Вирттаврал кьюкьлувусса лакрал арсру

Декабрь зурул 9-нний щалагу жула билаятрай кIицI лагайссар Ватандалул Вирттаврал кьини. Ва кьини кIицI дуллан бивкIссар 2007-ку шиная шихуннай.

Виричувнал цIа дулайссар Ватандалул цIаний жан дулун хIадуршиву исват бувсса, хъуннасса къучагъшиву дурсса инсантуран. Вай хъанахъиссар миллатрал пахругу, Ватан ххирашиврул эбратгу. Вайнная кIулну бикIан аьркинссар ялун нанисса никирангу. Тарихраву мусил хIарпирдай цала цIарду чирчусса вирттал Дагъусттаннай, хаснува лакрал миллатраву, чансса бакъассар. Миллатрал ккал хIисав дурну, яла чIявумигума лакраву буссар.
Дагъусттанлувтурал ккаккан дурссар цала къучагъшиву гьаваллаву, аьрщарай ва щинал куртIниву. Гьаваллаву дурсса къучагъшивурттахлу Совет Союзрал к1ийла Виричувнал цIа лайкь дурссар АхIмад-Хан Султаннул. Ца яла цIакьма командир-подводник хIисаврай цIа дуркссар МахIаммад ХIа­жиевлул. Вагу ачIи лаккучуври. Нину ХьурукIратуссар. Ма­хIаммад ХIажиевлул каялувшиндаралусса щинал вивх буххай жамилул 1941-ку шинал щинал ялув гужсса талатаву дурссар душманнащал. Хьхьирил талатавурттал тарихраву укунсса иш муниннин хьуну къабивкIссар. Щинал лувату бувккун, вайннал гужсса гьужум бувссар душманнал жамилийн. КIива бат бувну, ца махъунмай лихъан бувссар. Дяъви байбивхьуну, 1942-ку шинайн июнь зуруйн бияннин 2-мур ранграл капитан МахIаммад ХIажиевлул душманнал 10 жами бюкьан бувссар.

АхIмад-Хан Султан, Совет Союзрал к1ийла Виричув.

Бивтссар летчикная тIайла хьуну, 9-мур гвардиялул истребительтурал авиациялул полкрал эскадрильялул командирнайн ияннинсса ххуллу. Цалчинсса Виричувнал цIа лайкь дансса къучагъшиву дурссар 1942 — ку шинал, душманнал «Юнкерс — 88» самолет дуртун. Цаламур самолетрангу зарал хьуну, захIматсса тагьарданувун агьсса чIумал, кабиналува увккун, парашютрай ххявхссар. Гьуртту хьуссар Сталинградуллахлусса ва чIярусса цаймигу талатавурттаву. Дяъвилул шиннардий 603-ла увкссар гьаваллавун. 150 талатаву дурссар душманнащал. Цаллалу руртссар душманнал 30 самолет, 19 самолет руртссар цайминнащал цачIу. Аьралуннал командованиелул тапшур бувмур эбратну бартбигьаврихлу ва душманнащалсса талатавурттаву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу кIилчин Виричувнал цIа дуллуссар 1945-ку шинал. Дяъви къуртал хьуну махъ летчик-испытательну ивкIссар Летно-исследовательский институтраву.

ХIажи Бугъанов

1941-ку шинал октябрь зуруя айивхьуну, дяъвилул лахъисса ххуллу бивтссар ХIажи Бугъановлул. Ва гьуртту хьуссар Москавуллахлусса, Ккавкказуллахлусса талатавурттаву. Ясско-Кишиневская операция нанисса чIумал Бугъановлул полкрал ххит дурссар Кишиневрая личин кьаст лархIусса немецнал хъуннасса кьюкьа. 1944-ку шинал сентябрь зурул 23-нний Бугъановлул батальон Венгриянал аьрщарайн хьхьичIва-хьхьичI бувхминнавух диркIун дур. 1944-ку шинал ноябрь зурул 6-7-нний, душманнал тIиртIусса цIаравух, Тис-Ервань тIисса шяраваллил чIарав, Тиса нех лархъун, канийн лавсун бур плацдарм ва баргълагавал зуманивсса лахъазан. Мукьийла махъунмай бищун бувну бур гьужум бувну нанисса немецнал аьрал. Ванийну полкрал подразделениярттаща бювхъуну бур нех лахъан. ХьхьичIва-хьхьичIсса группалуву нехгу лархъун, къизгъинсса талатавурттаву гьуртту хьуну ур.

ЦIаххуй Маккаев

ЦIаххуй увцуну ур дяъвилийн 1942-ку шинал сентябрь зуруй. Дуклай ивкIун ур Астраханнал артиллериялул училищелуву. Ва къуртал байхту, тIайла увккун ур Сталинградрайн. Сталинградуллахлусса талатавриву ЦIаххуйл ххит дурну дур душманнал 2 танк. Мунихлу ванан ЯтIул Ттугълил цалчинсса орден дуллуну дур. ЦIаххуйл бивтун бур Сталинградрая Берлиннайн бияннинсса, цIаран лавхъсса, дяъвилул ххуллу. 1945-ку шинал захIматсса щаву дирну дур.
37-мур личIисса гвардиялул истребительтурал ва противотанковый дивизиондалул ярагъуннил командир, гвардиялул хъунама сержант ЦIаххуй Маккаевлул къучагъшиву ккаккан дурссар Польшанал Магнушев тIисса шяраваллил чIарав, Висла нех лахълахъисса, Кюстрин тIисса шагьру ласласисса чIумал. Мукунна 1945-ку шинал апрель зурул 26-нний Берлинная арх бакъасса кIанттурдай душман айщун уллай.
Дагъусттаннал халкьуннал лайкьсса арс, къучагъсса танкру ххит дуву, нигь дакъасса гвардеец – артиллерист ЦIаххуй Маккаевлул ххит дурссар немецнал 17 танк, 14 пулемет ва 500-нния ливчусса аьралитал.

Ризван Сулайманов

1943-ку шинал сентябрь зуруй Ризван Сулайманов цала батальондалущал Черниговуллал областьрайсса Моровск шяравалличIа хьхьичIа-хьхьичI лавхъун ур Десна неххайх. Вайннал бас увсса душманнал кIийлла кьаст лархIуну дур гьужум бан, амма Ризваннул усттарну каялувшиву дуллалисса батальондалуща душман махъунай айщун ан бювхъуну бур. Ва талатавриву Ризваннул батальондалул бат дурну дур душманнал 1 танк, 1 пушка, 2 пулемет, 60 саллатI ва хIаписар. Цайнна Ризваннуйн захIматсса щаву дирну дур.

Якьув Сулайманов

1945-ку шинал январь зуруйн бивсса чIумуву, Якьув ивкIун ур Шамилчинмур Белорусснал фронтрал 28-мур армиялул 152-мур битултрал дивизиялул 646-мур битултрал полкрал взводрал командирнал кумагчину. ЛяличIисса къучагъшиву ккаккан дурну дур Баргъбуккавал Пруссиянавусса талатавурттаву. 1945-ку шинал январь зурул 25-нний, Норденбург шагьрулия ухссавнил чулинмай бивхьусса Пляйтиль тIисса немецнал обороналул узелданул цIанийсса талатавриву, Якьув Сулаймановлул каялувшиндаралусса 25 талатала кьюлтIницIух немецнал къинттуллухун увккун, телефондалул кабеллу кьуркьуну дур. Немецнаща цала командованиелущал дахIаву дан къабювхъуну бур. Душманнал аьрал махъунмай хьуну нанисса чIумал, Якьувлул пIякь учин бувну бур каналданийхсса ламу. Яла, цала кьюкьлущал душманнал колонналийн гьужум бувну, 6 машина, 2 танк ва чIявусса саллатI ва хIаписартал бат бувну бур.

Рамазан Кузнецов
(Устаров)

Рамазан Кузнецов (Устаров) увну ур 1917-ку шинал Къарачай-Чаргаснаву ЧIяйннал шяравасса къалайчи МахIаммадлул кулпатраву. 1937-ку шинал увххун ур Тамбовуллал кавалериялул училищалувун. Лавайсса даражалий къуртал бувну мугу, ларсун дур чIивима лейтенантнал чин. 1940-ку шинал аьралий учениярттаву, 873-мур битултрал полкрал взводрай каялувшиву дуллай ккаккан дурсса чувшиврухлу ва каялувшиву дан кIулшиврухлу полкрал командирнал Рамазаннун ЯтIул ЦIукул орден дулун ккаккан бувну бур, чиндалулгу лахъ увну ур. Аьралий ученияртту къуртал хьуну махъ Рамазан тIайла увккун ур Москавуллал областьрайсса Солнечногорск шагьрулийн командиртурал усттаршиву паргал дайсса курсирдайн. Ванал курсру къуртал байхту, байбивхьуну бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Хъунама лейтенант Кузнецов тIайла увккун ур Кьиблалул фронтрайн. Ва буручлай ивкIун ур хъуннасса агьамшиву дусса кIану: Арабатская Стрелка – Къиримнавунсса къапурду.
Кьакъадагьавайсса душманнал цIаравух кIийлла гьужум бувну бур ванал каялувшиннаралусса талаталтрал душман махъунай ищун ан. Мукун къизгъинсса талатавуртту диркIун дур, батальондалул санитартураща захIматсса щаву дирсса командир цIаран лавхъсса майданния уккан ан къавхьуну ур. 1941-ку шинал сентябрь зуруй батальондалул командир Рамазан Кузнецовлулул чувшиврий жан дуллуну дур Херсоннал областьрайсса Счастливцево тIисса шяраву.
Чичу, аьралий корреспондент Константин Симонов гьуртту хьуну ур Рамазан Кузнецов учлачисса чIумал.
Яла махъ, «В разные годы войны» тIисса цала луттирай ванал укун чичлай ур Рамазаннул къучагъшиврия: «Рамазан Кузнецов кунмасса вирттавралли дяъвилул личIи-личIисса шиннардий жула ххувшаврил гьану бивзсса».
Дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу 1943-ку шинал Рамазаннун дуллуну дур Совет Союзрал Виричунал цIа.
Ва увччуну ур Геничевская Горкалий Уссушиврийсса гьаттаву. Шикку дацIан дурну дур 7 метралул лахъсса гьайкал. Мемориалданий чирчуну дур Арабатская Стрелка дуручлай жанну дуллусса 23 аьраличувнал цIа, миннавух дур Рамазан Кузнецовлулссагу. Виричунал аьпа абад баву мурадрай, ванал цIа дуллуну дур Счастливцево шяравусса ца кIичIираваллин.

Гапал ХIажиев

1999-ку шиная айивхьуну зий ивкIун ур Дагъусттаннал виваллил иширттал органнаву. Къуллугъ буллай ивкIун ур сакиншиндарайсса тахсиркаршивурттащал талатисса подразделениелуву, яла зун ивкIун ур экстремизмалийн къаршисса отделдануву. Гьуртту хьуну ур терроризмалул иширттавух хIалами ашкара буллалисса ва бугьлагьисса операциярттавух, ххуллу кьувкьуну бур цикссагу терактирдан. Ашкара дурну дур чIярусса кIусса тахсиркаршивуртту. 2010-ку шинал кIива зурул дянив ХIажиевлул подразделениелул ххуллу кьувкьуну бур ихтиярду дуруччай органнал зузалтрал оьрмурдайн кьаст лархIусса ацIвахъул иширттан. 2003-ку шинал МахIачкъалалив Ушаковлул цIанийсса кIичIираву тахсиркар угьлай унува захIматсса щаву дирну, кIира шинай хъин хъанай ивкIун ур. 2010-ку шинал МахIачкъалалив, Чернышевскийл цIанийсса кIичIираву, даврийн нанисса Гапаллул машиналийн автоматирттава цIу тIиртIуну дур. Подполковник усса кIанай къуртал хьуну ур.

Халид Мурачуев

1997-ку шинал айивхьуну ур ЦIуссалакрал райондалул виваллил иширттал органнаву зий. Къуллугърал буржру дакI марцIну бартбигьлай тIий, лейтенантнал чингу дуллуну, ППС-рал командирну ивтун ур. Гьуртту хьуну ур оьрмулун нигьачIаву дусса иширттавух.
1999-ку шинал ЦIуссалакрал райондалийн боевиктал ххявхсса чIумал хъуннасса агьамшиву дусса лахъазан – «Телевышка» дуруччин тIайла увккун ур. Ванал каялувшиннаралусса чIирисса милицанал кьюкьа хьхьу-кьинилул дянив цукссагу гуж ххишаласса къачагътурайн данди дарцIуну диркIун дур.
Медициналул кIулшивуртту дусса Халид душманнащалгу талай, щавурду дирминнангу кумаг буллай ивкIун ур.
Жандалия ка ларсун талай, милицалтрал хъунмур хъар цайнна ларсун тIий мунийну, ЦIуссалакрал РОВД-лул зузалтран ва Липецкаллал ОМОН-лул аьралитуран шалклува буккан бигьашиву хьуну дур.

Мутай Исяев

1997-ку шинал май зуруй зун ивкIун ур ЦIуссалакрал райотделданий. 1999-ку шинал, сентябрь зуруй, ЦIуссалакрал райондалийн боевиктал ххявхсса чIумал «Телевышка» дуручлай ивкIун ур. Ярагъуннил балгусса, хIат-хIисав дакъасса боевиктуращалсса талатавриву чIярусса щавурду дирну дур. Къуллугърал бурж бартбигьлай жан дукканнин талай ивкIун ур.

НурмахIаммад
ХIажима­хIаммадов

Гвардиялул хъунама лейтенант, 247-мур гвардиялул десантно-штурмовой полкрал (Кавказский казачий полк) роталул командир.
Къуртал бувну бур Рязаннал высшее командное училище. Цалчинмур курсрайва взводрал командирну ивтун ур. КIийла гьуртту хьуну ур Сириянавусса аьралий операциялуву. 2022 шинал Ватандалул мурадру буручлай гьуртту хьуну ур Украиннал аьрщарайсса хасъсса аьралий операциялуву. Ца операциялуву Нурмах1аммад нанисса колонналийн гуж ххишаласса душманнал гьужум бувну, ванал машиналуц1ух ц1у ларч1ун дур. Нурмах1аммадлул машиналува увккун, душманнайн данди авц1уну, цала аьралитурал оборона дугьансса сант дуртун дур. Щавурду дирну зах1матсса тагьарданувун агьайхту, цувагу, лагмасса украиннал боевикталгу пякь учин бувну бур. Увччуну ур ва нитти-буттал шяраву Къянив. НурмахIаммад хьуссар ва операциялуву цалчин Аьрасатнал Виричувнал цIа ларсъма.

Фархад Худайнатов

Увну ур 1985-ку шинал октябрьданул 26-нний Каспийскалий. Ва хьуссар хасъсса аьралий операциялий Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъсса ацIния цалчинма дагъусттанчув.
Гвардиялул прапорщик Худайнатов ивкIун ур спецназрал группалул командирнал хъиривчуну. Ванал чувшиврийну ва каялувшиву дан кIулшиврийну цимигу ишираву гуж ххишаласса душманнаяр ххув хьун бювхъуну бур жула аьралитураща.
Ца талатавриву Фархад усса машина душманнал ярагъуннил пIякь учин бувну бур.
ЧIярусса цIунцIиярттугу, контузиягу хьуну унува, цIу ларчIсса машиналува аьралитал буккан буллай, миннан цалчинсса медициналул кумаг буллай ивкIун ур.
Махъра-махъсса талатавривугу ва цува захIматсса тагьарданий унува, аьралитал ххассал буллай ивкIун ур.
Ларгсса шинал сентябрьданий Запорожскаллал областьрай ва каялувшиву дуллалисса хъун дакъасса кьюкьа душманнал цIарахьхьун дирирну дур. Шанна ссятрал мутталий минарду дирхьусса кIанттурдайх, пахъ къадагьлагьисса цIаравух ва ивкIун ур аьралитал нигьачIаву дакъанийн буккан буллай. Цувагу, щавурду дирну унува, позициялийн зана хьуну, талай ивкIун ур. Так душман махъаллил хьуну махъ оьвкуну бур кумаграйн. ОьлицIал хьусса Фархад операция буллай буна къуртал хьуну ур. Ванал каялувшиннаралусса разведовательный группалул хасъсса аьралий операция байбивхьуния шинмай бат бувну бур 1000-нния ливчусса душмантал, 10 пост, 14 опорный пункт, чIярусса танкарду, машинартту, ярагъ бусса складру. Къуллугърал бурж биттур буллай ккаккан дурсса чувшиврухлу аьпалул хьуну махъ Фархад Худайнатовлун дуллуну дур Аьрасатнал Виричунал цIа.

МахIаммад Исбакиев

Хъунама лейтенант МахIаммад Исбакиев хъанай ур хасъсса аьралий операциялий Аьрасатнал Виричунал цIа ларсъсса ацIния шамилчинма дагъусттанчу, шамилчинма лаккучу.
Аьрасатнал президент Владимир Путиннущалсса хьунабакьаврий ванан Виричунал цIа дулунсса тавакъю бунни МахIаммадлул аьралий гьалмахчу, хIаписар Денис Диденкол.
МахIаммад увну ур 1986-ку шинал Гергебиллал райондалийсса Аймаки шяравасса аьраличу МахIаммадлул (отставкалийсса полковник) ва ЧукIуннал шяравасса байбихьулул классирттал учительница Маринал кулпатраву Якутиянаву.
Ванан 6 шин хьусса чIумал кулпат бивзун бур Москавлив. Школагу МахIаммадлул билаятрал хъун шагьрулий къуртал бувну бур. Ва ивкIун ур спорт ххирасса, итххявхсса жагьил. ДиркIун ур карунний бияврил ва спортрал гимнастикалул разряд. Унгу-унгуну агьну ивкIун ур футболданухун. Къуртал бувну бур Новосибирскаллал аьралий институт. Къуллугъ буллай ивкIун ур Новосибирскалий, Екатеринбурграй, Къазахъисттаннай. КIийла лавгун ур аьралий командировкалий Сириянавун. Лайкьну къуллугъ буллай ивкIун тIий дуллуну дур «За отвагу» медаль.
Хасъсса аьралий операция байбишайхту, лавгун ур Ватандалул мурадру буруччин.
Къуллугърал бурж бартбигьлай ккаккан дурсса къучагъшиврухлу ва лайкь хьуну ур Чувшиврул ордендалун, Жуковлул медальданун.
2022-ку шинал сентябрьданул 15-нний хъунама лейтенант Исбакиевлул каялувшиннаралусса группа данди бавцIуну бур танкрал роталул кумаграцIух гьужум бувну нанисса бахьттагьалтрал кIира роталийн. Вайннаща бювхъуну бур техникалул ва аьралуннал гуж ххишаласса душман махъунай ищун ан.
Херсоннал областьрай ванал каялувшиву дуллалисса группалул ца кьинилул дянив бат бувну бур 200-нния ливчусса душманнал аьралитал ва 20-ксса техника. Аьралий бурж бартбигьлай, къучагъшиврий жан дуллуну октябрьданул 15-нний Херсоннал областьрайсса Новокаменка тIисса шяраваллия арх бакъасса кIанттурдай.
2024-ку шинал Исбакиевлун дуллуну дур Аьрасатнал Виричунал цIа. Ва увччуну ур Мытищилийсса аьралитурал хIатталлив.
Андриана Аьбдуллаева