Уссиясса махъгу, макьгу


ОьрчIшиврия

Жува циняв оьрчIшив­рувассару…Гьамин, мурхьру хъунисса чIумувассару…
ОьрчIзаманнай гьарзат личIинура яргну, чIюлуну, тяхъану чIалан дикIайвахха. Хияллу-мурадругу алвагьсса, мороженоегу личIинура нахIусса тIин бусса, совет заманалувасса. Хъунмасса кулпатравусса цIакьсса ва тамашасса ччавугу. Буттал мукъул бияла лахъсса ва агьамсса, ниттил гьарзат бувчIлачIисса яруннищалсса ябитаву, хъуннабавал гъилисса ва аякьалийсса кару, уссил вихшалдарайсса ябитаву ва мюрщими ссурваврал дакI цIуцIаврийсса хIурмат. Инама кулпатраву яла чIивимаяв. Зирангну, гьарзатрал хъирив агьну, хъярчру ххирану хъунагу хъанай ияв. КIюрххил, шанава чантI учайхту, вин цIурихьулува рищунтIиссар къалмукь чяйлул ва кIирисса кIюлаччатIул тIааьнсса кьанкь. Шания тIанкI дурну ина тивталну ххяххантIиссара гьарзатрайн хъапа тIий. Дяхтта вих ялугьлай буссар ахир дакъасса дарсру лахьхьин дуллайнувасса ссурвал. ЧIярумур чIумал задачарттугу цалва бувну, вин дахьва ми тетрадьрайн лахъан буванни личIлачIисса.
МаркIачIанмай тIурчарив, ичIува, муданма кунма, чIявусса хъамал батIинтIиссар, нину-ппу хъинну хъамал ххирасса бунутIий, жулва дарвазагу мудан ябивхьуну тIивтIунува бикIайнутIий. Яла-яларив, вил уссар хъунама уссу. Цувагу вил оьрмулул дарсну хьусса. Гьармуниву дарсну хьусса: ина уссара хIайранну уссияту, ганая эбрат ласлай, гъалгъагума га куна буллай. УрчIра шинал оьрмулуву ягу лухIи лаган бувну шавай учIайхтурив, уссу вийн къадяъвантIиссар, вий цIимигу къабуллантIиссар. КъацIуххинтIиссар щищал, ссал цIаний хьур кунугу. Паракьатну учинтIиссар: «Насу, вищара зерххумур ларсун ухьхьу». ДачIи ссятрава кIиссурттал дянивух экьинанисса мороженоелул дяргъусса вафлилул касакращал ина зана шайхту, уссил дахьва вил хъачIрайх рязину хъатри рищунтIиссагу. Вин мури цIардан кIанттай гьахьунтIиссагу. Уссил лахъсса кьимат, инава тIайлашиву ккаккан баву– вайри вин агьамсса асарду. СсащалчIав къалащантIисса.
ХIатта мурхьругу утти бюхттулну къачIалачIиссар.
Ва ттул уссил, Сагидлул, оьрчIнийсса оьрмулувасса ца парчар. ТачIав ттул дакIниягу къабуккайсса ва къабуккантIисса.

Дяъвилия

Агь, дяъвий, ци къел дав ина, лавмартсса дяъвий!..

Булат Окуджава

Утти бакъассар ттущал ванал цамур оьрму – бала-мусиватсса дяъвилийсса оьрму.
– Ссувай, тIайлану цукун чичайссар Читтур?
Ва суал ттухьхьун буллуна полигондалий къуллугъ буллай усса ппурттуву Сагидлул.
– Вин циванна?
– На укунсса цIа ( позывной) язи дугьав.
– ЛяличIину ва циванни?
– Ва цIа дакъа цамур къадурххунни бакIравун.
Утти, къахьунмур хьуну махъ, уссил жан кьурван дайхту, буттал шяраваллил цIа язи дугьавриву шяраваллихсса хъуннасса ччавугу, пахрулул ва патриотизмалул асардугу куртIну бивкIшиву бучIлай бур. Буттал мукъущал ва ниттил накIлищал ми гьарзат духIин хьуния мукьах кIулшилуву цIакь хьусса инсаннаву. Вас-ццахлийсса, нигь дусса ишираву, цIа яла дугьан багьлагьисса ппурттуву, уссил дакIнивун, чурххал базурдавун чIири ватандалучIан кIункIу хьунсса зуву дурхссар. Циван чирча, инсан чув мина дирхьуну, чув зий, яхъанай унугу, анжагъ буттал кIанттулли мунал дакI гъилишиврул дуцIин дуллалисса. Ва анжагъ буттал улчар оьрмулухун инсаннан чул бищай ттарцIнугу шайсса.
АрхIал къуллугъ буллалиминнал учайсса куццуй, Братишка «Читтур», аьралий задание бартдигьин нанийнигу, вай кIицI ларгсса дурчIалардур ванан хьхьичIуннугу, агьамминугу диркIсса. Гьалмахтурал бувсуна жухь, Харьковрал областьрайсса Изюмский райондалийсса Новый мир тIисса шяраву цукун жан дуллуссарив 911 17 -мур аьралий частьрал 252-мур мотострелковый батальондалул сержант, ХIажимурадлул арс Нурдуев Сагидлул. Ганайн рахIму бакъа дрон гьужумрай дурксса ппурттуву, Братишка «Читтур» цала пикрирдай къаивкIссар, цала аьралийтурал оьрмурду ххассал буванмуних хьуну ивкIссар. Ва мурадрайри ва дронгу цайнна, цала чулиннай кIункIу хьун дурсса, гьалмахтал ххассал буваншиврул. Ва иширавагу чIалай ур ва цукун вас-ццах бакъасса, сивсусса, цайванияр цайминнай аьтIутIисса ивкIссарив. Цукун ва вацIлул дазуйн уккан яхI буллай ивкIссарив. Къавхьуссар буккан…
Душманнал дрондалулу бяливчIссар кIива оьрму. Цукун къаучиви, тарих спираль хьуну бачайссар куну. Лавгмур ва уттимур хIала буххан буллай, чIакъачIалачIисса дахIаврил ххалгу кулпатрал никру куннищал кув цачIун дуллай дикIайссар куну?
Сагидлул ниттил ппу Камалов Бадруттин Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий Орловщиналул майданнив талай ивкIссар ва 1943 шинал Курско-Орловскаллал кIанттайсса талатавриву жан дуллуссар. Ванан цува кунасса 60 гьалмахчу-талаталащал гьав нясив хьуссар тиккура, Туровка тIисса шяраву, уссурваврал гьаттаву. Бадруттиннул наслулува гьамин Сагидлулли ттатта увччусса кIанай аьпалул ула дацIан дурсса.

Оьрмулия

«…Дяъви …инсаннал аькьлу-кIулшилун ва щаллагу инсанлугърал тIабиаьтран ккавккун къаччисса иш».
Хъунасса чичу Лев Толстойл махъру дакIнин багьунни. Инсан дунияллий ляхъайссагу ххаришиврун ва талихIранни. Оьрмулул мяъна-мурадгу Аллагьнал чивчусса куццуй оьрмулул чичрулувур. Дяъвимур мудангу зулмур, инсантурайсса къияр.
Дакьаврил оьрмулуву Сагид инженер-строительну зий уссия. Москавлив агьалинан къатри дуллай, Калугалий паркру, скверду буллай уссия. Ванал пиша бия яла дакьаврилмур, паракьатмур ва хъиншивурттал ххуллиймур. Ванал цалагу хIазран къаучайва: «ЧиваркI я дуллан, дацIан дуллан аьркинссар, ягу талан» («Мужики должны или строить, или воевать»). Мукун хьугу-хьунни. Цал ва дуллай, дацIан дуллай, агьалинан ххарисса оьрму дузал буллай зий ивкIунни. Яла, цала зий дурмур ядуван, аьрайн лавгунни. Вари чув-адаминал хIакьсса хасиятрал гьану, вари чувнал оьрмулул мяъна-мурадгу, массавгу.
Утти ттул дакIниву буслай бусан къашайсса кьурчIишиврул кюру бувссар, дуккан къашай цIалцIи кьуртIуссар. Оьрму утти кIибивщуссар: та иш хьуннингу, хьуну махъссагу. ГьантIиссар шинну, амма ттул дакIнива тачIав къадуккантIиссар михакрангсса хъяйнмасса яруннил ябитавугу, ябатIин къашайсса пишгу, лурттубакIрайсса кюнтIагу. 45 шинал оьрмулуву гьаваслансса хъяхъавугу. Авурсса, оьвхъусса, аькьлу бусса, хъярч-махсара ххирасса –укунсса инсаннура дакIний личIантIисса абадлий ина, ттул аьзиз уссай!
На пахрулий бура Сагидлуя.Ва хIакьсса адамина унутIий, аслийсса дагъусттанчу, читтурачу унутIий.
Тамара Маммаева

Таржумачинал цIанияту:

Ттигу ца ххаллилсса лаккучу, читтурачу Нурдуев Сагид шагьидну дунияллия лавгсса хавар баяйхту, вайннал агьулданущал хIала-гьурттушиву дусса кулпатрал ванал чувшиврия, ххуйшиврия буслай, чялиш бувккун бивкIра ванаяту бусан, чичин. Бувккунни лакрал вирттавравагу цIу дирхьусса пулеметрал хьхьичIун ххявхсса Матросовлул гьунар тикрал бувансса жагьилтал: дроннал гьужум цайнма лавсъсса. Танийсса дяъвилул ппурттуву танкардал ва пулеметирттал кIану утти дроннахь бурхха. Сагидлулгу дроннал цIу цайнна ларсун дур. Укунминная къабуслай щия бусланну? ХIарачат буллай буру жугу цаягу багьадура лях кьан къаитан. Жулва тIайланмасса буржгу бухьувкун укунсса Вирттаврая буслан. Амма? Уссия ссил кунма бюхханну, асар хьунну щил бусантIиссар? Ссин куна уссу ххуйну щин кIулссар? Ттунгу кIула Тамара Маммаевал бусан, чичин бакIрайнласу буварча, ванища кунма дакIру хъюлчай тIутIи дуванну ттущава бусан къахьунтIишиву. Цуксса ва къювулий бухьурчагу, чичин аьркиншиврий мукIру бувангу хьуна. Оьнкьарах къурхъ дарцIуну таржума дуллай бивкIра ванил усттарну, дюхханну чирчусса ва макьалагу. Компьютерданул клавиатуралул хIарпругу атил дуллай. Къумашиврия, къювулия гьуя-гьарай бакъа, паракьатну, лагьну, амма базу-базурдавун зурзу бутанну чичавугу гьунардихха. Буниялттунгу, Тамара ХIажимурадовнал чичрулул кьяйда, стиль гьунар бусса чичулссаннуяр лувсса бакъар. Укун цихьвагу учайхту: «Агар мяйжаннугу бухьурча ттуву чичул гьунар, уссу дунияллия лавгсса ишираву ялун личаву хIайп», – увкунни ванил. Ттуршийлагу хIайп. Азарийлагу хIайп, зунттурдал машасса лакрал вирттал шагьидталну дунияллия най бушиву куннал хъирив кув. Амма къюву гужсса дусса чIумалли аьсивсса дакIнива яла къумамур макьангу, яла кьурчIими ххаругу экьилагайсса. Чара бакъа учин аьркинну бикIай Вирттаврал абадшиврувунсса ххуллийсса хъиривмахъгу. Мукьавухсса цуппагу. Вай махъругу жунманияргу жулва наслулунни аьркинсса. Цивппа цукунсса наслулул варистал буссарив хъамакъабитаншиврул.
ПатIимат Рамазанова