Дайдихьу хьхьичIмур номерданий
Тарихчи Якьуб Кьаландаровлул бувсмунийн бувну, Бархъарав чIявуми цивппа заллусса дугьай хъуругу, ххулув байсса лухччивгу дусса уздантал бивкIун бур. Ятту-гъаттара канаки байсса лухччив цинявннан аьмсса диркIун дур, ва чичлай ур, «лухччив аьмну ишла дуллай бивкIссар» тIий. Уздантал бакъагу, бивкIссар мискинми ва лагътал. Ми чанну бивкIссар, «цаппарава кулпатру» бивкIссар тIий чичлай ур. Ва мяйжан буллай ур лагътал ясирну багьсса, шяраву бавцIусса аьралийтал бухьунссия тIий. Лагътуращалсса ташурдан къадагъа диркIссар тIий ур. Мискинминнал статусрая ва балжину чичлай акъар, ларгсса аьсрулул 40-ку шиннардийн бияннин аваданминнаха зузисса бивкIун бур букансса ччатIух. Ми цивппа заллусса аьрщарал парча бакъасса бивкIун бур, цайнмагу къазахъ учайсса бивкIун бур.
Кьаландаровлул чичрурдайн бувну, мукунсса 10-15 кулпат бивкIун бур шяраву. Агьалинал анкетардай ккаккан бувну бур ци маэшатрал, багьу-бизулул бивкIссарив. Шанма бутIуйх бавчIуну: «мискинми», «дянивсса ахIвалданул», «аваданми». Дянивсса ахIвалданул агьулданул (шяраву чIявуми укунсса бивкIун бур) 1-2 гектар аьрщарал диркIун дур. МуницIухва ва чичлай ур «личIину авадансса халкь шяраву къабивкIун бур» тIий. ЦачIу бивхьуну ххал бигьирча, аьрщив хъунисса диркIун дур БайтухIажинал, АьлимахIаммадлул, Гутбанов ХIайдардул, Чупал ва мукунма цайминналгу. КIира зивулийсса къатригу диркIун дур миннал. Кьаландаров цахъис балжину чичлай ур Гутбанов ХIайдардуя. Ва цува авадансса кулпатравасса къаивкIхьурчагу, ванаща бювхъушиву мискинминнаща аьрщив машан ларсун авадан хьун. Ванал аьрщи диркIун дур Чиях тIисса кIанай. Колхозру сакин дуллалисса ппурттуву кулакталгу совет властьрайн къаршину бувккун бакъар. Амма миннавасса ца, Мусаев Мажид, кулак хIисаврай шярава уккан увну ивкIун ур. 1967-ку шинал реабилитироват увну ур. ТIабиаьтрал кьянатшиврул, гьава бявкъусса бушиврул биялалул асар шяраваллил хозяйство дачин даврийнгу бивну бивкIун бур. Шяравалу хьхьирияр 2300 метралул лахъну духьувкун (хIакьину, мяйжанссар, цамур цифра бур), инт шяравун апрель, май зурдардий дукIлай дур, шяраваллил хъу-лухччив марххалттануцIа чIалну марцI дуклай дур. Ссутгу Бархъарав ччяни дучIайссар. Мунияту ятIуккур, нисварти так парникирттавур ххяххан бан шайсса, цивппагу гъилисса кIанттурдай. ХIажлул лачIа къаххяххай, гъилисса гьантри чансса буну тIий. Бархъаллал бугьайсса бивкIун бур интту лачIа, ссуттил лачIа, хъюрув, у, турт, къур, ши, гьулув. Яла махъ нувщигу бугьлан бивкIун бур. Кьаландаров чичлай ур вайннул ххуйсса бакIлахъия ласайсса диркIшиву. Багъирдаха машхулну къабивкIун бур шяраваллил жямат, шяраваллил хьхьичIсса кьанивсса синааьрщарал мурхьру ххяххан къабитлай бивкIун тIий. Къама гьаяйсса бивкIссар Бачинзалу тIисса кIанайсса щинал гъарахъалттий. Ва кIанайсса щаращи кIинттулгу микIкъалачIайсса буну тIий, гъарахъалтту шикку дайсса диркIссар. Бархъал мукунма ризкьичиталгу бивкIссар, хъунмурчIин гъаттара ябаврихун багьну бивкIссар. Оьллу ябарча накI, нис, нагь духьувкун, ницру шяраваллил давуртту дуван ишла буллай бухьувкун, хъу гъайчин, ччарний бахIин ва цаймигу давурттан. Дучри, ттукри, вилцIунну, къатирду тIурча, гьар кьинисса давурттан бакъагу, синааьрщарал тIахIунтту даххан, гьиву дувангу бучIи хъанай бухьувкун. Кьаландаров ур, Бархъаллал ятту ябаву къадиркIссар тIий. Жяматрал къадагъа диркIссар, цинявннан гьурттусса лухччайн ятту канаки буван итабакьин. Яттий маэшат буван ччинан лухччив ишла дуллансса ихтияр машаннан ласун багьлай бивкIссар. Ихтияр ласуншиврул багьагу хъунмасса булун багьлай бивкIссар. Синааьрщарал тIахIунтту дуваврихун бакъагу, Бархъал машгьурну бивкIссар цаймигу канил пишардахун, ппалул ххаллу, жуларду цайми регионнайн, мукунма Азирбижаннавунгу даххан занай бивкIссар. Бархъаллал чан-кьансса агьлу ччатI лякъин хIаллил чIумал цайми кIанттурдайнгу лагайсса бивкIссар. Къизлардай тIутIи батIлан. Орджоникидзелийн, Пятигорскалийн, Краснодардайн ва цаймигу шагьрурдайн занай бивкIссар хIалтIилий. Цаппараннал цивппа заллусса дуссукъатри бивкIссар, чагуртъталгу бусса. Ххаржанну, турду, кIиллу, мухIулттив дуллай бивкIссар.
Якьуб Кьаландаров личIинура кIицI лаглай ур заргал Сулайман Искандаровлул цIа. Бархъаллал рувхIанийсса оьрмулия буслай, кIицI лаглай ур шяраву, чIиви-хъунсса багьлух цаппара инсантал аьраб маз лахьхьин буллалисса бивкIшиву. Низам диркIун дур кьянкьасса: лахьхьин буллай бивкIун бур щяв, нухьхьай, цIайннарай щябивтун. Низам зия дурманан ягу дарсирдайн чIал хьума каруннайх щяпа бишлай, танмихI буллай. Якьуб Кьаландаров ур, хъуниминнан, сайки цинявннан аьраб мазрай буккин, чичин кIулну бивкIссар тIий. Бархъарав личIи-личIисса махIлардансса 3 мизит бивкIун бур ва 1 Жумяъ-мизит. Шяравалу цурдагу 3 бутIуйх дарчIуну дур: Барщи (шяраваллил ялувмур кIану), Ухши (лувмур кIану) ва Ляхссаки (дяниялу). Жумяъ-мизитраву шяраваллин агьамсса хIукмурду кьамул байсса бивкIун бур. Шяраву бивкIун бур, Бархъаллал агьлу бакъагу, чIаххуврайсса шяраваллавасса мюталинталгу заназисса мадраса. Шяраву яхъанай ивкIун ур махъ нанисса аьрабист КунтIаев Дибир, шариаьтрай маслихIат ккаккан, аьдлулий диван бан ваначIан бучIайсса бивкIун бур. Кьаландаровлул чивчумунийн бувну, ванал хIукму цинявннан кьамулсса бивкIун бур. Цувагу мюталинтал куна пахру-хияллу бакъа яхъанай ивкIун ур, мюталинтуращал архIал дукьрахIангу хIачIайсса диркIун дур, ми хIачIан бучIиссар, аьракьир къабучIими тIий. Якьуб Кьаландаров кIицI лаглай ур, Дивирдул мудан буллалисса хIукму оьрчIан ва хъаннин мюнпатну бувайсса бивкIшиву, кулпат яшаву мурадрай. Аьрабистнал совет властьгу кьамул дурну дур ва машгьурсса аьлимчунал ва аьрабистнал Аьли Къаяевлул маслихIатчину ивкIун ур. Жумяъ-мизитраву КунтIа ДибирдучIа исламрал элму лахьхьин заназисса чIявусса лак ва дарги яхъанай бивкIун бур. Ва эбрат хьуну, Бархъаллал цаппара аьлимтал аьрабистътал хьуну бур. Масалдаран, ЯрахIмадов Аьлил ЦIахъарав кьадину ивкIун ур, ХIаммахIажиев МахIаммад – Ххажалмащилив, ХIаммахIажиев Оьмар – Къуппав, МахIаммадов ХIажи – Аьлханмащилив, Халул Аьлил – ЦIуликъянив.
Якьуб ХIаммадовичлул хаснура хъуннасса къулагъас дурну дур Маллайл творчествалух. Ванал творчество дагьайкун лархьхьуну дакъар тIий ур. Бархъаллал Маллайл ва ванал эшкьи дурсса Гъумучиял ПатIиматлул балайрду хъатIай, хъиншивурттай Дикалаев Сиражуттиннул ва Щамхалов Мяммал учайсса бивкIун бур. Совет власть дирхьуну мукьах гьарзат даххана хьуну дур. Жумяъ-мизит ппив-ххив бувну бур, чарттугу, лирчIмур материалгу колхозрал склад ва канцелярия буван ишла дурну дур. Лув махIлалиймур мизитрая тIурчарив клуб бувну бур. Уттирив му клубрая цIуницIа мизит буллай, гьануцIакул цIу буккан буллай бур. Кьаландаров дакI дарцIуну ур Бархъаллал, Хъюллал ва ЦIуликъяннал жямат щилчIав биялалийн къалагайсса, тархъансса бивкIшиврий, ва «независимое общество» тIисса термин ишла дуллай ур. Ванал бувсмунийн бувну, Гъази-Гъумучиял ханнайн мютIину къабивкIун бур бархъал. Та заманнай чIярусса шяраваллаву куннасса система диркIун дур каялувчитал бувчIаврил. Жяматрал увчIайсса ивкIун ур юзбаши, староста. Тарихчи кIицI лаглай ур, юзбаши цIа-кьини думинная увчIайсса ивкIшиву. БивкIун бур бугьарасса, махъ нанисса инсантурая хIасул хьусса Хъунисриннал советгу. БивкIун бур шяраваллил суд, диванхана. Агьамсса хIукму бувайсса бивкIун бур шяраваллил жямат бавтIун. ИвкIун ур шариаьтрал кьанунну дачин дурсса кьади. Амма краеведнал Бархъаллал бияла щиячIав хъарсса къабивкIссар тIисса хIучча тIайла бизлай бакъар. Чачаннава Самурдайн бияннин цIакь хьусса Гъази-Гъумучиял зур бусса щамхаллугърал бияла бакъа бакъахьунссия. 17-мур аьсрулийн бияннин Ахъуши-Дарги щамхаллугъравун багьлай бивкIссар. Щамхаллугъ ппив хьувкунгу, Бархъал ЦIахъардая ягу аьмну Ахъушия- Даргия хъарну бакъахьунссия. Лакрал шяравалу духьувкун, Бархъал мудангу Гъумучиял чулийннай кIункIу тIий духьунссия, Гъумучиял хантурал биялалий духьунссия. Ва тIайласса хIучча бушиврий рязи хъанай ур цува Кьаландаровгу. «Агар Бархъаллал ва даргиял дянив бяст-за багьарча, арарду оьлухъларча, ми дакьил бан, Бархъаллан кабакьу бан Гъази-Гъумучиял хан учIайсса ивкIун ур». Ялагу Кьаландаров кIицI лаглай ур, Гъумучиял паччахIтал нукартал бюхъавай Бархъаратусса битан хIарачатрай бикIайсса бивкIшиву, ми чил мазругу, аьдатругу кIулсса, хъамалгу ххирасса буну тIий.
Жу хIарачат буварду, Якьуб КьаландаровлуцIун бавхIуну, ванал оьрмулул ххуллия ва Бархъаллал тарихрая буслай, учительнал, историкнал, щалва оьрму оьрчIан кIулшиву дулаврин хас бувсса, цува дунияллия гьаннин, коммунизм тIайлашиврий дакI дарцIуну, мунийн хаин къавхьусса, хIакьсса коммунистнал оьрмулул яргми лахIзарду ккаккан буван. Бархъаллал тарихраву мунал хьхьичIун лавсмуних ва хIисавравун лавсмуних къулагъас дуван. Цуксса хIайпнугу, Бархъаллал гихунмаймур тарихраясса Кьаландаровлул чичрурду яхьуну дакъар. На нара дурккуссия ми чичрурду, цалсса миннул бакIрачIан бувкIмур кIул бан къавхьунни. ЖучIанна дирсса чичрурдал куртIнивун буххарча, мюрш бикIарча, ми чичрурдава Бархъаллал лавгзаманнул оьрму чIалай бур, щаллуну лавгзаманнул суратру диял дувансса, мюнпатсса кумаг ми чичрурдая бур. Бархъаллал тарих лахьхьин, кIул буван ччинан ми чичрурдая кумаг хъанай бур, Якьуб Кьаландаровлул цIагу бусрав-барчаллагьрай кIицI лаглай бур.
Бигьрузи Сулайманов,
тарихрал элмурдал кандидат, Дагъусттаннал лайкь хьусса юрист,
МахIачкъала шагьрулул
Мажлисрал депутат
Таржума
ПатIимат Рамазановал