Декабрьданул 19-нний Москавуллал Гостиный двордануву Аьрасатнал Президент Владимир Путиннул тIайланнасса эфирданий дунни шинал хIасиллу ва жавабру дуллунни журналистътурал ва билаятрал ялапарлувтурал буллусса суаллахьхьун.
«Владимир Путиннущалсса Шинал хIасиллу» программалул дачин дурну бия 1-мур каналданул аьралий корреспондент Дмитрий Кульков ва ВГТРК-лул ведущая Александра Суворова.
Мероприятие дайдишин хьхьичI агьалинаяту дуркIун дур 2,5 млн лабизаву.
А.Суворова: ХьхьичI ттун ччай бур цалчинмур аьмсса суал булун жула чулухату.
ЦIанасса ппурттуву дуниял аькьлулия лаглагисса кунмасса асарду бур, цанчирча дяъвирдал потенциал (каширду) дунияллул циняв кIанттурдай лапва гьарза хьуну бур, дунияллул экономикагу захIматсса тагьардануву дур.
Цукун бюхълай бур Аьрасатнаща му тагьардануву, экономика сахлагу дурну, лябуккугу хьун буллан?
В.Путин: Гьарзат паракьатну,цила кьаралданий, цалий дарцIуну духьурча, жува бизарну бикIару. Ца кIанай дарцIуну духьурча, ччан дикIай сукку тIаву, хьхьичIуннайшивуртту.
Гьармунил дуцин дайссар экономикалийн чул бивщуну. Мури гьармунил гьану, мунийнни хъарну бусса инсантурал оьрмулул даражагу, билаятрал обороналул бюхъугу.
Аьмну жучIара, Аьрасатнаву, экономикалул тагьар нормалий, цалий дарцIуну дур. Жува хьхьичIунмай хъанайру бусса, ссахчIавгу къабурувгун.
Ларгмур шинал жучIара экономика лахъ хьуссар 3,6 процентрал, гьашину лахъ хьунтIий дур 3,9 процентрал, бюхъай хIатта 4 процентралгума хьун. Буруган аьркинни, цанчирча шинал хIасиллу иширайну хIисав дайссар хъиривмур шинал 1-мур кварталданий. КIира шинал мутталий экономика лахъ хьуну дур 8 процентрал, му мукун бушиву исват буллай бур экспертътуралгу. Штатирттай — 5-6 процентрал, Еврозоналий – 1 процентрал, Германиянаву – ноль.
Дунияллул халкьуннал дянивсса финансирттал ва экономикалул институтирттал Аьрасат бивхьуну бур Европанаву цалчинмур кIанай экономикалул лагру ва маша бан бюхъаву хIисаврайн ларсун. Дунияллий жува буру 4-мур кIанай. Жула хьхьичI бур Китай, США, Индия. Жува дукIу ФРГ-лул хьхьичIун бувккун буру, гьашину Япониягу махъ кьабитан най буру. Амма мунийну жува паракьат хьун къааьркинссар. Жува аьркинссар ва бущилий бачин хьхьичIунмайгу, даххана дуллан жула экономикалул качествагу.
Цаймигу ккаккияртту дур жучIара хъинчулий. Циняв билаятирттан ва экономикалун хасъсса ккаккия хъанай дур давуртту дакъашиврул даража. Му ккаккия жучIара хъинну лагьсса даражалй дур – 2,3 процент. Укунсса даражалий тачIав къадиркIссар.
ЖучIара промышленностьрал цаппара бутIраву хъус дуккан даву лахъ хьуну дур 4,4 процентрал, занакьулу даврил промышленность – 8,1 процентрал.
Гьалбатта, вас-ццах бутлатисса сигнал хъанай дур инфляция. На лахьхьу гъалгъа бувссия Центробанкрал председатель Эльвира Набиуллинащал, ванил бусаврийну, инфляция хьуну дур 9,2-9,3 процентрал. Амма харжругу лахъ хьуссар 9 процентрал, инфляция къахIисавну. Агьалинал доходругу гьарза хьуссар. Мунийн бувну, аьмну ва тагьар вихшала дишинну цалий дарцIуну дуссар.
ХIукуматрал ва Централ банкрал хIарачат буллай бур ялун нанисса шинал инфляция яларай дуван. ЛичIи-личIисса кьиматирттайн бувну, инфляция чан хьунтIий дур 2,5 процентрал.
А. Суворова: Тема хъинну агьамсса дур. Яла чIяруми лабизавуртту дур ччатI, чавахъ, накI, ккунукру, лагаву ххира шаврицIунсса, ххира хьуну дур мукунна ччуччиягу. Росстатрал статистикалийн бувну, махъсса нюжмардий ахъулссаннул ва ахънилссаннул багьригу лахъ хьуну бур 3,4 процентрал, миннува нисварти ххира хьуну бур 10 процентрал, ноябрьданий 43 процентрал ххира хьуну бивкIнугу.
В.Путин: Багьри ххира шаврил хIакъираву, шикку дур объективсса ва субъетивсса журалул сававрду.
Яла агьаммур зат вари: рынокрайсса хъус дикIан аьркинссар агьалинал доходирттащал архIалсса, ягу агьалинал доходру дикIан аьркинссар билаятрай дуккан дуллалисса хъуслищал архIалсса. ЖучIара доходру ва харжру лахъ хъанай бивкIссар дуккан дайсса хъуснияр анаварсса бущилий.
ЦIанасса ппурттуву жучIара муданна гьарза хъанай дур дукиялул сурсатру (продукты) гьар шинах — шанма процентрал. Жува дикIул щаллу буллай буссару 100 процентрал. Ва хъинсса ккаккияр. ЖучIара шинай ца инсаннал ишла дуллай ур сайки – (приблизительно) 80 кило дикIул, дунияллий тIурча – 42 кило, дянивну ларсун. Махъсса ппурттуву жучIара дикI ишла даву гьарза хьуну дур кIийлла.
НакIлил хIакъираву. Гьарца шинах жучIара накI ласаву гьарза хъанай дур, амма накI ишлагу дуллай бур чIярусса. НакI диял хъанай дакъар лагаву дуккан дуван уксса. Ттун кIулли, лагаву ххира хъанай душиву 34 процентрал, цаппара регионнай бюхъай чансса ххишалагу лахъ хъанай бикIан багьри.
Дукиялул сурсатру ишла дуллалаву гьарзану дур дуккан дуллалиминнуяр.
КIилчинмур объективсса савав – бакIлахъру дур.
Шамилчинмур объективсса савав – цаппара дукиялул сурсатирттал багьри дунияллий лахъ шавур.
Сурсатирттал багьри лахъ шаврин асар биян буллалиссар дазул кьатIатусса ссуссукьушивуртталгу, санкциярдалгу.
Амма дур субъективсса сававрттугу, дур жула чулухами диялдакъашивурттугу. Масалдаран, цаппара экспертътурал тIимунийну, Централ банкраща бюхъан тIий бивкIун бур чансса хьхьичIва мюнпатну ишла дуллан ключевой ставка лахъ баврищал дахIаву дакъасса мухIлухIинну (инструментру). Ди, ЦБ-рал му даву дуллай байбивхьуна гъинттула. Амма, экспертътурал тIутIисса куццуй, му даву ччянира дуллан бивкIун бур.
ТАСС-рал хъунама редактор М. Петровлул буллунни хасъсса аьралий операциялул хIакъиравусса суал.
В.Путин: Жула аьралитурал жулла аьрщи зана дуллай бур квадрат километрардал манзиллайну гьарца кьини. Цанни му хъанахъисса?
Му дур дяъвилул иширттал классика, бакIрай муттаэтал жула чулийнмай най бур, яла жула аьралитурал бухлаган буллай бур миннал аьралиталгу, техникагу. Яла жула аьрал цивппа най бур хьхьичIунмай. Мукунни хъанахъисса. Жува хьхьичIунмай наниссару хасъсса аьралий операциялул байбихьулийва жува ккаккан бувну бивкIсса масъалартту биттур буллан.
Жула аьралитал талай бур виртталну. Жула Ярагъбу Гужирдал бюхъу лахъ хъанай бур. ЦIанасса ппурттуву 155-мур хьхьирил бахьттагьалтрал бригада талай бур Курскаллал областьрай, миннал муттаэтал дардагъил буллай бур жула аьрщараяту. Миннащал архIал талай бур мукунма ЛухIи хьхьирил флотрал хьхьирил бахьттагьалтрал 810-мур бригадагу, ВДВ-лул 76-мур ва 106-мур дивизияртту, «Север» группировкалул мотострелоктал ва мотопехота. Ми циняв талай бур виртталну. ЧIа учинну миннан ххувшаву ва шаппай зана шаву.
Дур цамургу лабизаву: «Курскаллал областьрай контрактниктуран дулайсса дур 25 азарда къуруш, Обороналул министерствалул контрактрай 210 азарда къуруш дулун бакIрайн лавсун бунува».
Му тагьар тIайла дацIан дуван бюхъантIиссарив?
В.Путин: БюхъантIиссар ва аьркинссар. Му жула диялдакъашивур. Му ттун къакIулссия. Ттун бувчIлай бур ихтилат ссаяту буссарив. На багъишла итияра, му тагьар тIайла дацIан дуванну.
А.Руденко «Донецк» ГТРК-лул каялувчи:
Щала Донбассрай, Херсонскаллал, Запорожскаллал областирдай най дур леркьмур, эяллу цIу дуккан дуллалисса давуртту. Амма жучIава дяъвилул ишру ттигу къуртал хьуну бакъар, жува най буру хьхьичIунмай, душмантал духлаган дуллай бур шяраваллу. БюхъантIиссарив жущара ччаннай дацIан дуван махъуннай зана дурсса жухьра диркIсса аьрщив?
В.Путин: БюхъантIиссар, микку щак бикIан къабюхъайссар. ЖучIара дуссар ми территорияртту, уттава буккангу бувну, лябуккангу бувансса программа. Му бартдигьин ккаккан бувну буссар 2030-ку шинайннин.
Микку давуртту дуллай буссар. ЦIу буккан бантIиссар ххуллурду, къатри, ЖКХ-лул ва соцкультбытрал объектру.
ЦIанасса ппурттуву цIу буккан бувну бур 21 азарва объект, миннува 11 азарва объект федерал бюджетрал счетрайну ва 10 азарва объект – АьФ-лул шефшиврийсса регионнал счетрайну.
СМС дуркIун дур, Мариупольлал жяматран леркьминнухлу къатри даврил хIакъираву.
В.Путин: Мариупольлах жура хъуннасса къулагъас дуллай буссару. Му хъунмасса шагьрур, къулагъасгу дуллан аьркинссар. Аьралий ишру байбишиннинма тикку ялапар хъанай ивкIссар 430 азараксса инсан. КIанттул каялувчитурал тIимунийну, тикку ялапар хъанай бивкIун бур 470 азаруннаха ливчусса инсантал. Бюхъайссар тикку дикIан чIявуквартирарду бусса 3 азаллийсса къатри. На тиккун ивссара, ХIукуматрал зузалтралгу буслай бур муданма. Сайки 1700 къатри цIу дуккан дурну дур, амма миннувун халкь бизан бувну бакъар. 500-нниха ливчусса къатрал документру дузал буллай бур.
К.Симонс: Ина ияв Украина рязи хьун аьркинссар ца мукъуйн бучIан тIий. Инава рязину урав Киеврал хIакъираву ца мукъуйн учIан (компромисс)Бюхъайссарив Трамп дянивчусса машварартту хьун?
В.Путин: Политика дур компромиссрал магьиршиву. Жу муданма буру, жу хIадурссару машварарттайн ва ца мукъуйн бучIан, тIий. Жуйн къарщимур чул инкар хьунни машварарттая. Машварарттал хIасиллуну муданма шайссар ца мукъуйн бучIаву, цаннащал ца бакьаву.
Иширайну жу цалийн бувкIун бивкIссарухха Стамбуллай 2022-ку шинал. На утти 100-чингу тикрал буллай ура: Украиннал чул рязину бивкIссар га документрал мурадращал. Яла циваннив къакIулну, инкар хьуссия. Цанчирча увкIуна зул чIарахацIу Джонсон ва ганал увкуна, дяъви буван аьркинссар махъа-махъсса украинчу личIаннин. Вана тай уттигу талайнма. ЧIал къавхьуну къуртал хьунтIиссар талан ччисса украин. Ттул пикрилий, чIал къавхьуну, талан ччими къаличIанссар.
Жу хIадурссару, амма аьркинссар та чулгу хIадурну бикIан машварарттайн ва цалийн бучIаврийн.
ХIадур бувссар
ХI. Аьдиловлул