МахIаммад Буттаев
* * *
МахIатталсса иш, инсан хIадур хъанан икIай гьарца затрайн: экзамендалийн, лекциялийн, къатта баврийн, хъатIийн, увсса кьинилийн, амма тачIаввагу хIадур хъанан къаикIай бивкIулийн. Хъанай ивкIссания, хъина. Мунияр хъуннасса экзаменгу инсаннал оьрмулуву цамур дусса ххай акъара. Му экзамен чувшиврий дугьан гьарцаннаща хьугу-къашайхьунссар. Амма чIявуну тIурча, буслан бикIай инсаннал бивкIу кьамул бувсса куццуя, махъва-махъсса мутталия.
Ттуяварив гъалгъа тIурча, бивкIулия ттун ццах къабикIай. Ттул чIун архIалминная чIявуми ливчIунни-ливтIунни аьрай, на тIурча, сагънугу увккун, яхьуну ура 52 шинайн ияннин. Къашавай хъанайгу ура, яхъанайгу ура. Вана, уттуивхьуну ура азарханалий, амма дакIмур гьавалий дур. Так бивкIулулли ттул гьава бяличIан бантIисса.
* * *
Азарханалул тах. ХIакьину на иялну ххуй хьуну ура, мунияту ухьунссара лирикалийн кIункIу тIиссагу.
Ттунна ацIния кIира шин дусса чIумал, на уссияв эшкьи хьуну ттущала архIал дуклакисса душних, чичлай уссияв ганичIан чагъарду.
Шиккува учин, на ччя-ччяни ччаву шайсса ияв. Цалчинсса ччаву хьунирив тIурча, ттун дуссия дурагу ххюра шин. КIилчинсса ччаву хьуна, цалчинмур классраву дуклакисса чIумал. Яла – кIилчинмур классраву. Жагь цанних, жагь гамуних – хъанайнна дикIайва ттун ччаву.
Амма кьинирдал ца кьинирив тIурча, эшкьилул чIатIаракI ттул хъазамрайн шиха щуну, тиха лирчуна.
Ганин цIагу дуссия… (къаччанссия зун на ганил цIагу бувсун, къабусара). Яла махъгу, азардахъул километрардал манзилданийсса, аьрайгу ттун чIюхлай бикIайва ганил чIу, баллай бикIайва ганил гьухъул щур-щур, итталу бавцIунма бия никирттайх бихьлахьисса къюшну лухIисса хIаллурду.
* * *
Азарханалул тахлий. Махъсса ппурттуву ттун асар хъанай бия ттула оьрму бухлаглагисса куц. На ссалчIав пикри буллай акъассияв, на пикри буллан къахъанахъисса кIанттайн ивну ияв, так вичIилий уссияв ттуватура гьаваллавун дурккун нанисса гъилишиврух. На хIалли-хIаллих тIий кьавкьун най ияв. Ттун бучIлай бакъая нава ивкIлай ушиву.
Оьрмулул махъва-махъсса лахIзалий инсаннахьхьун буллуну бур, ваца бахшиш кунмасса, мугьлат – ивкIлакIаврил дард ва аьзав духIан дакъача, рахIат увккун, игьалавгсса тагьар асар хьунсса. Ча, махъва-махъсса мутталий бивкIулуцIун бавхIусса ццах бухлагайсса бия. ИвчIаврил лахIза захIматсса бивкIун бакъая, захIматсса дикIайсса дур так му бивкIулул лахIзалухсса ялугьлагьаву. ЗахIматсса бикIайсса бур, ва дуниялгу кьадиртун, нава лагавай урахха тIисса пикри, нава лавгун махъгу дуниял цила бущилий найнна личIан най дурхха тIисса оьлусса пикри. Ццах бутлай бикIайсса бур архIала ухлагавриясса кIулшилул.
* * *
ЧIярусса кьинирдай на акъассияв чувчIаввагу, я чIумуву, я пространствалий. Азарханалул тахлийх бивхьуну бия ссалчIав ххари къабуллалисса ттул чурххал макьара.
Яла тIурча, кутIасса бивкIулучIату на зана хьуссияв махъунай. ЦIунил нава зана хьусса дуниялгу чIалай дия ттун ляличIинура ххирасса ва ххуйсса дуниялну. Лажиннича, ттун ттинин ххал хъанай къадиркIссарив ва караматсса ххуйшиву ва авуршиву.
* * *
Къуругъиял райондалиясса АхIмади (ттул чIаравсса къашайшала) муксса нахIуну ва гъирарай канай урхха чимусухун печения, хIатта ганал ненттабакIрай ливчуну бур гьухъал кIунтIругума.
* * *
Сайки кIинттуршунничIан дирсса шиннардий халкьуннал дянив яхьуну дур Ккурккуллал Зайдухъал машгьурсса цIарду:
Хъуна Зайду – хъунасса аькьлукар, аьлимчу ва шаэр, ивкIуну ур 1889-кусса шинал ссивирлив Тобольскалий;
Зайдул МахIаммад – цала буттал ирс лайкьну ябувсса варис (ивкIуссар, Хъуннеххал лавсун, 1899-кусса шинал);
Зайдулав – Сухуми шагьрулул аьраяллил училищалул курсантная айивхьуну, КГБ-лул полковникнайн ияннинсса ххуллу бивтсса чув-адамина;
Зайдуева Загьидат – медициналул профессор;
Зайдуева Янсият – ниттил даву гихуннайгу лайкьну нани дурсса душ, профессор;
Зайдуев Сани – Ккурккуллал жяматрал хьхьичIунсса арс, 1999 шинал 40 шинаву лавгссар аьпалухьхьун, бартбигьин дакIний ивкIсса цаннияр ца язисса ва агьамсса мурадругу махъ кьабивтун, медициналул докторнал цIа ласун ливчIун буссия бувагу ца ша.
Зайдухъал цIанил машгьуршиву ччянира лирчуну дур Ккурккуллалгу, Лакку билаятралгу, Дагъусттанналгу кьатIув.
* * *
Американал ца яла аваданма инсанну ккалли хъанахъисса инсаннал Тед Тёрнердул капитал хIисав хъанай дусса дур 4,8 миллиард долларданун. Амма машиналул рулданухгу занан икIайсса ур цува, ишла къадайсса дур хIатта кондиционердугума. 1997-кусса шинал, цалла чулухасса бахшиш хIисаврай, ООН-далун мунал буллуну бур ца миллиард долларданул.
Тёрнер тIий ур цаягу инсаннан цала оьрмулуву 200 миллион доллардануяр ххишала аьркин къашайссар тIий. Му суммалул бутIригу мунал бачIлай ур укун:
«Учиннуча, ххюцIалва миллиондалунсса дикIувча вил хъунисса къатри, ялагу кьува миллиондалун ласун бюхъайссар вища хьхьирил зуманивгу, зунттавугу игьалагай къатри, кьуния ххюва миллиондалун бюхъантIиссар вища ласун ца самолетгу. Ми гьарца зат ядуллан ва зузи дуллан аьркин багьантIиссар ялагу ца ттуршва миллион – мигу вища ласлан хьунтIиссар банкирай бивхьусса ттуршва миллиондалиятусса процентру хIисаврай 10 миллион долларданул. ХIасил, 200 миллиондалияр ххишала вища ци ххуллийгу харж бан къахьунтIиссар».
Миннуя гихуннайми арцу, тIий ур Тернер, ина аьркинссар дачIин ххуй-хъиншиврул ххуллий.
* * *
Цуя ца атеистнаща къахьунсса куццуйсса рищаву дурунни (дази лаган къахьунсса куццуйсса) бусурман диндалийх «марцIсса исламрал» заллухъруру тIисса вахабистътурал. Хаснува Дагъусттаннай.
* * *
Буйнакскалийсса трагедия. Инсантал яхъанахъисса къатта пIякь учин бувну бур. ЛивтIусса хьуну ур 64, микссава бивщуссагу. Щалла дуниял дур жижара буллай, так ца Ичкериянал Аслан Масхадовгу, мунал лагмамигу личIаннин.
* * *
Ур ттул уртакьтурал дянив ца гьалмахчу. Мунаща цукунчIав вичIи дишин къашай цаманал бусласимуних. Гьа гъалгъа тIий уссар, гьа гъалгъа тIий уссар… Гъалгъа тIунсса гъирарал мунаву сакин хьуну дур цамунал тIимур бувагу кьамул къабайсса турагу. Ина ци тIий, ци буслай ухьурчагу, мунал щалва хIарачат буссар тIимунийн къарщину ци-бунугу учинсса. Му ттун лащай заккунттайуккуха, ягу лачIунуккуха: агарда ччалли уккансса цучIав къалякъирча, мунан хъинну оьлу бивзссар, ваца цува къабагьавай хъяврин увсса куна. ХIатта цаманал тIутIимур цалвамур пикрилуцIун бакьлакьисса бухьурчагума, му чара бакъа гъалгъа тIунтIиссар тамур чулий авцIуну, бясттирай гъалгъа тIунтIиссар, тIалавшин духларгун къаличIаншиврул.
Ттун хъинну захIматну бикIай мунащал ихтилат бан: авчIара, уххара, къагъ шара. Мунал тIутIимуних вичIигу дирхьуну, анжагъ бакIрал гьим дуллайра усса. Мурив тIурча, ивну уссар мурадирайн. Харжгу хъанай дуссар, ссанчIав дакъа, чIун.
* * *
Ккурккул. Лакку кIанттул ва Дагъусттаннал тарихраву ккурккул мудангу ца хIурмат ххину, хьхьичIунну бивкIссар. Иширттавух та-бухьурчагу чялишну гьурттуну бивкIссар. Ми най бивкIссар буттал буттахъалва бивхьусса авадансса культуралул ва ас-намусрал ххуллийх, цайнна ирсирай тапшур дурмунил ялув ялагу барачат бишин буллай.
Ккурккуллал тарих – му щалагу лакрал миллатрал тарихрал исвагьисса ва сагъсса къярттар. Мунийн бувну Ккурккуллал Шяраваллил кьинигу – жулла цинявнналлагу аьмсса ххари-шадшивур.
Ци кьини ликкарчагу лакрал халкьуннайн, ккурккул кьянкьану ва чувшиву ххину буккайсса бивкIссар му лахъан. Мукун бивкIссар Надир-шагьнал чапхуншиврул чIумалгу, мукун бивкIссар Шамиллул дяъвирдал заманнайгу, 1877-ку шиналсса восстаниялул шиналгу, шаннагу революциялул чIумалгу, мукун бивкIссар Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардийгу.
Агь, ттул хьхьичIазаманнул кIялачарил Ккурккул! ТачIавгу дакIния къабуккай оьрчIний нава лечлай-занай ивкIсса вил къума кIичIиртту. Мудангу баллайнма буссар ттун вил неххардил чIурду, иттату къалагай вил магьру-хьуру, багъру, ссаврунналун гьаз хьуну бивкIсса (яла лекьан бувсса!) вил мизитрал минара. Итталу дур вил хъунисса ва мюрщисса хIатталлурду, гьаттардийсса кIалабарзру.
Левщун бур вил махIлардай чIявусса ужагъру, хIуркI увкуну бур гьанурду, зиялий бацIан бувну бур ххаллилсса мизит, вив кьатI увкуну дур аьнтIикIасса гьарахъалтту. ЛирчIун дур так цукунчIав хъамакъаритайсса оьрчIшиврул дакIнин бичавуртту. ЛивчIун бур хияллу ва умудру. «КIия акьирча, кьун бутайссар» – тIисса бур халкьуннал учала. Агарда жяматрал махъ ца барча, цIу къалаганххурав Ккурккул!..
* * *
Цавайннан биял хъанай бакъар гьунар ва бюхъу, цавайннангу – ми ишла бансса каши.
* * *
Оьрму – му бур инсантурал цинияргу хьхьичI буруччин хIарачат буллалисса зат ва мунияр къадуручлачисса затгу цамур цичIав дакъар. Вай махъру чIявуну тикрал буллан икIай профессор Апаннинал арс Хайруттин ХIажиев.
* * *
ХIакьину дан хъанахъисса хъиншиву, ххаришиву, игьалагаву гьунттийнин ритлатиманан дакIнин бутан аьркинссар оьрму – му хъинну кутIасса зат бушиву. Гьантта бувккуну вияту арх дуцлай дуссар яла язими затру – жагьилшивугу, цIуллу-сагъшивугу.
* * *
Дусшиврул гъили лаган дайссар дакI, гьухъул гъили лаган байссар чурх, бургъил ва пачлил – гьава.
* * *
Цири хъинну кьюркьуну дацIайсса ва цил кьиматгу хъинну хъунмасса зат? Му нахIусса махъри – инсаннахьгу, инсаннаятугу ина кусса.
* * *
ОьрчIру бусса къатта – му базарди, оьрчIру бакъасса къатта – му хIатталур. Укун учайссар машрикьуллал халкьуннал.
* * *
Дусшиврул тIалавшин ххишалассар душманшиврулмурнияр. Душманнан кумаг-ка дуллан вий бурж бакъассар, дуснан тIурча…
* * *
Хъинну чIявусса затру лахьхьин бунни инсантуран (инсаниятран) цIарал ччуччин дурсса 1399 дяъвилул кьинилул.
* * *
Аьрайн лаглай бивкIссар циняв цачIуну. Аьрая махъунмай тIурча, зана къавхьуссар хъинну чIявусса. Кьадарданул ттуй цIими бивхьунни. Амма ттул дакI цIунцIу тIун дикIай, аьраяллил ардай ливтIуцири ттула дустал дакIнин багьтари. Му иширал на паракьатну къаитара хIакьинусса кьинигу. Мудангу чIалан бикIай мунил циниягу ца тахсир ттуйвагу бусса кунма, тай буруччин къашаврил аьй-бювкьу. Александр Твардовскийл назмулуву кунма:
Я знаю, никакой моей вины
В том, что другие не пришли с войны…
Что я их мог, но не сумел сберечь, –
Речь не о том, но всё же, всё же, всё же…
На хIакьинугу махIаттал-махIасара хъанайна ура, цукун увкравав нава та дяъвилува сагъну тIий.
