Хъамамабитару дяъвилул баларду

Финляндиянава ХIажи­му­сал бявкъу хавар був­кIукун, щаргу, лагма щархъивгу дяъвилий хьусса хьхьичIва-хьхьичIсса бивкIу кьюлтI учин хъанай бакъая.
ДакIру гъюжу дурккун бунугу, яру аьтIий бунугу, арамтал иттав макь дуккан бикIлай бакъая. Ца Аслан, бивкIулул залуннал ккаччи бия буттал АьвдулпаттахIлул хьхьичI кIюрххия ахттакьуннин ссукIурайгу щябивкIун, ца-ца иттах ххю-ххюра макьгу ккурукки дурну. Цува АьвдулпаттахIма щарнил арамтураву яла аьсив акъа чIалачIиману ия.
ХIажимусахсса дягъулун бивтсса арамтурал чIиртту чартIи баннин, хъаннил чурххая лухIи ликканнин, хар-хавар бакъа фашистътал ялун ххявххун, халкьуннай дацIан дурсса кьинилул ккурккисса мукьра шин ларгуна, цаннил ца хъамабитан буллали­сса баларду ялун биллай.

Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул вирхху Да­гъусттаннайх къагьарчагу, зун­ттаву мунил балаллул асар къавхьусса, щарния цир, къаттавагу къаливчIуна.
Дяъви байбивхьусса баяйхту, ганил ццах чурххава къабувксса АьвдулпаттахI дакIнивух чIила риртсса куна хьуна. Хьумур аькьлулул кьукьиннин, хьунмур дакIнил бувсун, циняв щябивкIния гьаз хьуну махъгу уттуссаннуйва ливчIуна. Цавуна цува лавгсса ганал хьхьичI цал ХIажимусал симан дарцIуна, яла, га акъа хьуну, ца-цаних букIлай, лаглай гайми, шамагу арсгу га лавгсса чулийнмай лавгуна. Хъирив цIюрувкьусса дакIнищал, бакIрая ччаннайн дияннин лархсса лухIилущал бувкIун Тамаригу хьхьичIух лечлан бивкIуна: «Гьуя ттул оьрчIру, гьуя ттул оьрчIру, вай ХIажимусал хъириввагу къалавгрив, ина щяивкIун циссара», – тIий.

Яла, бакIгу хьхьичIун дуртун, яругу мукьал къявхъ учин бувну, АьвдулпаттахIлул никирттайн багьну увкуна: «Ккунукру ласурча, лелуххул кюру кьабитайсса кунма, оьрчIал кьабитарча, журагу дуниял кьаританну». Микку чантI кусса куна хьуна АьвдулпаттахI. ДакI гьалак дурккуна, чурххайх дяркъусса гьухъ дирчуна.
Сагьмурдавун лавгсса га шавайн цукун ивссарив къакIулна ивуна. Амма Тамарийн я щайхту, ццах увкусса куна хьуна. Ба­къавну къаличIайшиву кIулнугу, лухIисса кьини ялун диршиву шаппаминнахь къабувсуна. Амма ласнал гьанавиххишиву, сипатрал ранг дуцаву Тамарин хIисав къархьуну къалирчIуна. Ссаяссарив къакIулсса ццах ганил чурххавунгу багьуна. Цуппамур, цивхьуссарив цIуххингу сикъа­слай, кьюлтIну ванах буруглай, бусаншиврул бацIлай бия. Цала хIисав ласласисса, зат цIуххин гьуз тIисса щарсса хIисав хьу­сса АьвдулпаттахI, кIюрххилсса дуканагу къаавцIуну, анаварну увккун лавгуна. Арамтал, хьумур балглай, бан-битанмунилсса буллайгу бивкIун, цIан ларкьукун шаппа-шаппайн лавгуна. КьатIув бувккун аваза къабарчагу, дяъвилул зарзала гьарца къатлувун дагьну дия.

ОьрчIахь хьхьувайва банна тIисса ихтилат, Тамарилгу хьхьу уттара къадан, душругу нигьа къабусан, къабувна АьвдулпаттахIлул. Амма чани хьуннин я цала, я Тамарил шанул ккик къаувкуна.
Шамагу арс, ниттий дак1 ц1ий, га рахIат дансса махъругу къаляхълай, ганил лагма лавгуна. АьвдулпаттахIма, оьрчIал буржиралгу, ниттил дардирдалгу дянив ливчIун, чIавахьулттийх хъювун ялугьлай авцIуна. ДакIгу кьянкьасса, чувшивугу хъунасса адамина ия га.
Билаятрайн дагьсса дяъвилул цIу лещан дан къатта ляхну лавгуна. Миннавух ца-ца тIий шамагу ХIусманнулгу тIайла бувккуна, шамагу Аьв­дурахIиннулгу тIайла бувккуна, АьвдулпаттахIлулминнал чIарав бацIан насияра куну.
Душман Москавуллал лув ивукун, билаятрал вирдакIнил лагма чаннаннил бару бан лавгуна, аьрччаманай мурчIима буртти ивкIун тIиссакссагу. МукьцIаллий цалку шиналсса кIи тачIав къархьусса куццуй дяркъусса хьуна. Лакрал мюрщи щархъава фронтрайн нанисса аскар архIал тIайла букканшиврул, Ккурклив батIлай бия. Миннаву чIявуми цала хушрай нанисса, дахьа ссирссилттал ща бувксса щюлли жагьилтал бия. Бия оьрмулул бугьара хьуссагу. Ххюва-ряхва гьантта хьуна ми тачIав ярагъ кIунттил къабувгьусса, дяъвилул низам, хIилла-макру къакIулсса, амма таваккул бувтун нанисса арамтуран низамрай бацIан, бачин, ххярка тIун, кьунттаха кьунттахун, мурцIниха мурцIнихун анаварну лабикIан лахьхьин буллай. ХIакьинугу дакIнин утлай бикIару, «налево», «направо»», «прямо шагом марш» тIисса амрурдал мяъна къадурчIайссагу буну тIий, кьюкьлуву, лакку мазрай «кияйнмай кIура бая…ра», «урчIайнмай кIура бая…ра», «тIайланма бачия…ра» – тIий ивкIсса командир-лаккучу. Цаппара, «кияйнмай», «урчIайнмай» тIисса амрурдугу цакуну лаласун къавхьуну, бунийва личIайва. Ягу урчIайнмай кувкун кияйнмай, кияйнмай кувкун урчIайнмай кIура баяйва. Командиртурал ссавур цукссара диркIссияв, мукунминнайн ссибизлай бакъая. Гай бикIайва гьарца касмулул цила-цила сант дикIайссар, ганицIун вардиш хьун чIун аьркинссар тIий.
Амма цивппа аьрайн наними аьраттал буклай бикIайва. Буслай бикIай ттул буттал ссурахъу Апаннинал махъру: «На душманнал хьхьичIух бущи ккаккан буллай занан ягу ганая лаикIлан акъара нанисса. КьютIилттуйн дувссигу мютIи дайссия, ттупанграх душманналгу ахир пуч данна», – тIисса. КъакIулли гай зунттал арамтуран дяъвилул усттаршиву цуксса лархьхьуссарив, амма душманнал чулийнмай цала тIимур бацIан бувшиврий щак бакъар. Миннава кIура къабавссагу хьунни, щаву дирну, ягу, чин чивчумур жунма къабучIайссар чайхха, дирагу къадирну бувкIссагу хьунни.
ХьхьичIунай ххяхханнин биза баншиврул махъунай шайсса куна, душманнахьхьун бархI къабуллуна, чурххал зурзу увкушиву кIул хьун къабивкIун, махъунмай най, жула аьрал Ккавкказуллал зунттал яхъулун бивуна. Душмангу ялун кьювчуну най ия. Архсса зунттавусса щархъавунгума баллай бия ттупал чIурду, архния баллалисса къув-аьслил чIурду кунма. Гьарца кьини ца-ца дагьну, ягу кьюкьри-кьюкьри дурну, зунттурдугу гъав-гъавтIи бувну, щархъал ялтту лехлай дия жулламигу, душманналмигу самолетру.
Халкьуннал дакIурдивун ду­­­къаххайсса ццахханну рур­туна ЦIахъаравсса базар кьини базаллул чIаравсса колхозрал фермалийн бувтсса бомбалул.
Цалгу, кIилагу къархьуна щарнил ялув самолетирттал талатаву. Му чIумал мюрщи оьрчIал хIаз ласайва, хъуними Аллагьнайн леххаву тIун бикIайва, жулами бивкIулуща ххассал бува тIий.
Ца кьини бургъилух, лухIисса пуркIурал магъгу хъирив лархIуну, ццаххандарал вевлущал ччучлай дагьну нанисса фашистътурал самолетрая летчик парашютрай ТтурчIайнна-Зунттуй ливксса хIисав хьуна. Хъиривмур кьини бавуна га, колхозниктурал ясир увну, райондалия бувкIсса инсантурахьхьун уллуну, увцуну лавгун ур тIий. Хавар бикIайва Гьуйннал хIав бивчусса душманнал диверсантъталгу, тамансса бита-ххитавурттугу хьуну, бувгьуну бур тIиссагу. Гай зурдардий къадагъа дирхьуну, хьхьувай чаннал кIялахру чIалачIисса къатта къабикIайва Ккурклив. Хъамакъабитай лув-ялув шанна хьхьуну хъунмасса хIаллай душманнал самолет хъинну лагьну щарнил ялтту лехлай диркIсса. Шаннагу хьхьуну чани хьуннин ниттил лагма лавгун, кьарчI бивкIун щябивкIун буссияв. Зурзугу тIий, цила каруннил вив ряхагу ласун хIарачат буллай нинугу дия. Аллагь, Аллагь, тIий дуаьрду дуллай, никругу рирщуну, чIарав щядиркIун буттал нинугу дия.
Самолетру ляличIину жула щарнил лагма лехлай дикIаврил сававрайнгу щак багьлай бия. Гай зурдардий аскарнал ца отделение бувкIун шяраву мина дирхьуна. Гайннаву ца хIаписаргу ия. ХхуцIахъачIа ливккун, лахъ цIияллил лагма цифрарду чивчусса картондалул парчригу бивхьуну, дянив пострай авцIуну саллатIгу икIайва. Га чIун-чIумуй аххана ан кIия учIайва, ца кьаивтун, гиккува ивкIмагу увцуну ца зана шайва.
Ца мукунмасса пост щарнил махъсса АрнибакIуйгу бикIайва. Ганил лагма куртIсса, инсан ахьлагайсса лухччинувухсса ххуллурду бувну бия. ПострачIан цучIав гъан хьун къаитайва. Амма лихъан булларчагу, жу, оьрчIру, мудан лагма-ялтту бацIлай, буруглай бикIайссияв. Балики вихшалдарай хъунасса, чIивисса гъан хъанарча, пострай авцIуманал: «Стой!» – учайва. КIанал махъ хъярчиран ккалли бувну, ялагу гъан хъанарча: «Стой, стрелять буду!» – куну, ттупанг бурган байва, лахъангу бувну. ЦIубакIрай инсантал бия саллатI ккурчIав бувккукун, жува вайннал хъунмасса хIурмат буллан бикIару, амма цивппа иттав ланжар дакъасса бур, цачIана гъан хьума бивтун утан най бур, тIий. Махъ фронтрая кIурабавну бувкIминнал бувчIин бувна пострайсса саллатIначIан гъан хьун къабучIишиву.
Душманнал зунттал халкьу­ннал кюртти ппив бан кьаст лар­хIувкун, гьалак бувксса найрду кунма, хъаннийн бияннин, гьаз хьуна гайннал хьхьичIун, бюхъайма ярагъ кIунттихьну, къабюхъай макулунг-чIатIа кIунттихьну. Да­къасса сагъшиврущал, дакъасса цIуллушиврущал, хьхьу-кьини къатIий, бургъи-гъарах къабуруглай, ккаши-мякь бувхIуну хъами, балугъравун къабивми захIматрал фронтрай зий, МахIачкъалаллал зума-къирагъирайсса Ленинкантлив, кьиблалул чулух Дарбантуллал лагма-ялтту, Къаякантлив, хIатта архсса зунттавугума душманнал танкарду къалахъансса кканаврду, жула аьрал лабикIансса хунтIри, ттупру, пулеметру кIучIния битлансса лухччинувусса чIалли-къатри хIадур бувна. Миннавух зий бивкIссар 53 хъами-оьрчI.
Дяъвилул шяраваллил оьр­му, халкьуннал багьу-бизу, хасиятру даххана дурну дия. Чи­варкIуннал канил хъурссул кIа­маймулул кIанттай ярагъ бувгьуну бия, хIалтIилуха дучIайсса дурцIусса ххуржинттал, посылкарттал кIанттай, ца кьюлтI учиннин гама ивкIунни, ятIа-тIар бакъа акъа хьунни тIисса баян бавуртту дукIлан диркIуна, халкьуннал къушру кьянат бувккун бия, чурхру заэв хьуну бия, янна гьарта дурккун дия, ччаннал кIисри чIалай бия. Амма цIуру-кIуру тIисса акъая, дакъар къаучайва, оьрчIан аьтIун къакIула. Цанна дакъана, цаярда дакъанащал кIидачIлай бия. Чурххай гуж чан хьуну бунугу, бакI гьаз дурну бия, чиваркI чан хьуну бунугу, хъами бакIрайн ласу хъунмасса бувну, карщив ссурссулухун дархIуну бия. ХIакьинугу хьхьичI бавцIуну бур къурув гъайтIисса Уммухъал Загьидат, бурчул усру дурухлахи­сса Гъазихъал Янсият, ссил дурсса усругу ларххун, ххаржангу лялух дархIуну аьра­валттищал даэлийн нанисса Кумсият, ттупанггу хъарайх бувтун, мухIлугу лялух дархIуну, пупайкагу ларххун, колхозрал складрал къаралчишиву дуллалисса ХхипIихъал ПатIима. Халкь кутIасса чIумуй тарбия хьуну бия, даврил низам кьянкьа хьуну дия, куннахь кув чанну гъалгъа тIий бия. Амма давугу, дардругу уртакь дуллай бия. Кару цахаранияр фронтраха зий дия. ЧIявусса инсантал, цивппа царай лирккун, царай лаххансса кIирайра янна дакъа бунува, ччаннай гъили­сса жуларду дакъа дунура, кIул бакъасса саллатIнан фронтрайн ппалул жуларду, катIри, гьухъри бувну, гьан буллай бия.
Базар ххирану буну, дуканмур, лахханмур ласунсса чара бакъа бунува, къурушру дартIун, буттукьравумур дарххуну, цачIун дурну фронтран кумагран танкарду дан арцу гьан дуллай бия.
Мукьра шин ларгуна дяъвилул щатIив зунттавух бишлай. ЦучIав къаливчIуна вайннул чIентI къавщусса. Чансса хьуна дяъвилул рахIму бувсса, Аллагьнал цIими бивхьусса. Цанналсса кьюлтI учиннин гаманалсса ялун биллай, кIиттуршва къатта бусса шяраву 62-ннан дуркIуна, ччарча бурж биттур буллай унува виричувну ивкIунни тIисса, ччарча хьумур къакIулну акъа хьунни тIисса баян бавуртту.
КIурабавминнаву сакъат хьу­сса, цала цува лакьин къашайссагу бия. Щарнил агьлу мукунминнай дакIру аьтIий бия. ХIусманхъалми шамагу увкIуна дяъвилия. Амма душманнахьхьун бархI къабуллушиву буслай бия шамунналагу чурххайсса щавурдал кьабивтсса гьаллурдал ва хъазамирттавусса орденнал ва медальлал.
Ци хьурчагу, дайкьалитIайсса дайдихьу къадикIайхха, ахир хьуна дяъвилул. КьурчIишиврущал ялун диярчагу, Ххувшаврил кьини хъамакъаритайсса ххаришиву дия.
АрулцIаллихъайсса шинну хьунни билаят душмантураща мурахас бувну, гьава янсаврал кьункьацIа марцI хьуну. Амма «аьрщи лаллай, дакI лаллай» тIисса учала бухьурчагу, чIумуща дакI лаян дан къабювхъунни.
ОьрчIру кIура къабавсса нитти-буттал дакIурдий хьусса щавурду оьрмулухун цIалайнна лирчIуна. Гай чIярусса шиннардий хьхьурду уттара дуллайнма, къапулул нуз аьнт къадурнура, нузахун вичIилийнува ливчIуна.
ЧIявусса, чIун къархьунна хъунив хьусса, дардирдал чурхру бувгьусса нинухъру, ппухълу лякьлул оьрчIая хьул личIаннин аьрщарахьхьун лавгунни. Миннавух, дакIнил ссавур духларгун, иттавсса макь кьаркьун, шаний шану къабиллай, оьрчIах ялугьлай хьхьурдугу уттара дурну, чурххая лухIисса гьухъа къаливккун, арснал оьрчIру мукьав къалавхъун, ххюцIалуннива личайхту, шамагу арс гъурбатрай ливчIсса Тамаригу бивкIунни. АьвдулпаттахIма, хIукуматрал цанма пенсия бивхьукун: «На му цукун кьюлтI учиви», – куну, гагу къалавсун, Тамари бивчIайхту, кюру ливсса лелуххи куна, вив угьу тIий, щар кьадиртун лавгуна.
Тамарилмунил чIарав, цахава лавхьхьусса, бюхттул­сса, цува кунма кьянкьасса чарил кIалабарзгу бивщуна Аьв­дулпаттахIлухгу. ЦIанил лув чирчуна цIарду чичин кIалабарз бищунсса кIантту къалявкъусса оьрчIалми цIардугу.
ДухIан къабюхъайсса хъу­нна­сса кьини дурккуна Аьв­дурахIиннуйх ва Уммугьалийхгу. Къатлул кьини духкъалаганшиврул, вайнналгу шамуннаяту цаягу зана къаивкIуна шавайн. Цама дунияллул чув акъа, ялгъузну, жан кьацIул дургьуну, нузахун ялугьлай, рухI къадуллай шинну хьуна кIинналагу.
Шамагу оьрчIгу дяъвилул майданнив ливчIун, дунияллул чув акъа лирчIсса Уммугьалил цурда хьунадаркьувкун, ламус хьуну, хьхьичIа укьлакьиманахь учайва: «Ттун ина ттула ХIасан-ХIусайннул чIунархIал оьрчI уну тIий, га куна чIалан икIарача, ттул арс, ттул умуд кьукьлай бакъарча, зу ккавккукун, ттуя лакъаикIлай, лякъакIлай, ккав­ккукун ттучIан гьан хьулухьу», – куну. Гаманахь : «Ина ттула МахIаммадаха лавхьхьу­сса унутIий, ттуйва бияла бакъа гьаз шарача, ттул арс, архну ккаккан чанигу мукьал бявххун лавгуннича, ттул чIарав гъан хьуну, дурав-дакъарав улуча», – учайва. Шяраву бикIайва га инсантурайнгу, дунияллийнгу хIусус хьуну, дакI къалп хьуну дур тIий. Дяъви къуртал хьуну махъсса шиннардий ттуйн чIяруну дучIайва армиялийн уцин военкоматрал повестка. Шардаллил тагьарданух бурувгун, къаувцуна, махъун утайва. Гъумукун военкоматрайн лавгтари, АьвдурахIин, цанма ттуясса хавар баяннин, кIийла-шамийла ухьурчагу, увкIун, жул хъюву ацIайва зумагу къаахълай. Ларзула буттал ниттил, ниттил, къаувцуна кьаивтун ур тIар, ягу ттигу цичIав къабавунни кувкун, кIура авну лагайсса ивкIун ур.

АьтIикат личIи къадиркIурив дакIний личIанну. Нинушиву дуллалисса ва ккаккан, кулпат ва канихьсса душгу бувцуну Киеврая отпускалий нанисса Юсуп Щурагьун ивукун, частьраяту шагьрулул военкоматрайн ххал дуркIун зана икIу тIисса, шяравун иян кIира-шанна ссятрал ххуллия зана ивтуна. Кулпат ва душ шаппайн бувкIуна, цувама хъунма хIал къавхьуну дяъви байбивхьуну хавар бакъа акъа хьуна.
Ссят къадирми нину-ппу ятин­турал хъяврин буллай, гай аьпа бивухъаха лавхьхьу бизлай, ххари хъанай, кьюлтIну макь рутIлай, иттав буруглай, чурххайх ках тIий, дуниялгу, оьрмугу гайннаву чIалай бия. Ласру кIура къабавсса хъами оьрмулул жагьилну бунува хъунив хьуна. Аьпалун чирчагу, аьщун чирчагу, кьабивтсса, цалцисса ятинталгу, ппухълуннал лажинт къаккарккун, никирай къащябивкIун, цивппа нину-ппу хьуна. Масалдаран, ятинну кьабивтунни Илияслул Аьвдулбасир, МахIаммадлул Бирлиянт, Султанбаглул Сибрижат, Юсуплул Анисат. Вайгу хьунни къатлул, аьпалухьхьун лавгсса ппухълуннал цIардугу цIу дурккунни.
Ларгунни шинну, цIу був­ккунни оьрму. Ссурулун гьаз хьунни шагьрурду, багъирдавун дахьларгунни мюрщи щархъурду. Хъамаритан къабивкIунни аьпалувун багьминнал цIардугу. Вирттавран ккурчIай гьайкал дирхьунни.

ЛяличIину итталун дагьлай дур захIматрал фронтрай захIмат ххихьуну, чурххайн дирсса цIуцIаву духIан къархьуну, госпитальданий рухI дуллу­сса Савдатлул ПатIимат.
Арснал гьаттайн кьус диркI­сса, кIяла хьусса бакIра­щалсса, мукьацIа кьавкьсса яруннищал­сса, чарийн дурксса Нину ккар­ккукун, хIакьинугу чурххал зурзу къаувкуну, ша хIурхIа къабувну чIарах гьансса чансса шай.
Дяъвилул дакIний дурсса щавурду тачIав хъин къашайссар. Гай цIалай ду­ссаксса чурххава ццахгу къабу­ккайссар. Муниятур жула халкь дяъвилийн къаршисса, дяъвилул хьхьичI чаннаннил баруну бацIлацIисса.
Дяъвилул баларду хъама- къабитлай бунува, хIакьинугу бур ттуршрахъул шиннардий цала аьрщарай дяъви къавхьусса, чIалансса макь иттату къадурксса, къатта-къушлицIа, думуницIа къавхьусса Америка, цицIунма щала Европагу, чIярусса цайми паччахIлугъругу хьхьичIун даркьуну, ярагъгу буллуну, жуланий жува битияра тIисса жущала дяъви буллай.
Жула оьрмулухун савсъсса, захIматшивуртту лархъсса халкь щищакIуй ник рищун бан къавхьушиву кIулсса Американал пикри бур Аьрасат ххяппулун ласун къашайния махъ, заэв бувну цала хьхьичI бацIан бюхъай­сса даражалийн бувтун, хьхьичIа къуч бансса.

Аьвдуссалам Магьдиев