бур шанма компетенциялий: мазрал, культурологиялул (маз лакрал миллатрал маз хIисаврай, миллатрал тарихращал, культуралущал, багьу-бизулущал бавхIуну лахьхьин баву) ва коммуникативный (гъалгъа бан лахьхьин баву). Жунма чIалачIисса куццуй, мазрал тагьар лащинну дур. Ккуллал, Лакрал районнай чансса оьрчIру бур (гьарица райондалий 700-ннийн бивсса). Вайннавугу маз ххуйну кIулсса чIявусса бакъар.
Маз кIулшиврул даража ялу-ялун лагь хъанай бур. Дуллалисса давуртту чIярусса дур. ЗахIматшивурттугу чансса дакъар. Миннуя чIявучин кIулну бакъар. Масала, жулва мазраву бур послелогру. Ми лахьхьин кка­ккан бувну бакъар. Кумаграл гъалгъалул бутIри элмийну ах­ттар бувну бакъар. Хъинну чан­сса дур миннул хIакъиравусса материал. Программардавун бичиннин, миннул хIакъиравусса гьарзат ттунма ххал буллан багьунни. Учин ччимур мури, хьхьичIрасса программардава цичIар экьи къалирчуссар, ялун ххи дарча дакъасса, – тIий бур Светлана.
Ванил бусласимунийн бувну, итабавкьусса циняв луттирдал, программардал ва пособиярттал дузалну бикIан аьркинссар школарду, цанчирча ми итабакьлай бур районная дуркIсса заявкарттайн бувну. Луттирдал чулухасса къакщукшиву цукунчIав дикIан къааьркинссар тIий бур.
Ихтилат къуртал буллай, Свет­лана Мутаевал ва Пиразат Магьдиевал оьвчаву дурна ни­тти-буттайн, оьрчIан лакку маз лахьхьин буван ялув бацIияра тIий. Нитти-буттан чIявуминнан бур маз школалий учительнал лахьхьин бан аьркинсса кунма бизлай, цаламур хъар лахъан ччай бакъар. Жула оьрчIаву, цуксса хIайпнугу, чансса бакъар, лакку мазрал дарсирдан кIанай, «Русский, как родной» тIисса ­оьрус мазралминнуйн заназисса.
Ккураннал батIавурттайну ва миккусса ихтилатирттайну маз ябан къашайссар. ДикIан аьркинни хIукуматрал дачин дурсса мазурдицIун дархIусса политика, кьамул дан аьркинни мазурдил хIакъиравусса закон, шагьрулийсса оьрчIал багъирдаву тIитIин аьркинни ниттил мазру лахьхьайсса группарду. ХIасил, властьрал органнал биялдарайсса давуртту дан аьркинни.

Андриана Аьбдуллаева