Вирттавран бивкIу бакъассар

МахIаммад Берцинаев

25 шинал хьхьичI, 1999 шинал, хар-хавар бакъа ЦIуссалакрал райондалийн дунияллул террористътурал кьюкьри ххярхсса тарихрал иширан хасну кказитрай рирщусса язиязими макьалартту.

Вай гьантрай 1999 шинал дяъвилул цIарахьхьун дирирссар Дагъусттаннал цаппара щархъурду. Чапхунчитурая Ватан дуручлай оьрмурдацIа хьуссар Дагъусттаннал язи-язисса, ххаллилсса арсру. Ккавкссар жулва оьрчIан дяъви. БивкIссар ми ли­хъачултну. Тания шиннай ларгунни ххюра шин. Ххюра шин. Инсаннал оьрмулун — тарих, тарихран — лахIза. Мукьал лицIлайнма бур ттигу ниттихъал яру, оьттун руцлайнна дур миннал дакIру. ЛухIи ларххунма бур жанну дуллуминнал щахъами. Ятинталну хъуни хъанай бур оьрчIру.
Цалчин чапхунчитал ххявхссар ЦIумадиял райондалийн. Райондалул агьали кьянкьану данди бавцIуссар. Къаивтссар душман цалла аьрщарайн ­уххан.
Август зурул 3-нний ЦIума­диял райондалий Агъвалиллал шяраву хъанахъисса Чачаннал чулуха ххявхсса чапхунчитурая шяравалугу, районгу мурахас дурну ххюра шин шаврин хас дурсса шадлугърай гьуртту хьун оьвкуну бия кIа аьрщарай оь экьибувтIусса МахIаммад Берцинаевлул кулпатрайн ва мачча-гъаннайн. Миннащал гьан багьлай бия ттунгу.

270 километралул манзилданийсса захIматсса ххуллу. Байранная бакъа, кьурчIисса ишир­ттая чичин къабагьссархха ттинин ттунма тIисса пикригу бур бакI­раву. Амма МахIаммадлул ниттищал, Ххадижатлущал, аьрххилий гьан махъаллил шайххивав на? Ялунгума ххари хьунна. Ххадижат Берцинаеващал кIулну ттул шанна шинни. ХIакьсса нину. Цищала кIул хьусса цумацагу ца аьжаивсса тIилисиндалул цичIана кIункIу айсса караматсса ссихIир­чи. Чумартсса дакIнил заллу. Ниттил ттюнгъашиврущал чув-адаминал кьянкьашиврулмур бутIа ххину буллусса хъамитайпа. МахIам­мад­лул арсру Зураб ва Саэд лайкьну тарбия буллай бур.
-Ттул арсная гъалгъа тIийнма бикIайва сагъну унийгу, гъалгъа тIийнма бур ивкIуну махъгу. Ххюра шинаватугу чичлайнма бур, буслайнма бур. Гьарцагу кьини дакIнин багьай МахIаммадлул ттухьва учаймур. ХьхьичI дацIай ганал тIуллу. Цанма балай учин къакIулну бунува, балай тIутIими­ннавух балай тIун икIайва. КъавтIун изан къакIулну бухьурчагу, къав­тIиминнавух къавтIун изайва. Арс куну кьаитансса акъассия, муси хьусса оьрчI уссия. Гьарца кьини аьтIунгу бикIара, паракьатгу шара. ТачIав дакIния къабуккай, аьпабиву, Арсен Каммаевлул ниттил Аьйшатлул, цуппагу аьпалухьхьун лавгунни, арснал жижара бан ци­чIанма лавгсса чIумал, увкусса махъру. Жула балайчи ПатIимат Аьлиевал ккаккан бувнав на ганин. «Ва МахIаммад Берцинаевлул нинур, Ххадижат учайссар». Аьйшатлул, ттул чулухунмайгу бурувгун, увкуна: «Ина мааьтIра, ттул ссу, вил арс къаивкIуссарча. Ттулама арсгу ярагъгу канихьну та чIумала дяъвилий ивкIуну ивкIссания, мукьал кIунтI къабутIинтIиссия. ИвкIуссарвагу къаучинтIиссия», — вайнна мукьавухсса ниттилми махъру.

-Ттун МахIаммад ЦIумадав лавгссавагу къакIулссия. Тай гьантрай на оьрчIащал ттулва нитти-буттачIа Буйнакскалий буссияв. МахIаммад жу буцин учIан аьркинссия. Амма къаувкIуна. ЧунчIав командировкалий лавгхьунссар тIий бура. Ганал на тачIав ялугьлагьи къабайвав. Ласнал нитти­чIан лавгсса чIумалгума, чIал машара тIун икIайва. Ягу цува хъирив учIайва. Га кьини циняв бур ттухьхьун, МахIаммад чуври, тIий, щак-щуклийсса суаллу буллай. Ттун гъансса хъамитайпалун телевизорданувух бавну бия ЦIу­мадав хъанахъисса иширттая. КIикку ливтIуминнавух МахIаммад Берцинаевлул цIагу диркIшиву. Фамилия кIулсса дурхха тIий, га мачча-гъанциринначIан телефондалувух оьвтIий бивкIун бия. Яла ниттиуссил бувсуна МахIаммад­лул канийн щаву дирну дусса дур тIий. На ттуйва бияла бакъа вев учав: «Канийн щаву диян га чув ивкIссар?». Цаппара хIаллава ссурахъу бувкIунни, аьгу-аьтIий. «Бачу шаппай», — тIий бур ттухь. «Цивхьуну бур?- цIухлай бура. «Хьуну бур», — тIий, хъиннува аьтIун бив­кIунни.
Къаккавкссар МахIаммад ивчIаннин я ттун, я оьрчIан. Дяъвилул иширттаву ивчIаву бакъа­сса, цукун ивкIуссаривгу жун къакIула. МукьцIалва гьантта шайхту, жучIан жижара бан бувкIуна кIикку ивкIусса ХIусайнов Закарьянал ниттиуссу Якьуб ва Дагъусттаннал ХIукуматрал жагьилтурал иширттал комитетрал зузала МахIаммад ХIабибов. Гайннал ттул оьрчIан лагерьдайн гьансса путевкагу дуллуна. Муния махъ ЦIумадиял райондалул администрациялул чулуха жуйн оьвкуна дяъвилул иширттаву ливтIуми­ннансса гьайкал дацIан дуллали­сса чIумал. Оьвкуна кIилчинмур гьайкал тIитIлатIисса чIумалгу. ЦIанакул жу шамилчинну нанисса. Барчаллагь хъунмасса ЦIумадиял райондалул администрациялул ва РОВД-лул зузалтрайн, жух дуллалисса къулагъасрахлу, — тIий бур Шагьрузат.
…ЛивчIмур ххуллу Агъвалив бияннин Аьндиннал Къуйсу неххал зуманицIух бия.
ЦIумадиял райондалийн бухлахисса дазуйн бияйхту, жун хьунабавкьуна цаппара­сса инсантал. Гай цинявппа, ХхадижатлучIан гъан хъанай, хъямала багьлай бия. Гайннавух бия МахIамма­длущал ивкIусса Сапиюлаев Сулайманнул уссурвал. Багьауттин тIима уссу автобусрава къауклай ия: «Зу жучIан Кьедиял шяравун наниссару. На зу чунчIав итакъабакьинна», — тIий. «Жу ЯкьублучIан най буру, ххирай, гай жух ялугьлай буссар. БучIанну зучIангу», — тIий, Ххадижат га паракьат уллай бия. Багьауттинма къаччан бикI­лай ия. Ттунгу найбунува бувчIуна МахIаммадлул виричувшиврул ва аьпалул хIурмат цуксса бюхттулну буссарив Агъвалиллал агьул­данучIа.
Агъвалив бухлахисса кIанай жул хьхьичIун увккуна Закарьянал ниттиуссу Якьуб цащалва архIал зузисса милицалтращал.
Шяравун буххайхту жул автобус бавцIуна администрациялул къатрачIа. Циняв хIаятравун бувххуна ЦIумадиял райондалул жяматрал вирттавран дацIан дур­сса гьайкалданучIа алхIам бу­ккин.

Жу ливкру га жула хьунин увксса Якьублул ужагърай. Жу хьунабакьин бувккуна Якьублул кулпат, ссурвал, арс, душру, чIаххул. Хьунабавкьуна нитихъулгу. Оьттул макь рутIлай аьтIун бивкIуна. Ппу ивчIайни дачIи шинавусса Закарьянал арс МахIаммад цIанакул ряххулчинмур шинайх най ия. «КIана ттул бутта. КIа дяъвилий ивкIу­ссар. Ттун цалагу къаккавкссар», — тIий, чIирайн лархъсса цачIун дурсса шамунналагу суратрайн кIисса тIитIлай, хъамаллуран ккаккан дуллай ия.
Жу ссупралух щябивкIсса чIумал ялун бувххуна Якьублул чIаххучу СаидахIмад ва Ялувмур Гаквариннал шяраву ялапар хъанахъисса ссурахъу Гъазилав. Гайгу МахIаммадлуя гъалгъа тIий бия:
-Гай шамагу виртталну лив­тIусса жагьилтал къабивкI­сса­ния, жу хIакьину шикку щя­бив­кIун къабикIантIиссияв. Чапхунчитал шяравун бувхссания шикку ци иш хьунссияв щин кIулссия. Бюхъайва Чачаннаву кунмасса дяъви ххабаххангу. Жулла аьрщи дуручлай, оьрмурдацIа хьусса жагьилтуран жу буржлувссару. Хаснува Берцинаевлун, яруссаннал аьрщарай оь экьибувтIусса лаккучунан, мунал кулпатран, тухумран, шяраваллин, щалвагу миллатран.
Укун лавайну бия гайнначIа МахIаммадлул мачча-гъанми­ннал хIурматгу.
Хъиривмур кьини, Агъвалиллал шяраваллил дазуйсса пострай хьусса чапхунчитурайн данди бацIавриву жанну кьурван дурсса шама виричунан — Берцинаев МахIаммадлун, ХIусайнов Закарьянан ва Сапиюлаев Сулайманнун райондалул жяматрал дацIан дурсса гьайкалданул хьхьичIун бавтIун бия чIявусса агьлу, лагма щархъая­ссагу, чIаххувсса Бущихъиял ва Ахвахуллал районнаяссагу вакилтал. Гай мукьал бувцIусса яруннищал байкъали­тIавай буслай бия МахIаммадлул виричувшиврия:
Агъвалиллал жяматрахь барчаллагь тIутIисса махъ лавхъуна Ххадижат Берцинаевал. Ххадижат махъ лахълахъисса чIумал щя­бивкI­ми лавай бивзуна.
-Барчаллагь цинявннан, шиккун бувкIминнангу, ччай бунува бучIан къавхьуминнангу. Ххюра шинал хьхьичI ва кьини, ва кIан­ттай ивкIуссар ттул арс. Сагъну унийгу, ивкIуну махъгу жул пахрулунсса арс. Ттул арснал ччя-ччяни учайва: «Оьрму бутан аьркинссар вищава яхьун бюхъайсса куццуй, ивчIан тIурча аьркинссар багьайсса куццуй. БивкIулуву бакъар иш бусса, агьаммур иш инсан цукун ивкIуну урив, мунивур бусса». Махъра-махъсса кьининингу яхъанай ия цащава бюхъай­сса куццуй, игу-ивкIунни, цалва тIийкун, багьайсса куццуй. Ва арх­сса ххуллийх жу зучIан бувкIру шамилчин. Гьарца шиккун нанитари хъювссулнугу, ххаринугу бучIару. ЦIумадиял агьлу жун хъинну гъан хьунни. Ца кьини базаллуву ттучIан гъан хьунни шиччасса ттунма кIул бакъа­сса хъамитайпа. Асана-суал бунни. Яла, ттущал архIал базаллува бувккун, нагу маршруткалий щябивтун, лавгунни. Барчаллагь зун хъунмасса. Сулайман ва Закарьягу ттул арсрур. Миннал ниттихъул, Заибат ва ПатIиматгу, ттул ссурвалли. Ххюра шинал мутталий аьтIийнма бура. Мура чIумал пахрулийгу бура. Сагъну ивкIссания ппугу пахрулий икIанссия, 30 шинай аьралий къуллугърай ивкIсса. Пахру бара зугу. ДакIний битияра, гайннал, мяйжаннугу, цалва бурж биттур бувссар, жува буруччиншиврул. Жува арсру виричушивуртту, гьунарду булланшивруллу тарбия буллалисса. Дуру­ччияра дакьаву.
Ахирданий ЦIумадиял райондалул администрациялул чулухасса бахшишру дуллуна шаннагу ниттин.
Шадлугъ къуртал шайх­ту кIиккун бавтIсса жяматрава цуя-ца ин­сан къаливчIхьунссия Хха­ди­жатлучIан гъан къавхьу­сса.
Намур халкьуннах вичIилий, гайннал тIутIимур чичлай бу­ссияв.
ХIури Пирсаидова, Дагъус­ттаннал солдатътурал ниттихъал комитетрал председатель:
-На бувкIра шиккун ливтIу­миннах аьпа учин Дагъус­тта­ннал хъаннил союзрал чулуха. Да­гъусттаннал халкьуннал шаэр Фазу Аьлиевал мукъур­ттийну учин, «Чув дяъви най бухьурчагу, гьарцагу ккулла ниттил къюкIливухри буккайсса». На вичIидишав Берцинаев МахIаммадлул ниттил ихтилатрах. Чумартсса хъамитайпа бур. Ниттихъахь хъунмасса бияла бу­ссар дунияллий дакьаву ядан.

МахIаммад Аьшикьов, Кьедиял шяраваллил администрациялул бакIчи:
-Ттун гьаксса ччива Берцинаев МахIаммадлул мачча-гъанми жучIанмагу бувкIун. Жу хIадур хъанай буссияв ва шадлугърайн. Цаппара гьантрал хьхьичI МахIачкъалалив лавгун, вай шамагу виричунал цIарду абад дуллалисса мармарчарил ула дан дав. Гьунттий тIитIлатIиссар аьпалул ула. Администрациялул чулуха хъунмасса кумаг байссар Сапиюлаев Сулайманнул ниттин ПатIиматлун. Нава администрациялул бакI­чинал къуллугърай уссаксса, гихунмайгу ттущава шайссаксса кумаг буллантIиссара.
Сажид Сажидов, лачIунукку, Дунияллул чемпион:
-На мудангу хIайран ара МахIаммадлул ниттил Ххадижатлул дакIнил чумартшиврул. Гьашину на гьуртту хъанай ура Олимпий тIуркIурдай. МахIаммад кунма виртталсса чиваркIуннал чаннасса аьпалун лайкьну, талатаврил халичалий лажин кIялану уккансса жаваблувшинна дуссар ттуй.
Якьуб Исхакьов, милицанал капитан:
-МахIаммад Берцинаевлущал на кIул хьуссияв август зурул 2-нний га дахьа вертолетрая ливксса лахIзалуву. Хъиривмур кьини, Республикалул виваллил иширттал министрнал хъиривчу Ма­хIаммад Оьмаровлущал жу пострайн бияйхту, жул яруннил хьхьичI жан дуллуна МахIаммад­лул. МахIаммад Оьмаровлул Берцинаевгу, мунащал ливтIумигу Вирттаврал цIардан лайкь бан ккаккан бувна. Муния мукьах жу, райондалул администрациягу, милицанал зузалтгу, Агъвалиллал жяматгу, чичлайнма буру Берцинаев МахIаммадлун Аьрасатнал Виричунал цIа дулун аьркинссар тIий. Гихунмайгу чичлантIиссару Аьрасатнал президент В. Пу­ти­ннучIан бияннин, жуламур бацIан бан.
Хъамаллурансса ссуп­ра тIивтIуна интернат­рал къатраву. Гиккугу ххуй-ххуйсса махъру баллай бия МахIаммадлул виричушиврия.
Гьанттайнмай Якьублул ужагърай цIунилгу ссупра тIивтIуна. Жухь ххуллухъин чин бувкIун бия Якьублул мачча-гъанми, чIаххув-чIарахми. Мажлис лахъи лавгуна хьхьунил ссят кIира хьуннин. Якьуб, цалва аккор­деонгу бивщуну, балайрду тIий ия.
Ххадижат ялагу, ялагу барчаллагь тIийнма бия:
-КьурчIишиврул цачIун бунну жува. МахIачкъалалив усса чIумал ттул ялун къаивну къалагай ЦIу­мадиял райондалул администрациялул хъунаманал хъиривчу МахIаммадрасул Гагиев. Якьуб тIурча ттулава арснан кIанайссар.
Хъиривмур кьини кIай жу тIайла буккан бувкIуна, ЦIумадиял район дайдихьлахьисса дазуйн бияннин. Гиккугу тIивтIуна ссупра. ТIайлагу був­ккунав тачIав хъамакъабитанну, хъинсса аьдатрай — гай цинявппа — кьюкьа дурну бав­цIуну, жу — ца-цаних, гьар­цанначIан гъан хъанай, карду дугьлай, хъямала багьлай.
Ва лахIзалуву ттун дакIнин багьуна, Лакрал радиолул редактор Сулайман Мусаевлул «Зул шяраваллин цими шинни?» — куну цахьва цIувххукун, Якьублул, хъягу-хъяй, тIива: «ТIайламур бусан, шяраваллин цими шиннив къакIулли. КIулли, нава увсса чIумал шяравалу диркIшиву».
Шяраваллил тарих къакIулну бухьурчагу, буттахъал ххаллилсса аьдатруми кIулну дия, хIурматрай ядурну дия.

Зулайхат Тахакьаева
«Илчи» №42 , 2004 ш.