«Ниттил маз» ккурандалул буруккинну

Май зурул 10-нний, «Ни­ттил маз» ккурандалул ва Дагъусттаннал Чичултрал союзрал лакрал литературалул секциялул сипталийну, лакрал культуралул ца кюрттаран ккаллисса «Инт» кафелуву хьунни миллатрал бучIантIимунил буруккинттарайсса ва му ххуллий шаймур буллалисса агьалинал хьунабакьаву.

Ва мероприятие дачин дурну ия лакрал литературалул секциялул каялувчи, Дагъусттаннал культуралул лайкь хьусса зузала Супиян Оьмаров. ВанацIун музыкалул программалул хъар ларсун ия МахIачкъалаллал 42-мур школалий музыкалул дарсру дихьлахьисса учитель, гьунар бусса балайчи ва музыкант Гъазихан Рамазанов. Мажлис балайрдайну чIюлу буллай бия Лакрал театрданул артист Адам Гайдаев ва Ккуллал шяраватусса Асият Усттарова.
«Ниттил маз» ккуран хIа­сул дурну дур Гьущатусса Пазру­ллагьлул арс Адамов Кьурбан­махIаммадлул. Ца-кIива махъ ванаяту бусан, ва цал Семипалатинскалий Пушно-меховой техникум къуртал бувну, яла Караганда шагьрулий Машлул институтгу къуртал бувну, пенсиялийн укка­ннин ххуй-ххуйсса давурттай каялувчину зий ивкIсса инсан ур. Ниттил маз ххирасса ва му ябуван къисттасса инсанталгу лагма лаган бувну, ванал мазрацIун бавхIусса масъалартту ххал бигьлансса, лахьхьин ччинан лакку маз лахьлансса, кIулминналгу кIулшивуртту куртI дуллансса ккуран хIасул дурну дур. Ва ккурандалул гьурттучиталгу щалва Дагъусттаннайгу, чил регионнайгу яхъанахъисса бур. Интернетрал каши ишла дурну, дахIаву дусса бур. Хьунабакьаврийн бувкIун бия Лаккуясса делегация. Бия учительталгу, школардал директорталгу. Лакрал райондалул лакку мазрал секциялул хъунмур, школалий оьрчIан ниттил маз лахьхьин буллай 27 шин хьусса Роза Бавасулаймановал ихтилат байбивхьуна ва ккуран сакин дан дакIнингу багьну, хъинну аьркинсса, агьамсса давугу дачин дурсса администратор КьурбанмахIаммад Адамовлухь барчаллагь тIий, хъуннасса ххаришивугу кIицI ларгуна ва ккурандалуву цуппагу бунутIий. Ванил цилла давриву хьунадакьлакьисса захIматшивурттая бувсуна: шанттуршуннийн бив­сса дуклаки оьрчIава бачIиннал бачIиннанмагу лакку маз къакIулшиврия, ниттихъулгу цанма лакку маз къакIулсса бушиврия, кIулмигу шаппа оьрус мазрай гъалгъа тIий бушиврия. БавцIуна ва садикирттал давривусса биччибакъашиврийгу. – На лакку мазрал алфавит булав нава лавгун, садикрал оьрчIан хIарпрурагу лахьхьин дувара куну, ми школалийн бачиннин. Къулагъас къадурунни. Хъунмасса миннат буллай бура, чун гьарчагу, щичIан биярчагу, ва ттунмагу хъинну ххирасса ниттил маз ххассал бувара, тIий! Ттул гьарца кьинисса девиз вари: Лакку мазрай гъалгъа тIутIаву!», – увкуна ванил. ШавкIуллал школалул директор Асли Какваевал, ЧIарттал школалул директор Макьсуд Кьадировлул, Ккуллал шяравасса байбихьулул классирттал ва лакку мазрал учительница Сурая Шихшаевал, Лакку мазрал учительтурал ассоциациялул модератор ПатIимат Аьлиевал ва цаймигу учительтурал буллалисса ихтилатирттаву гьаз бувна лакку мазрал дарсирдан ца ссят ккаккан дурну душиву, хаснува шагьрулул школардай му ссятрая цичIав мюнпат ласун къахьунтIишиву, оьрчIан цалва миллатирттал шаэртурал творчество къакIулну душиву ва миннал творчество лахьхьиншиврул дагъусттаннал литературалул дарсру ккаккан дурну дикIан аьркиншиву, школалул программалуву ми дурагу дакъашиву. Гьаз бувна Лаккуйсса садикирттай ва школардай оьрчIру лакку мазрай гъалгъа къатIий бушиву, ччясса мутталий маз бухлагаврицIун кабакьу буллалисса тагьар душиву. Чара бакъа вай иширттан ччяни чаран къалякъирча, миллатрал язисса рувхIанийсса хъус-ххазиналуцIа, мазрацIа хьун бюхъайшиву. Ца зумату кунма, чIявуминнал хъинчулий ккавккуна Халкьуннал Мажлисрайн буккан аьркиншиву, мазрал хIакъиравусса закон цIакь дувара тIисса тавакъюращал. Мукунма шяраваллал ва районнал администрациярттал хъуниминнайнгу вава ххуллийсса даву ягин дуван.

КьурбанмахIаммад Адамов:
– Ва ккуран хIасул даврил агьаммур мурад, лакку маз жува ябуваврицIун, лагма-ялттуминнангу ниттил маз хъама битлатаву жула яхIлил, адаврал кьамул къабуван аьркиншиву бувчIин бувавур, чантI учин бувавур. Ниттил маз лахьхьаврил дайдихьу дикIан аьркинссар буттал къатлувату. Гьану миччар нанисса. Гьану бакъасса кIанай чIира буван къашайссар. Гьанулул чару ниттил маз хьун аьркинссар. Жува лакку мазрай цIухлай бунува, Лаккуй жухьхьунна оьрус мазрай жаваб дуллай бур маз кIулмигума. Ванийнни учайсса мазрал гьану лиян буллалаву куну. ХIакьину, масалдаран, гьаз бунни Гъумук лакку маз садикирттай, школардай ишлану бакъар тIисса масъала. Мукунма цайми шяраваллавугу. Гъумучи миллатрал дякюру хъанай бунутIийра личIину кIицI буллалисса. ОьрчIругу, тарбиячиталгу лакку мазрай гъалгъа къатIий бунутIийру жува ва даражалийн бивсса. Миллатрал мазрайгу, бучIантIимунийгу хъуннасса дакIцIуцIаву дусса ккурандалул вакилтал шаймур буллантIиссар, маз ябаврил масъалартту шяраваллал, районнал администрациярттал даражалий гьаз буллай. Яни хъуниминнаял лакку маз садикирттай, школардай ишла буллалаврил ялув бавцIуну бикIан багьлай бушиву хьхьичIун ласлай. Жулва цинявннал аьмсса мурадри лакку маз ябаву, ва ххуллий циняв бавкьуну, уртакьну, пикригу ца бувну, дакIругу ца дурну къуццу тIун аьркинну бур. Ца мисал уттигу буцинна. На лахьхьу-цархьхьу уссияв лакрал хъатIуй. Тямада яручу ия, цинявннан кIулсса оьрус мазрай хъатIигу бачин бувну ия. Лакрал бакъассарив тямадатал? Ца-кIия инсаннал личIаннин, махъругу оьрус мазрай лавхъунни. Лакрал чIявуми хъатIай укунмасса ишру бикIай.

Гъазихан Рамазанов:
– Ттун кьурчIи бивзунни Гъумукгума лакку маз ишлану бакъар тIисса хаварду. Мукунма хъатIай, бивкIу-буккулий, лакрал батIавурттай, мероприятиярттай. Ниттил маз ябан шагьрулийнияр Лаккуй бигьассар, амма Гъумук гъумучивагу лакку мазрай гъалгъа къатIутIаву чун нанисса ишри, къабикIан аьркинсса ишри. Ла­кку маз лахьхьин къабуллалаву ва къалахьлахьаву – му мазрал хIурмат бакъашивур, сан къабуллалавур, пикрибакъулшиву дувавур. Шагьрулий бувсса, хъуни хьусса ттул оьрчIан кIулссар лакку маз. ИчIува ишлану бунутIий. Ялагу, лугъат бакъа марцIну оьрус мазрай гъалгъа тIутIаврил хIакъираву укун учинна. Ттухьгу бикIай, лугъатрайну увчIунна лаккучу ушиву тIий. Нагу учара, агьайкунсса лаккучу унутIий на куну. Лакку лугъат – му зунттал рангри, лакку кьанкьри, лугъатрая манигьабусару, муния кьюкьала дакъассар, лугъат бакъа оьрусрай гъалгъа тIун хIарачат мабуллардуча, тIайлану лакку мазрай гъалгъа тIун хIарачат бувара. Ххуйшиву мунивур дусса, тIайлану лакку мазрай гъалгъа тIутIавриву.

Бадиулжамал Мусиева:
– Ттун ххуй бивзунни ккурандалул хъунаманал администрациярттаягу ниттил маз ябансса тIалавшинна дикIан аьркинссар тIутIисса пикри. Мяйжаннугу, лакрал шяраваллаву буржлув буван хъина циняв идарарттал хъунимигу, оьрчIащал зузимигу, школардугу лакку мазрай гъалгъа буллан, мероприятиярттугу лакку мазрай дачин дуллан. КIилчингу, гьарцагу лакрал кулпатраву дикIан аьркинни маз ябаврихасса аякьа. Лакку маз лахьхьин буллай, захIмат буллан къаччай бур нину-ппу, ттатта-бавахъул, ичIувацири. ЩинчIав ччай бакъар захIмат буллан. Шаппату оьрус мазрай гъалгъа тIутIисса оьрчIру садикирттайн бувкIукун, тарбиячиталгу бур, жу ци бави, шаппатува оьрус маз бакъа къакIулну букIлай бур жучIан тIий. Лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтураву шаймур буллалисса тамансса бур. На нава цимилгу хьуссара Гъумук Роза Бавасулаймановал дарсирдай, лакрал чичултран, шаэртуран хас дурсса мероприятияртту даин дикIайва. Утти мува даражалий зий бушиву чIалан бикIай, видеортту, суратру ххал дувара. Цаймигу бур мукунма хIарачат буллалисса учительтал, амма, миннал даврин кабакьу буван кIанай, ца-кIира ссят мазран ккаккан дурну, бумур гъирагу лещан буллалисса «кабакьу» буллай бур. ЧIярусса шиннардил хьхьичI Турциянава бувкIуна Гьухъалив цилва ссурахъичIан, Туркнаву хъунма хьусса, биялсса оьрмулул хъамитайпа.Та бия марцIсса,тIааьнсса лакку мазрай гъалгъа тIий цинявннащал. Муксса ххаришиву дияхха архсса билаятрая бувкIсса инсан, тийх жулла аьдатругу дуручлай, ниттил мазгу ябувну, цила душнингу лахьхьин бувсса бусласийни. Шийхвами буссар: «БувчIайссар, кIулссарча, амма гъалгъа къабай», ,,– тIий. Начсса ишри му гьаксса! Зуйрасса аьйри, мукун тIутIимий! Ттигу къачIалссар: карчIгу кьадиртун, захIматгу бакIрайн лавсун, телефоннугу архну дирхьуну, байбишин! Кабакьиннав!

Аьт1икат ХасмахIаммадова:
-– Жува буру чIявуну ниттил маз бухлагаврия гъалгъа буллай. Жула ихтилатирттая цичIав пайда хьуншиву чIалай бакъар, так ца жулва оьрчIан, оьрчIал оьрчIан бувчIин буван ниттил маз кIулну бикIан аьркиншиву, миннан маз лахьхьин бансса кумаг буллан, гъалгъалийнугу, чичрулийнугу, хIарачатран барачатшиву дикIайссар чара бакъа. ХьхьичIава школардал программарду хъинну авадансса дия, ниттил мазрансса ссятругу гьасса дия, луттирдугу, чIалачIи пособиярттугу гьарца классирттан чичлачисса, ми щаллу буллалисса жула лакрал ххаллилсса аьлимталгу чIявусса буссия. Миннавух бия Сяид Хайдакьов, Ися Аьбдуллаев, Нурислан Жидалаев, Халил Халилов, Сулайман АхIмадов, Кяъбуллагь РахIимов…. Цинявннал аьпа баннав. ХIажи Муркъилинскийл 1953 шинал щаллу бувсса оьрус мазрая лакку мазрайнсса таржумалул словарьданул багьа бищун къахьунссар, муксса авадансса лакку мазрайн таржума бувну бур гьарцагу махъ. Вай жулва аьлимтурал бивхьусса захIмат ишла бувну, ялун нанисса никиран ниттил маз лахьхьинсса шартIру духлаган  дурну, бат дурунни школардан цIусса программарттугу, луттирдугу сакинбувултрал. Кулпатрая ливчуну махъ, маз лахьхьин гьану бизлазисса цалчинмур классраву нюжмардий дурагу кIира ссят лакку мазрал дарсирдан ккаккан дурсса программалий мусил бакI бусса учительнащагу ниттил маз цил багьайкун лахьхьин бан къашайссар. Ттун кIулсса лакрал аьлимтурава мазраха дакI цIий зузисса вай махъсса шиннардий ца Эльдарова Роза ХIажиевна бур, бюхъай  ттун къакIулссагу бикIан. Мюрщи миллатирттал мазгу, магьирлугъгу, аьдабиятгу, тарихгу бухлаган бан кьаст лархIуминнал  данну тIий дурсса даву дур, кIулшивуртту дулаврил низам (образованиялул система) даххана даву. ГьануцIакул хьхьичIавасса программарттайнгу, луттирдайнгу къабувкIссаксса бан шайсса цичIав чIалай бакъар. Жулва оьрмулул бугьараминналгу, буттал кIанугу, ниттил мазгу ххирасса жагьилминналгу бурж – жулва махъ бияйминнан ниттил мазрал агьамшиву дувчIин давур, му кIулну бикIан аьркиншивур, миллат бухлагай аьщуйн къабияншиврул. Жува ттигу миккун къабивссару, бигу-къабиянтIиссару. Лакку мазрай нюжмардий цал буккайсса кказитру жулла шаннагу райондалий буссар, республикалул даражалийсса «Илчи» кказит, буссар «ЦIубарз», «ЧIавалачин», «Зунттал хъами» журналлу – вайгу хъанахъиссар лакку маз лахьхьаврил яла агьаммур бутIану, ласласияра, ккалаккияра лакку мазрай бишлашимур!

ПатIимат Рамазанова