Вирттаврал кьюкьлувусса лакрал арсру

Декабрь зурул 9-нний щалагу жула билаятрай кIицI лагайссар Ватандалул Вирттаврал кьини. Ва кьини кIицI дуллан бивкIссар 2007-ку шиная шихуннай.

Виричунал цIа дулайссар Ватандалул цIаний жан дулун хIадуршиву исват бувсса, хъуннасса къучагъшиву дурсса инсантуран. Вай хъанахъиссар миллатрал пахругу, Ватан ххирашиврул эбратгу. Вайнная кIулну бикIан аьркинссар ялун нанисса никирангу. Тарихраву мусил хIарпирдай цала цIарду чирчусса вирттал Дагъусттаннай, хаснува лакрал миллатраву, чансса бакъассар. Миллатрал ккал хIисав дурну, яла чIявумигума лакраву буссар.
Дагъусттанлувтурал ккаккан дурссар цала къучагъшиву гьаваллаву, аьрщарай ва щинал куртIниву. Гьаваллаву дурсса къучагъшивурттахлу Совет Союзрал кIийла Виричувнал цIа лайкь дурссар АхIмад-Хан Султаннул. Ца яла цIакьма командир-подводник хIисаврай цIа дуркссар МахIаммад ХIажиевлул. Вагу ачIи лаккучури. Нину ХьурукIратуссар. МахIаммад ХIажиевлул каялувшиндаралусса щинал вивх буххай жамилул 1941-ку шинал щинал ялув гужсса талатаву дурссар душманнащал. Хьхьирил талатавурттал тарихраву укунсса иш муниннин хьуну къабивкIссар. Щинал лувату бувккун, вайннал гужсса гьужум бувссар душманнал жамилийн. КIива бат бувну, ца махъунмай лихъан бувссар. Дяъви байбивхьуну, 1942-ку шинал июнь зуруйн бияннин 2-мур ранграл капитан МахIаммад ХIажиевлул душманнал 10 жами бюкьан бувссар.

АхIмад-Хан Султан, Совет Союзрал кIийла Виричу

Бивтссар летчикная тIайла хьуну, 9-мур гвардиялул истребительтурал авиациялул полкрал эскадрильялул командирнайн ияннинсса ххуллу. Цалчинсса Виричунал цIа лайкь дансса къучагъшиву дурссар 1942-ку шинал, душманнал «Юнкерс — 88» самолет дуртун. Цаламур самолетрангу зарал хьуну, захIматсса тагьарданувун агьсса чIумал, кабиналува увккун, парашютрай ххявхссар. Гьуртту хьуссар Сталинградуллахлусса ва чIярусса цаймигу талатавурттаву. Дяъвилул шиннардий 603-ла увкссар гьаваллавун. 150 талатаву дурссар душманнащал. Цаллалу руртссар душманнал 30 самолет, 19 самолет руртссар цайминнащал цачIу. Аьралуннал командованиялул тапшур бувмур эбратну бартбигьаврихлу ва душманнащалсса талатавурттаву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу кIилчин Виричунал цIа дуллуссар 1945-ку шинал. Дяъви къуртал хьуну махъ летчик-испытательну ивкIссар Летно-исследовательский институтраву.

ХIажи Бугъанов

1941-ку шинал октябрь зуруя айивхьуну, дяъвилул лахъисса ххуллу бивтссар ХIажи Бугъановлул. Ва гьуртту хьуссар Москавуллахлусса, Ккавкказуллахлусса талатавурттаву. Ясско-Кишиневская операция нанисса чIумал Бугъановлул полкрал ххит дурссар Кишиневрая личин кьаст лархIусса немецнал хъуннасса кьюкьа. 1944-ку шинал сентябрь зурул 23-нний Бугъановлул батальон Венгриянал аьрщарайн хьхьичIва-хьхьичI бувхминнавух диркIун дур. 1944-ку шинал ноябрь зурул 6-7-нний, душманнал тIиртIусса цIаравух, Тис-Ервань тIисса шяраваллил чIарав, Тиса нех лархъун, канийн лавсун бур плацдарм ва баргълагавал зуманивсса лахъазан. Мукьийла махъунмай бищун бувну бур гьужум бувну нанисса немецнал аьрал. Ванийну полкрал подразделениярттаща бювхъуну бур нех лахъан. ХьхьичIва-хьхьичIсса группалуву нехгу лархъун, къизгъинсса талатавурттаву гьуртту хьуну ур.

ЦIаххуй Маккаев

ЦIаххуй увцуну ур дяъвилийн 1942-ку шинал сентябрь зуруй. Дуклай ивкIун ур Астраханнал артиллериялул училищалуву. Ва къуртал байхту, тIайла увккун ур Сталинградрайн. Сталинградуллахлусса талатавриву ЦIаххуйл ххит дурну дур душманнал 2 танк. Мунихлу ванан ЯтIул Ттугълил цалчинсса орден дуллуну дур. ЦIаххуйл бивтун бур Сталинградрая Берлиннайн бияннинсса цIаран лавхъсса дяъвилул ххуллу. 1945-ку шинал захIматсса щаву дирну дур.
37-мур личIисса гвардиялул истребительтурал ва противотанковый дивизиондалул ярагъуннил командир, гвардиялул хъунама сержант ЦIаххуй Маккаевлул къучагъшиву ккаккан дурссар Польшанал Магнушев тIисса шяраваллил чIарав, Висла нех лахълахъисса, Кюстрин тIисса шагьру ласласисса чIумал. Мукунна 1945-ку шинал апрель зурул 26-нний Берлинная арх бакъасса кIанттурдай душман айщун уллай.
Дагъусттаннал халкьуннал лайкьсса арс, къучагъсса танкру ххит дуву, нигь дакъасса гвардеец-артиллерист ЦIаххуй Маккаевлул ххит дурссар немецнал 17 танк, 14 пулемет ва 500-нния ливчусса аьралийтал.

Ризван Сулайманов

1943-ку шинал сентябрь зуруй Ризван Сулайманов цала батальондалущал Черниговуллал областьрайсса Моровск шяравалличIа хьхьичIа-хьхьичI лавхъун ур Десна неххайх. Вайннал бас увсса душманнал кIийлла кьаст лархIуну дур гьужум бан, амма Ризваннул усттарну каялувшиву дуллалисса батальондалуща душман махъунай айщун ан бювхъуну бур. Ва талатавриву Ризваннул батальондалул бат дурну дур душманнал 1 танк, 1 пушка, 2 пулемет, 60 саллатI ва хIаписар. Цайнна Ризваннуйн захIматсса щаву дирну дур.

Якьуб Сулайманов

1945-ку шинал январь зуруйн бивсса чIумуву, Якьуб ивкIун ур Шамилчинмур Белорусснал фронтрал 28-мур армиялул 152-мур битултрал дивизиялул 646-мур битултрал полкрал взводрал командирнал кумагчину. ЛяличIисса къучагъшиву ккаккан дурну дур Баргъбуккавал Пруссиянавусса талатавурттаву. 1945-ку шинал январь зурул 25-нний, Норденбург шагьрулия ухссавнил чулинмай бивхьусса Пляйтиль тIисса немецнал обороналул узелданул цIанийсса талатавриву, Якьуб Сулаймановлул каялувшиндаралусса 25 талатала кьюлтIницIух немецнал къинттуллухун увккун, телефондалул кабеллу кьуркьуну дур. Немецнаща цала командованиялущал дахIаву дан къабювхъуну бур. Душманнал аьрал махъунмай хьуну нанисса чIумал, Якьублул пIякь учин бувну бур каналданийхсса ламу. Яла, цала кьюкьлущал душманнал колонналийн гьужум бувну, 6 машина, 2 танк ва чIявусса саллатI ва хIаписартал бат бувну бур.

Рамазан Кузнецов
(Устаров)

Рамазан Кузнецов (Устаров) увну ур 1917-ку шинал Къарачай-Чаргаснаву ЧIяйннал шяравасса къалайчи МахIаммадлул кулпатраву. 1937-ку шинал увххун ур Тамбовуллал кавалериялул училищалувун. Лавайсса даражалий къуртал бувну мугу, ларсун дур чIивима лейтенантнал чин. 1940-ку шинал аьралий учениярттаву, 873-мур битултрал полкрал взводрай каялувшиву дуллай ккаккан дурсса чувшиврухлу ва каялувшиву дан кIулшиврухлу полкрал командирнал Рамазаннун ЯтIул ЦIукул орден дулун ккаккан бувну бур, чиндалулгу лахъ увну ур. Аьралий ученияртту къуртал хьуну махъ Рамазан тIайла увккун ур Москавуллал областьрайсса Солнечногорск шагьрулийн командиртурал усттаршиву паргал дайсса курсирдайн. Ванал курсру къуртал байхту, байбивхьуну бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Хъунама лейтенант Кузнецов тIайла увккун ур Кьиблалул фронтрайн. Ва буручлай ивкIун ур хъуннасса агьамшиву дусса кIану: Арабатская Стрелка – Къиримнавунсса къапурду.
Кьакъадагьавайсса душманнал цIаравух кIийлла гьужум бувну бур ванал каялувшиннаралусса талаталтрал душман махъунай ищун ан. Мукун къизгъинсса талатавуртту диркIун дур, батальондалул санитартураща захIматсса щаву дирсса командир цIаран лавхъсса майданния уккан ан къавхьуну ур. 1941-ку шинал сентябрь зуруй батальондалул командир Рамазан Кузнецовлулул чувшиврий жан дуллуну дур Херсоннал областьрайсса Счастливцево тIисса шяраву.
Чичу, аьралий корреспондент Константин Симонов гьуртту хьуну ур Рамазан Кузнецов учлачисса чIумал.
Яла махъ, «В разные годы войны» тIисса цала луттирай ванал укун чичлай ур Рамазаннул къучагъшиврия: «Рамазан Кузнецов кунмасса вирттавралли дяъвилул личIи-личIисса шиннардий жула ххувшаврил гьану бивзсса».
Дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу 1943-ку шинал Рамазаннун дуллуну дур Совет Союзрал Виричунал цIа.
Ва увччуну ур Геничевская Горкалий Уссушиврийсса гьаттаву. Шикку дацIан дурну дур 7 метралул лахъсса гьайкал. Мемориалданий чирчуну дур Арабатская Стрелка дуручлай жанну дуллусса 23 аьраличунал цIа, миннавух дур Рамазан Кузнецовлулссагу. Виричунал аьпа абад баву мурадрай, ванал цIа дуллуну дур Счастливцево шяравусса ца кIичIираваллин.

Гапал ХIажиев

1999-ку шиная айивхьуну зий ивкIун ур Дагъусттаннал виваллил иширттал органнаву. Къуллугъ буллай ивкIун ур сакиншиндарайсса тахсиркаршивурттащал талатисса подразделениялуву, яла зун ивкIун ур экстремизмалийн къаршисса отделдануву. Гьуртту хьуну ур терроризмалул иширттавух хIалами ашкара буллалисса ва бугьлагьисса операциярттавух, ххуллу кьувкьуну бур цикссагу терактирдан. Ашкара дурну дур чIярусса кIусса тахсиркаршивуртту. 2010-ку шинал кIива зурул дянив ХIажиевлул подразделениялул ххуллу кьувкьуну бур ихтиярду дуруччай органнал зузалтрал оьрмурдайн кьаст лархIусса ацIвахъул иширттан. 2003-ку шинал МахIачкъалалив, Ушаковлул цIанийсса кIичIираву, тахсиркар угьлай унува захIматсса щаву дирну, кIира шинай хъин хъанай ивкIун ур. 2010-ку шинал МахIачкъалалив, Чернышевскийл цIанийсса кIичIираву, даврийн нанисса Гапаллул машиналийн автоматирттава цIу тIиртIуну дур. Подполковник усса кIанай къуртал хьуну ур.

Халид Мурачуев

1997-ку шинал айивхьуну ур ЦIуссалакрал райондалул виваллил иширттал органнаву зий. Къуллугърал буржру дакI марцIну бартбигьлай тIий, лейтенантнал чингу дуллуну, ППС-рал командирну ивтун ур. Гьуртту хьуну ур оьрмулун нигьачIаву дусса иширттавух.
1999-ку шинал ЦIуссалакрал райондалийн боевиктал ххявхсса чIумал хъуннасса агьамшиву дусса лахъазан – «Телевышка» дуруччин тIайла увккун ур. Ванал каялувшиннаралусса чIирисса милицанал кьюкьа хьхьу-кьинилул дянив цукссагу гуж ххишаласса къачагътурайн данди дарцIуну диркIун дур.
Медициналул кIулшивуртту дусса Халид душманнащалгу талай, щавурду дирминнангу кумаг буллай ивкIун ур.
Жандалия ка ларсун талай, милицанал зузалтрал хъунмур хъар цайнна ларсун тIий, ЦIуссалакрал РОВД-лул зузалтран ва Липецкаллал ОМОН-лул аьралийтуран шалклува буккан бигьашиву хьуну дур.

Мутай Исяев

1997-ку шинал май зуруй зун ивкIун ур ЦIуссалакрал райотделданий. 1999-ку шинал, сентябрь зуруй, ЦIуссалакрал райондалийн боевиктал ххявхсса чIумал «Телевышка» дуручлай ивкIун ур. Ярагъуннил балгусса, хIат-хIисав дакъасса боевиктуращалсса талатавриву чIярусса щавурду дирну дур.Лахъазан дуручлай ливчIсса Халидлухь ва Мутайхь боевиктал, жу зун цичIав къабанну, канийн бучIияра тIий бивкIун бур. Рязи къавхьу­сса къучагътурай вайннал оьсса зулму бувну бур.
Так шин ларгун махъ, ясир агьсса къачагънал бувсун, лявкъуссар вай бувччусса кIану. Мутайл арс Нариманнулгу, буттал кунна дяъвилул иширттаву, хасъсса аьралий операциялий Ватан дуручлай жан дуллуссар.
НурмахIаммад
ХIажимахIаммадов

Гвардиялул хъунама лейтенант, 247-мур гвардиялул десантно-штурмовой полкрал (Кавказский казачий полк) роталул командир.
Къуртал бувну бур Рязаннал высшее командное училище. Цалчинмур курсрайва взводрал командирну ивтун ур. КIийла гьуртту хьуну ур Сириянавусса аьралий операциялуву. 2022 шинал Ватандалул мурадру буручлай гьуртту хьуну ур Украиннал аьрщарайсса хасъсса аьра­лий операциялуву. Ца операциялуву НурмахIаммад нанисса колонналийн гуж ххишаласса душманнал гьужум бувну, ванал машиналуцIух цIу ларчIун дур. НурмахIаммадлул, машиналува увккун, душманнайн данди авцIуну, цала аьралийтурал оборона дугьансса сант дуртун дур. Щавурду дирну захIматсса тагьарданувун агьайхту, цувагу, лагмасса украиннал боевикталгу пякь учин бувну бур. НурмахIаммадлул жан дуллуну дур 2022-ку шинал февраль зурул 24-нний. Увччуну ур ва нитти-буттал шяраву Къянив. НурмахIаммад хьуссар хасъсса аьралий операциялуву цалчин Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъма.

Фархад Худайнатов

Увну ур 1985-ку шинал октябрьданул 26-нний Каспийскалий. Ва хьуссар хасъсса аьра­лий операциялий Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъсса ацIния цалчинма дагъусттанчу.
Гвардиялул прапорщик Худайнатов ивкIун ур спецназрал группалул командирнал хъиривчуну. Ванал чувшиврийну ва каялувшиву дан кIулшиврийну цимигу ишираву гуж ххишаласса душманнаяр ххув хьун бювхъуну бур жула аьралийтураща.
Ца талатавриву Фархад усса машина душманнал ярагъуннил пIякь учин бувну бур.
ЧIярусса цIунцIиярттугу, контузиягу хьуну унува, цIу ларчIсса машиналува аьралийтал буккан буллай, миннан цалчинсса медициналул кумаг буллай ивкIун ур.
Махъра-махъсса талатавривугу ва цува захIматсса тагьарданий унува, аьралитал ххассал буллай ивкIун ур.
Запорожскаллал областьрай ва каялувшиву дуллалисса хъун дакъасса кьюкьа душманнал цIарахьхьун дирирну дур. Шанна ссятрал мутталий минарду дирхьусса кIанттурдайх, пахъ къадагьлагьисса цIаравух ва ивкIун ур аьралитал нигьачIаву дакъанийн буккан буллай. Цувагу, щавурду дирну унува, позициялийн зана хьуну, талай ивкIун ур. Так душман махъаллил хьуну махъ оьвкуну бур кумаграйн. ОьлицIал хьусса Фархад операция буллай буна къуртал хьуну ур. Ванал каялувшиннаралусса разведовательный группалул хасъсса аьралий операция байбивхьуния шинмай бат бувну бур 1000-нния ливчусса душмантал, 10 пост, 14 опорный пункт, чIярусса танкарду, машинартту, ярагъ бусса складру. Къуллугърал бурж биттур буллай ккаккан дурсса чувшиврухлу аьпалул хьуну махъ Фархад Худайнатовлун дуллуну дур Аьрасатнал Виричунал цIа.

МахIаммад Исбакиев

Хъунама лейтенант МахIаммад Исбакиев хъанай ур хасъсса аьралий операциялий Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъсса ацIния шамилчинма дагъусттанчу, шамилчинма лаккучу.
Аьрасатнал президент Владимир Путиннущалсса хьунабакьаврий ванан Виричунал цIа дулунсса тавакъю бунни МахIаммадлул аьралий гьалмахчу, хIаписар Денис Диденкол.
МахIаммад увну ур 1986-ку шинал Гергебиллал райондалийсса Аймаки шяравасса аьралийчу МахIаммадлул (отставкалийсса полковник) ва ЧукIуннал шяравасса байбихьулул классирттал учительница Маринал кулпатраву Якутиянаву.
Ванан 6 шин хьусса чIумал кулпат бивзун бур Москавлийн. Школагу МахIаммадлул билаятрал хъун шагьрулий къуртал бувну бур. Ва ивкIун ур спорт ххирасса, итххявхсса жагьил. ДиркIун ур карунний бияврил ва спортрал гимнастикалул разряд. Унгу-унгуну агьну ивкIун ур футболданухун. Къуртал бувну бур Новосибирскаллал аьралий институт. Къуллугъ буллай ивкIун ур Новосибирскалий, Екатеринбурграй, Къазахъисттаннай. КIийла лавгун ур аьралий командировкалий Сириянавун. Лайкьну къуллугъ буллай ивкIун тIий дуллуну дур «За отвагу» медаль.
Хасъсса аьралий операция байбишайхту, лавгун ур Ватандалул мурадру буруччин.
Къуллугърал бурж бартбигьлай ккаккан дурсса къучагъшиврухлу ва лайкь хьуну ур Чувшиврул ордендалун, Жуковлул медальданун.
2022-ку шинал сентябрьданул 15-нний хъунама лейтенант Исбакиевлул каялувшиннаралусса группа данди бавцIуну бур танкардал роталул кумаграцIух гьужум бувну нанисса бахьттагьалтрал кIира роталийн. Вайннаща бювхъуну бур техникалул ва аьралуннал гуж ххишаласса душман махъунай ищун ан.
Херсоннал областьрай ванал каялувшиву дуллалисса группалул ца кьинилул дянив бат бувну бур 200-нния ливчусса душманнал аьралийтал ва 20-ксса техника. Аьралий бурж бартбигьлай, къучагъшиврий жан дуллуну дур октябрьданул 15-нний Херсоннал областьрайсса Новокаменка тIисса шяраваллия арх бакъасса кIанттурдай.
2024-ку шинал Исбакиевлун дуллуну дур Аьрасатнал Виричунал цIа. Ва увччуну ур Мытищилийсса аьралийтурал хIатталлив.

Шамил МахIаммадов

Увну ур 1997-ку шинал октябрь зурул 21-нний Тарумовуллал райондалийсса Тарумовка шяраву.Къуртал бувну бур Москавуллал высшее общевойсковое командное училище. Къуллугъ буллай ивкIун ур 25-мур личIисса гвардейский мотострелковый Севастопольский бригадалуву. Хасъсса аьралий операция байбишайхту, лавгун ур Ватандалул мурадру буруччин. Лайкь хьуну ур «За отвагу» медальданун.
Сентябрь зурул 22-нний Харьковрал областьрайсса Борщевая тIисса шяраву гвардиялул хъунама лейтенант Шамил МахIаммадовлул каялувшиннаралусса мотострелковый взвод душманнал вив лавсун бур.КIира кьини нацистурайн данди бивкIун бур. Шамилчинмур кьини душманнал гьужум гуж хьувкун, Шамил цала гранатометращал къатрал магъуйн лавхъун, бивгьуну нанисса душманнайн цIу тIиртIуну дур. Аьралийтураща шалклува ливчуну, нигьачIаву чансса кIанттурдайн буккан бювхъуну бур. Цувама душманнал миналуща ххассал къавхьуну ур.
2023-ку шинал апрель зурул 7-нний Аьрасатнал президентнал хIукмулийну Шамил МахIаммадовлун аьпалул хьуну махъ Аьрасатнал Виричунал цIа дуллуну дур.

Сухраб АхIмадов

Увну ур 1974-ку шинал декабрь зурул 23-нний Грозныйлий,Совет Аьралуннал полковник, Лакрал райондалийсса КIихIарчIиял шяравасса Султаннул ва Ппаласматусса ингилис мазрал учительница Анисатлул кулпатраву.1966-ку шинал къуртал бувну бур Новосибирскаллал высшее командное общевойсковое училище.Къуллугъ буллай айивхьуну ур Новосибирскалий взводрал командирну. Сухраб каялувшиву дуллай ивкIун ур 36-мур личIисса гвардейский мотострелковый бригадалул полкрай, хьхьирил бахьттагьалтрал 155-мур личIисса гвардейский бригадалий. Ва ивкIун ур Тихоокеанский флотрал зуманивсса аьралуннал хъунаманал хъиривчуну.
2015-ку шинал къуртал бувну бур М.В.Фрунзел цIанийсса Генеральный штабрал аьралий академия. 2022-ку шинал февраль зуруя айивхьуну гьуртту хьуну ур хасъсса аьрал ий операциялий. Вара шинал декабрь зуруй Сухраб ивтун ур Баргълагавал аьралий округрал командующийну. Сухраб гьуртту хьуну ур Курскаллал областьрайсса талатавурттаву. 2023-ку шинал ванан дуллуну дур генерал-лейтенантнал чин. 2025-ку шинал – Аьрасатнал Виричунал цIа. Сухраб АхIмадов хьуну ур хасъсса аьралий операциялий Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъсса ацIния ххюйлчинма дагъусттанчу, ххюйлчинма лаккучу.
Андриана Аьбдуллаева