![](https://ilchi.info/wp-content/uploads/sites/11/sites/11/2025/01/butta-buttaev1.jpg)
Декабрьданул 24-нний 100 шин хьунтIиссия Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий талай ивкIсса къучагънан, полковникнан, Хъунатусса Шяпинал арс Бутта Буттаевлун. Ванан 100 шин хъанахъисса гьантрай, ва ялапар хъанай ивкIсса МахIачкъалаливсса ХIамидовлул цIанийсса кIичIиравусса къатрал чIирай лачIун дурссар мармарчарил ула.
Бутта увну ур Хъунав колхозниктурал кулпатраву. Гъумучиял школалий дуклай унува, 10 классвагу къуртал къабувну, 1942-ку шинал февральданий, 17 шинавусса чIаважагьил хъуниминнащал архIал лавгун ур аьрайн – Ватан дуручлан. Цува хушрай. Ванащал архIал дуклай бивкIминнал дакIнин бичавурттаву кIицI лаглай бур, ва хъинну дарсирдалгу, гьармунилгу итххявхсса ивкIшиву, Гъумучиял школалул учкомрал председательну ивкIшиву, мукуна интернатрай дуки-хIачIия дачIлачIисса комиссиялул хъунаманугу. ДакIний бур ванал саргъунсса хатI, кьюкьлуй бавцIусса аьралитал кунмасса, гьарца хIарп заргалнал пагьмулий чирчусса. 1942-ку шинал октябрьданий ванал Бакуй Бахьттагьалтрал аьралий училище къуртал бувну бур, лейтенантнал цIа ларсун дур. Ва пулемётрал взводрал командирну ивкIун ур цал, яла Ухссавнил Ккавкказуллал ва Кьиблалул фронтирттал битултрал гвардиялул 5-мур роталул командирну. Гьуртту хьуну ур «ЧIири Аьрщарахлусса» бусалардавун дагьсса къизгъинсса талатавурттавух. КIийлла щаву дирну дур. 1945-ку шинал декабрьданул ахирданийннин 191-мур битултрал полкрал пулеметрал роталул командирну ивкIун ур. Дяъви къуртал хьуну махъ, цаппара шиннардий зий ивкIун ур Дагъусттаннал военкоматрай хъунама хIаписарну, Ккуллал райондалул военкомну. Яла М.В. Фрунзел цIанийсса Аьралий академиялувун дуклан увххун, му 1955-ку шинал тIайлабацIу буну къуртал бувну бур. Муния махъ 17 шинал мутталий Бутта Буттаев зий ивкIссар республикалул воекоматрай кIилчинмур отделданул хъунаману, полковникнал чин ларсъссар. Призыврал даву лахъсса даражалий ва сантирай дачин дуваврихлу ва цимилагу лайкь хьуну ур СКВО-лул штабрал чулухасса ХIурматрал грамотарттан ва Барчаллагьрал чагъардан. 1972-ку шинал СССР-данул Мюхчаншиву дуруччаврил министерствалул ва Дагъусттаннал хъуниминнал ва ивтун ур ДАССР-данул Граждан обороналул штабрал хъунаману. Ва даврий зий ивкIун ур цува дунияллия гьаннин. Ванал каялувшиврийну чIаланну гьаз хьуну дур граждан обороналул даву, предприятиярттай граждан обороналул курсру зузи бувну бивкIун бур, ттупру битларчагу, кIучI хьунсса биялсса кIанттурду бувну бур, ва цувагу чялишну гьуртту хьуну ур ми давурттаву. Гьамин, ва каялувчину усса чIумал республикалул МЧС-рал уттизаманнул къатри дурну дур.
Агьалинан ва дакIний ливчIун ур лазилавкьусса, аьчухсса, пахру-ххара бакъасса хIаписарну, ванал бювхъусса чурххай аьралий лаххиягу хъинну даркьуну дикIайва, мероприятиярттай, шадлугъирттал мажлисирттай аькьилсса тямадану икIайва тIий бур. Цалагу чIявуну тикрал байсса бивкIун бур: « Ттул оьрму – армияр, армиялия архсса оьрму къакьамулли, ххирасса даву кьаритан цукунч1ав къахьунссар», – куну. Ванал маслихIатрайн бувну, чIявусса жагьилтурал аьралинал пиша язи бувгьуну бур, ххаллилсса хIаписартал хьуну. Бутта Буттаевлул личIинура къулагъас дикIайва аьрай гьуртту хьуминнах ва миннал кулпатирттах, квартирарду, ччуччия ласун ка-кумаг бувайва, аякьалулун лавсун аьркинсса маслихIат бувайва, тIий бур.
ХIукуматралгу лайкьсса кьимат бивщуну бур ванал захIматран ва чувшиврун: ЯтIул Ттугълил орден дуллуну дур, 13 медаль, ДАССР-данул Верховный Советрал грамотартту. Аьралий щавурдалгу цала баймур бувну бур, ва лахъину къашавайгу ивкIун ур, 1978-ку шинал лавгун ур дунияллия. Ва ахиратрал ххуллийн тIайла уккан Оскардул кIичIиравусса МВД-лул клубравун махлукьат бувккун бур, вайннавух бивкIун бур Дагъусттаннал хъуними, республикалул шагьрурдал хъуними. Увччуну ур МахIачкъалалив, Бакуйннал комиссартурал цIанийсса кIичIиравусса хIатталлив. Ца зумату кунма, вайннал ужагърая тачIав хъамал чан къашайшиврия, кулпат Жариятлущал архIал ялун увкIная ххарисса, кIу къабивзун, бувкIцириннал мурадру щаллу байсса бивкIшиврия, ванал сий агьалинал дянив хъуннасса диркIшиврия, маслихIатрал хъирив ваначIан бухху-буккулий чIявусса агьлу бикIайшиврия, ванал мукъул сий диркIшиврия чичлай бур чIунархIалми. КIицI лаглай бур дусшиву дангу, дуруччингу гьунарсса ивкIшиврия, ванал дустуравух бивкIшиву Совет Союзрал Виричу Ризван Сулайманов, генерал СалихI Халилов, журналист МахIаммад Буттаев, Польшанал Виричу Ссунгъур Акаев, полковниктал АхIмад АхIмадов, Шяпи Аьлиев, Башир Пиртузилов, Надир МахIарамов, подводник Сергей МахIаммадов ва цаймигу бусравсса инсантал. Ванан хас дурсса стендру дур Лениннул комсомолданул цIанийсса паркравусса Дяъвилул ветерантурал музейраву, Ккурккуллал шяравусса Аьралий савлугърал музейраву. Ванаясса дакIнин бичавурттайн бучIаннин, буттал уссу Закир тавакъю буллай ур, щалвагу тухумрал цIанияту кказитрайхчIин барчаллагь уча тIий мармарчарил ула дишин чIарав бавцIуцириннахь: Дяъвилул ветерантурал советрал хъуниминнахь, полковниктал МахIарам Алиджановлухь ва Барку Баркуевлухь, военком Даитбек Мустапаевлухь, МЧС-рал ва ГО-лул министрнал хъиривчу Эльдар Атаевлухь, Дагъусттаннал ХIаписартурал советрал хъунама Ибрагьим Ибрагьимовлухь, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлухь, Дагъусттаннал Жяматийсса палаталул хъунаманал хъиривчу Ссапарбаг Аьбдуллаевлухь (арцуйнусса кумаграхлу), Республикалул Халкьуннал Мажлисрал депутат Артур Исрапиловлухь, МахIачкъалаллал мэр Юсуп Умавовлухь, МахIачкъала шагьрулул Депутатътурал Мажлисрал хъунама Марис Илиясовлухь, Дагъусттаннал Хъунисриннал советрал член Шалласу Шалласуевлухь, мармарчарил ула дурсса художник Рамазан МахIаммадрасуловлухь ва документирттал, материаллал набор дуван кумаг бувсса Зарема Саидовахь, хIакьинусса кьинигу уссил цIа хIурматрай зумух ласласисса чIаххув-чIарахнахь.
Оьрмулул 54 шинаву дунияллия гьарчагу, ванаща бювхъуну бур яргну, мюнпатну оьрму бутаврийну цува кIулцириннал дакIурдиву цалла цIа бусравну кьаритан. Дунияллия лавгун сайки 50 шин шавай духьурчагу, уттаранура дур ванал цIагу, хIурматрай дакIнин бутлай бур ванал бувцири хъинбалартту. Ванал дустурал, гьалмахтурал дакIнин- бичавурттавасса парчригу булунну ялавай. Ванаяту ххуйсса макьалартту цила чIумал чирчуну дур машгьурсса журналистътурал МахIаммад Буттаевлул ва Сулайман Мусаевлул.
МахIаммад Буттаев, журналист:
– Та захIмат-жапасса ппурттуву Дагъусттаннал сайки циняв жагьилтал лавгссия аьрайн, ца-цасса зана къавхьуссия дяъвилул цIарава. Лавгминнавух цивппа хушрай аьрайн чялиш бувксса студентътал, лавайми классирттаву дуклакими – хьунтIисса аьлимтал, шаэртал, личIи-личIисса усттартал, миллатрал вихшалдарал ттарцIру бивкIссар. Дяъви яла къизгъинсса ппурттуву, оьттух къанихсса Гитлердул цIалхъансса хъапа Ккавкказуллал зунттайн ишан лархIусса чIумал, зунттаву ладиркIсса чIирисса шярава, школалул парталия ивзун, тIиссакссагу, лавгссар 1942-ку шинал февральданий дяъвилул цIаравун чIаважагьил Бутта Буттаевгу. Ватан дуручлачиминнал кьюкьравун сивсуну. «ДакIний дур уссу аьрайн тIайла уклакисса кьини, – иттавсса макьгу лихьлай, дакIнин бутлай бур ванал ссу Жарият. – Ттун таний дия 12 шин, кьюлтI къабанна, на хъинну къуману бивкIра. МуницIухва, уссиясса пахрулул дакI дурцIуну дия, хIакьсса чув куна, Ватан дуруччин наниминнавух ца ххуттай авцIусса». Бакуйннал бурттигьалтрал училище къуртал бувну, дяъвилийн ияйхту, цалчинсса талатавривува 18 шинавусса лейтенантнал ккаккан бувссар цува чувшиву дусса жагьил ушиву. Пулеметрал взводрал командирну ивтссар бюхъу бусса игит, яла бусалардавун багьсса 58-мур армиялул битултрал бригадалул гвардиялул роталул командирну. Уттигъанну ттул кIунттивун багьуна «Ватандалул ттугъ» тIисса фронтрал кказитрал номер, пулеметчиктурал гьунардая бусласисса. Ттун ттунмагу дяъвилий «максимращал» дусшиву дуван багьссия, мунияту пулеметчитураясса макьалалух къулагъас дурссия. Итталун дагьуна кIулсса фамилия Буттаев. Аьралий корреспондент И. Семиохиннул макьалалувасса парча зул хьхьичIун ласунна: «Новороссийскаллал «ЧIири Аьрщарал» («Малая Земля») мюхчаншиву дуручлачисса 5-мур гвардиялул бригадалул подразделениярттаву хьунав на. Гитлердул аьралуннал миннайн гьужумрай буккан бувну бия 10 танкагу дусса кIива батальон, танкарду цIу дирхьуну дунугу, гвардейцы, махъунмай къахъанай, кьянкьану бавцIуну бия, душманнал танкардал цIу лачIун къадурсса аьрщарал парчавагу чIалай бакъая, амма жуламиннал мадад къабуллуна, дайщун дуллай бия цIарал дасттарду. Роталул командирнахь, лейтенант Бутта Буттаевлухь на миннат бувссия: « ХьхьичIун ливчуминнал цIарду кIицI лагикьай», – куну. Танал увкуна: «Винмания ккавккунни взводрал циняв чиваркI та цIарал дужагьраву цукун чувшиврий талай буссарив, гьарцагу пулеметчик 10-ннал кIану бувгьуну душманнайн данди увккун тIийри жул ца рота 2 батальондалуща дух дуван къархьусса». Дяъви къуртал хьуну мукьахгу Бутта Буттаевлул аьраличунал ххуллу къуртал къавхьуссар. Ххаллилну Фрунзел цIанийсса Аьралий академиягу къуртал бувну, 30 шинай марцIну къуллугъ бувссар. Талатаврил майданнив куна, республикалул аьралий комиссариатирттал давривугу яхIлувсса чувнал баймур буллай, бигьами, куклуми ххуллурдах къалуглай.
«Полковник Бутта Буттаев… На мудангу хIурматрай ва ччавулий зумух ласара ва цIа», – дус дакIнин утлай ур ванал даврил уртакь, полковник АхIмад МахIаммадов.
– Ттун хъунмасса тIайлабацIу хьуна дяъвилул хъиривсса шиннардий ванащал зун, ванал дакIнил марцIшиврия, яхI-къириятрая, хъамал ххирашиврия кIул хьун. Цувагу ккаккангу авурсса, оьвхъусса, пар-пар тIий янна лаххайсса, мудангу кьярш ивкIнувасса адамина ия. Хаснува ххирая ванан аьралий пишардал агьлу, шайсса кумаг шайнан бувайва. Адаврай къуццу тIисса, дакIнил хъинсса ия. МуницIухва, тIалавшинна дусса ия архIал зузиминная. Ххирая низам, тIайлашиву. Гьармуниву уртакьтурал эбратсса ия. Аьралий училищалул курсантнал ххуллия айивхьуну, Дагъусттаннал военкоматрал отделданул каялувчинал къуллугърайн лавхъссар Бутта Буттаев цала хIарачатрайну ва дакIнийхтунусса захIматрайну. Ва паччахIлугърал 14 наградалун лайкь хьуну ур, ххаллилсса наслу, 2 арс ва 2 душ, кьабивтун бур. Ттун Бутта Буттаевлуву ххуй дизайми хасиятирттавух дия ванал лахху-ликкулувусса лазилакьаву, цIу бусса хъярчру, учаймур ссавурданий, паракьатну учайсса ушиву. Цувагу мудан дустурал, мачча-гъаннал вив лавсун икIайва. Дустураву бия личIи-личIисса миллатирттал, пишардал ва оьрмулул инсантал. Хъунама, чIивима личIи акъа, гьарманаха хIурмат бан хьхьичIунсса ия. Жу, цIакьсса дусшиврул бакъагу, чIявусса аьмсса иширттал бавхIуну бияв, кIиягу лак бияв, кIиягу школалий дуклай унува дяъвилийн лавгсса бияв, кIиягу хушрай лавгсса, кIиягу архIал аьралий училищалувун дуклан увхсса. Фамилиягу ца дуну: «Зу маччассавагу бакъарув»,– тIисса суалданухунгу, уссурваллу куну, хъярч байссия.
(Гихунмайгу буссар)
ПатIимат Рамазанова