«Жуяту Ватандакъулт бунни»

Зунттава лак арнил к1анттайн бизан баврицIунсса хъювсулсса пикрирду.

Лакран 1944 шин къиялул, аькьувалул ва дардирдал дайдихьуну хьушиву хIакьину цинявннанмагу исватну чIалачIисса зат бур. Дяъвилул цIараву кунна, 27 шяравалу лекьа-пIякьу шаврияр, 1200 (1600 т1исса х1уччардугу бур) вилах лещаврияр кьурчIисса ци бикIайссар миллатрал тарихраву? Изан увсса 6 азара инсанная шанна шинавун 2 азарунничIан ивсса ливтIуну бур. Зулмулий бизан барчагу, хушрай бизарчагу, укунсса кьини дурккун дур.

1944 ку шинал февраль зуруй буттал аьрщарая чачаннал миллат бизан бувкун, билаятрал хъуниминнал х1укму бувну бур дачIра лирчIсса Аухнал аьрщарайн Лакрал ва Ккуллал районная 27 шяравалу дизан дуван. Мартрал ац1ния цанний лакрал щархъаву гужрай къатрава бу­ккан буллай, ца-кIива зурул му­тталий дизан дурну дур 1200 хозяйство — 6 азарунничIан бив­сса инсантал. Мигу хъунмурчIин бивкIссар ласру аьрай ливчIсса, мюрщисса оьрчIащалсса щахъами, къари-къужри, дяъвилул инвалидтал. Бачингу бувну бур, ласун шаймур ласияра куну, 3-4 къатлун ца аьравагу дуллуну.

Буттал буттахъая ливчIсса, хъунмасса захIмат бивхьуну, чарттая бувсса къатригу, къатлувусса кьай-кьуй, ризкьи-кьинигу кьариртун, лакрал жямат бавчуссар бахьтта арулва гьантлий ххуллийх. Къабизанну тIий, тарс бацIлай бивкIми, къатригу ччурччуну, махъми нигьа бусан буван дуснакь бувссар. Бивзун лавгминнал къатригу, махъунмай зана къабикIаншиврул, п1якь учин дурну диркIун дур. Тай иширттал бардултрал бувсмунийн бувну, ххуллийхгу миннан къаккавк къаливч1ун бур: ккаши-мякь, дяркъу, марххала, тIюпан. Ккашил ва дякъил чIявусса халкь ххуллийхва литIлай, бири-биривний аьрщараву кIучI буллай бивкIун бур. Аьравалттай буза биширча бакъа, инсан щяикIансса тагьар къадиркIун дур. 1944 шинал ЦIуссалакрал райондалий цIуну дунияллийн бувксса хъанай бур 54 оьрчI, ливтIусса тIурча, 693 инсан. 1947-ку шиналнин бизан бувминнава ивкIуну ур сайки 2 азара инсан. ВайнначIа ишара аьрай тай шиннардий ливтIусса 600 адаминагу.

Цуксса залунсса щавщи бивну бур миллатрайн! Район ччаннай дацIан дуллай ЦIуссалакрал агьалинал бувсса зах1матрая буслай бусан къахьунссар. Ттун хъинну асар хьуна ц1анакул ЦIуссаккуллал шяраваллил школалул директорну зузисса Татьяна Айгуновал танийва «Чилнура ляркъусса ттул буттал минай!» учаву. Лак ЦIуминалийн бизан баврицIун дархIусса хажалат хIакьинусса кьинигу духIлайнма бур миллат. Яла кьурчIи бизлазимунил хху­ттай бур ЦIуссалаккуй яхъанахъиминнал цивппа Ватандакъултру тIутIаву. Укунминнавасса цуппагу бура тIий бур лакрал историк, чичу Дундар ХIажиевлул, тай иширттан хасну «Тахсир бакъанма бувсса танмихIру» тIисса луттирал авторнал душ, Саидат Кьурбанова: «Ттул буттан 11 шин хьуну, Ккуллал шярава бизан бувминнавух бивкIссар мунал кулпат. Нинугу 8 шин хьусса душ бивкIссар таний, ванил кулпатгу 1-мур ЦIувкIрату бизан бувминнавух бивкIссар. Жу гилу, Чачаннаву ,лявхъусса цаппара никру хъуни хьуссару, аьдат хьуссару цIуну дурсса,ЦIуссалакрал аьрщарай, жун гиччалу «Буттал кIанунугу» хьуссар, цукссава кьурч1инугу мукун учин.

Зунттавурив, жулла бикIлила Ватандалий къабувну, къахъуни хьуний, жул дакIурдиву къатартссар жула ппухълуннал аьрщарахсса ччавугу, мякьгу.
Жуйсса аьй цири? Тай шиннардий ц1ана кунма машиналий бигьану зунттавун гьан шайсса ишгу бакъая. Масалдаран, на лавгра Ккулувгу, ЦIувкIравгу 20 шин хьуну махъ, къачIалай дия кIиялу ттун ттула Ватанну, чил кIану кунма чIалай бия.
Жухь чIявуну тIун бикIайва, жулла Ватан зунттавур дусса, жува кIийру лявхъусса, амма мукун дакIнивун ччаву рутан захIматсса иш бивкIун бур, бакIравун бюххан булларчагу мукунсса пикри, мяйжанмур Ватан зунттавур дусса т1исса.
Учин ччиссагу мура, ца-кIира никирайгума буцан бан бю­хъайсса бивкIун бур цала Ватандалия халкь. Жуяту хьунни Ватандакъулт. На дакI мяшнугума бикIара, зунттал кIанттух дазу дакъасса ччаву дусса инсантал чIалай.

Ттун хъинну ххирар жулла ЦIуссалакрал райондалул агьлу, гьар иширттаву итххявхсса, хьхьичIун ливчуссагу бур.
Аммаки, Ватан дакъа ли­чIаврил ва ца аьжаивну язугъсса пар бикIай миннал ярунниву… Лакку кIанугу ххялтIа буккаврил, лакку мазгу кьабитлатаврил дайдихьу миччагур нанисса. ХIакьину ЦIуминалийсса шяраваллавух, школардайх буккира, нажагь бакъа къабаянтIиссар зун лакку мазрайсса ихтилат».
Саидатлул лакку маз кьабитлай бур тIисса цIуцIаврил щавуй ка дишин, зунттал шяраваллавугу хIакьину мура тагьар дур, лакку мазрайсса гъалгъа Лаккуйвагу бакъар учивиявхха, щавуй ка дишаву къахьунссарча, ччурччу дикIуйн цIу бичаву хьунссар. МазрацIа хъанай бушиврул масъалагу личIиссар. КуртI къахъананну. Зумаритавал барзгу бухьувкун, ттун тай шиннардий, гужрай бикIу, хушрай бикIу, бизан бувсса, бизан багьсса ливтIуцири агьалинал аьпа учин ччива. Тайннан ккавкмур макIра къаккакканнав, цинявгу ливтIуцириннал аьпа баннав. ЩилчIаввагу тарихраву Ватандакъулт къахьуннав!

ПатIимат Рамазанова