Сурхайханхъал агьлу-авладрал ца къяртта

Цалчинмур кьюкьлуву киях буттал ппу Щайх-АхIмад,
урчIах – Щайх-АхIмадлул арс Давуд.
КIилчинмур кьюкьлуву кияха-урчIахунмай Щайх-АхIмадлул оьрчIру: Гъази, МахIмуд, МахIаммад (Сакъал)

Ттигъанну на лавгссияв, аьрххи багьну, командировкалий Нальчикрайн. Аьрххи ца, ххуллу кIива бувну, на хьунаавкьура тикку яхъанахъисса жула лаккучу, АьФ-лул Художниктурал союзрал член, Гъазил арс Ибрагьим-Халил Сурхайхановлущал. Жул дянив хьунни гьарза-гьартасса ихтилат.

– На Гъази-Гъумучатуссара. На бувккуссар Москавуллал технический университетрал художествалул факультет. На зий ура живописьраха, скульптуралуха ва декоратив искусствалуха, – буслай ур цаятува Ибрагьим-Халил.
– Вила педагогтурава ляличIину дакIний цума ливчIри?
– Ттун цинявгу дакIний бур. На даин гайннайн барчаллагьрай уссара. Яла-яла дакIний ливчIунни Орлов Иван Павлович. Ганал жухь живопись дишайва. Ганан цалла даву ххишала дакъа ххирая, му ччаву жувугу дирхьуна. Постол Алексей Петровичгу ттун хъинну ххирасса педагогъя. Дубосековолийсса панфиловцынан цIа куну дурсса мемориал ганал давур.

Хъунмямма
Сакъал МахIаммад

– Вилла давурттава яла машгьурмурну цумур хIисав дара?
– Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул кIийла Виричу маршал Михаил Ефимович Катуковлун дурсса мемориал.
– Магьирлугърал зузалтрава вин цума ххирар? Цума кIицI анна?
– Скульптор Александр Кебальников, маринист Иван Айвазовский, пейзажист Иван Шишкин, Василий Поленов, Алексей Саврасов…
– Ттун кIулли ина жяматийсса иширттахагу зий ушиву, кIулли «Дагъус­ттан» тIисса Национал-культурный центрданул каялувчину ушивугу.
— Буллай ура му мурадирал ххуллий ттущава бан шаймур.
– Буси тти вила агьлу-авладраятугу.
– Ттул буттан цIа Гъазия, ниттин Шамай чайссия. Бу­ттал бу­ттайн учайссия Сакъал МахIаммад куну, ниттил буттайн – Давуд. Ттул ппу дунияллия лавгссар оьрмулул 49 шинаву.
Буттал бивкIссар шанма ссу. ЧIивимур ссу, Бажи, хIакьину Нальчикрай ялапар хъанай бур. Ва чIярусса шиннардий зий бивкIссар хIакин-психотерапевтну. ЦIана жул тухумраву ва яла хъунмурди. Ттул уссу МахIмуд яхъанай уссар Кисловрай.

МахIаммад ва Асват оьрчIащал: Гъази, Уммукусум ва Давуд

– Буси вила хъунмяммая.
– Хъунмямма Сакъал Ма­хIаммад кулпатращал ялапар хъанай ивкIссар Бакуй. Ганал бивкIссар чIявусса квартирарду бусса лаялий булай къатта, дахху-ласулул ттучанну. Амма кьинирдал ца кьини НКВД-лийн чагъар бувкIун бур. Ци тIий бувкIун бивкIссаривгу бувчIлачIисса зат бур. Тай диркIссар жунна ххуйну кIулсса 30-ку шинну. Яла, туну, лахъан бувну паромрайн щалва кулпат, тIайла бувкссар Сибирнавун.
– МахIмудлул арс Аслан Сурхайханов вил цу хъанахъиссар?
– Му ттул хъунмяммал уссил арсри, яни буттал ссурахъу. Му талай ивкIссар Брестcк къала буручлай. Мукуна талай ивкIссар Югославиянаву ва Ухссавнил Италиянаву. 1991 шинал на навагу лавгссияв Брестскрайн. Брестск къалалул музейраву дуссар Асланнул суратгу. Му жул агьлулул пахрур.
– Чулахъ Сурхай-ханнайн­гу диллалисса дурив зул къяртта?
– Ми жул буттал буттахъулъя. Чулахъ Сурхай-ханная ттул буттал ппу Щайх-АхIмадлуйн дияннин нанисса дур мивасса ца нясав.
– Вилва кулпатраягу буси.
– Ттул кIия арсгу, ца душгу бур. Исмяил тIима арснал бувккунни РУДН-лул экологиялул факультет. Тимур тIима арс дуклай ур Сеченовлул цIанийсса Медакадемиялуву. Душнил Аннал къуртал бунни Педагогикалул университет. Ттул щарсса Иринагу художникри. Жу архIал дуклай буссияв.
– Лакку маз ябуваншиврул ци буван аьркинссар, вил пикрилий?
– ОьрчIавун ччаву дутан аьркинссар цала вирттаврахсса, цалва тарихрахсса, Ватандалухсса. Ччаврил гьанна бугьан аьркин­ссар оьрчIал дакIурдиву.
– Бакуя бизан бувсса чIумуягу буси.
– Му чIумуя ттуяр хъинну Бажил бусантIиссар. Ганин гьарзат дакIний буссар.

Лавгру жу яла ванал чIавамур ссу БажичIангу.
Ва ялапар хъанай бия шагьрулулул дязаннив. Ванин кIулну бия хъамал бучIантIишиву. Дурну дия мунин лархьхьусса хIадуршингу.
БачIинна зущал ганил ттухьва бувсмургу.
– На чIивимур душра Ма­хIаммад Сурхайхановлул ва Асват Хантамировал кулпатраву.
Ттул буттал мукьа уссу ия: Исмяил, Давуд, МахIмуд, Гъази ва кIива ссу – ХIабибат ва Аьйшат. Буттал ппу бусалдаравун агьсса чув ивкIун ур. МяйцIалунния лирчусса шинну хьуну махъгу талай ивкIун ур, ларсун дур чIярусса орденну ва медальлу. Оьруснал ва Японнал дяъви байбивхьусса чIумал цалла арцух бурттигьалт бавтIун, хушрай дяъвилийн нанисса кьюкьа хIадур дурну диркIун дур Порт-АртурданучIасса?.. талатавриву ганал чувшиву ккаккан дурну дур. Яла Гъумукун занахьуну ур.
Ттул нину Асват хьхьичIава зур бусса Хантамирхъал тухумраясса диркIссар. Га диркIссар 23 шинал буттаяр чIирисса. ХъатIи бувну бур 1923 шинал Гъумук.
Цаппара шиннардива жул кулпат бивзун бур Бакуйн. Тикку бивкIун бур усттартурал дуссукъатри, кIира зивулийсса чIалъаь. Нину зий дикIайва Володарскийл цIанийсса фабрикалий дарзину.
1940 шинал аьрза бувну, вихшала дишайма акъар тIисса ссивир формулировкалущал, хантураясса уну тIий, ппу увгьуссар. Кулпатран цичIав бувчIин къабувссар. Цаппара гьантрай буттая цичIав хавар-тIавар къабивкIссар. Ца кьини бувкIун лухIи машина, нину 4 оьрчIащал (Давудлун диркIссар 9 шин, Уммугьанин дурагу 1 шин) ясир дурссар, я батIул-кьатIул хьунсса, я цичIав лув-ялув дишинсса мажал къабуллуну, Бакуйннал пристандалийн бувцуссар. Яла бувкIссар цамур воронок, гиву ппу ивкIссар. Гай жамилий щябивтун, тIайла бувкссар Красноводскалия Турк­маннавун, тиччагу ятапрай Омскаллал областьрайн. Пешево тIисса шяраву буллуну бур ялапар хьунсса баракгу.
Буттан хъинну кIулну диркIун дур къалайчинал даву, мунияту гьар кIанай га аьркин хъанай ивкIун ур. Гъази учетчикну зун ивкIун ур колхозраву. Уммукусум Гъумуква ливчIун бур, кIикку дуклай бухьувкун. КIа хьуссар Гъумук цалчин мусил медаль ларсъсса дуклаки душ. Асват колхозрал хъуруннайн лачIа батIлан лагайсса бивкIун бур.
Чан-чанну тIий, барачат бихьлан бивкIссар. КIива оьлгу лавсъссар. Жущал цаймигу бизан був­сса кулпатру бия. ЧIявуминнаща Ссибирнал дяркъу духIан къашайва. На бувссара Пешево шяраву 1943 шинал. Та чIумал буттан диркIун дур 62 шин, ниттин 39 шин.
1947 шинал жу Гъумукун занахьуссару. Жул Бакуйсса къатри конфисковать дурссар. 1960 шинал ппу реабилитировать увссар. Бакуйсса къатран кIанай жун буллуссар 3 къатта бусса квартира.
Гъумук жу буттахъал къатраву ялапар хъанай буссияв. ЖучIан хъамалу учIайва Саэд Габиев. Гай буттащал жапрайн багьайва. Амма Гъумук жу хъунмасса хIаллай ялапар хъанай бакъа­ссияв.
Буттахь куну бия Къабардин-Балкьарнал кIану барачатсса кIанур куну. 1948 шинал ппу лавгссия Нальчикрайн.Та чIумал та диркIссар чIирисса шяравалуну. 1949 шинал щалва кулпат шихун бувцуссар. Уммугьани лаваймур классравун, на чIивимур кла­ссравун лавгссару, гайми дирир­сса давурттаха зий бивкIссар.
Гъазил къуртал бувссар Пятигорскаллал университетрал педагогический факультет. Цаппара хIаллай дарсру дихьлай ивкIссар. Уммукусумлул къуртал бувссар Москавуллал М.В. Ломоносовлул цIанийсса университет – цалархIал 2 факультет – философиялул ва психологиялул. Махъсса ппурттуву га бивкIссар дарс дихьлай Дагъусттаннал педагогический институтраву.
На къуртал бувссар Орджоникидзелив Мединститутрал хъин­бай факультет. Нальчикрай ттулва пишалий зий бивкIссара.

Ихтилат бувссар
Хизри Илиясовлул