НукIузаманнул тарихращалсса ихтилатру гьалакIу бунни

ХьхьичIазаманнул рельефирттал эстампру буллансса пикри хьувкун, Калеб Москавлив хасъсса пишакартурачIа лахьлай ивкIун ур вай байсса куц. Эстампру буллай айишиннин, химиктуращал маслихIат ккавккун, тасттикь бувну бур чарттайх дуклакисса гуашьрал цукунчIавсса зарал биян къабайшиву.

Уттигъанну Ма­хIач­къа­лалив хьуссия, худож­ник, реставратор, коллекционер Калеб Шмидтлул «Ихтилат» тIисса суратирттал выставка. Ва дурну махъ байбивхьуна Калеблуйн гьужум буллай, ихIсан-гьайкаллу зия дурсса вахIши ур, ка щун ихтияр дакъассия ванахь тIий. Ванай аьй дуллалими бия, хIатталливсса гьайкаллайх, нукIузаманнул къапурдайсса, къатрал чIирттайсса, щаращай дурсса чичрурдайх ванал дурксса краска лиххан дуван къашайсса дур, гьайкаллал куц зия бувну бур тIий.
Ва нюжмардийсса жул редакциялул хъамаличугу хьунни лак ххирасса, лаккучунан лакку маз хъама битлатаврия, хьхьичIунну бакъашиврия буруккин бусса лаккуоьрчI, Лакрал райондалийсса ЧIарттал шяравасса Калеб Шмидт.
Калеблул бусласимунийн бувну, выставкалул проект хIадур буллай бивкIун бур шинал лажиндарай. Ва проектрая, шикку ишла дуллалисса техникалия балжисса информация буллай уссия Калеб соцсетирдаву. КIива барз ххишалагу бувну бур ванал экспедициялущал Дагъусттаннал щархъавух занай, гьайкаллайсса, къапурдайсса, къатрал чIирттайсса, мизитир­ттайсса накьичру, лишанну ва чичрурду датIлай. Проектрал агьаммур мурадгу бур аьвзал-заманнул лишаннал тарих аьч баву, Дагъусттаннал культуралул, искусствалул аваданшиву ккаккан даву.
Даврил дайдихьугу дурну дур ванал ЧIарттал шяраву, буттал буттахъал къатрайсса чIирттай дурсса накьичирттал ва чичрурдал тарих аьч буллай. Мунияр махъ, хъирив лавну, ахттар дурну дур цала авладрал гьаттардий дурсса чичрурду.
ХьхьичIазаманнул рельефирттал эстампру буллансса пикри хьувкун, Калеб Москавлив хасъсса пишакартурачIа лахьлай ивкIун ур вай байсса куц. Эстампру буллай айишиннин, химиктуращал маслихIат ккавккун, тасттикь бувну бур чарттайх дуклакисса гуашьрал цукунчIавсса зарал биян къабайшиву. Инсантал гьалак буккан бан савав хьусса чараннавасса ца бур чарттайх гуашь дурккун бувсса эстампру. Вай буллай заназисса хIаллай ванан хьунабавкьуну бур ранг-рангсса краскартту дурксса хьхьичIазаманнул цикссагу чартту. ХьхьичIара гьайкаллайх краска дуккайсса диркIун дур чартту цIакьну яхьуншиврул. Вайннуйсса лишанная къалипру ласласийни Калеблул ишла бувну бур цаймигу чаранну. Атил бувсса чагъар лишаннай бивхьуну, мугъаятну бизан бувну лирчIсса накьичру гуашьрай ва кьаландалух ранг дуллалисса.
Шиккува кIицI лаган, выставкалийнсса материаллу сакин дуллай айишин хьхьичI, Калеб цува ивсса щархъавусса жяматирттая ихтияр къаларсун зун къаикIайсса ивкIун ур.
– Нава ивсса гьарца шяраву жяматращал хьунаавкьуну, ттула пикри бувсун, ихтияр ларсун зун айишайссияв. Щархъавусса инсантал, ттущал букIлай, ттун тарихрал гьайкаллу ккаккан дуллай, хIатта ттущалва эстампру буллангума бикIайва. Ца шяраву тIурча, дуклаки оьрчIан мастер-класс ккаккан бува тIиссагума бия, – буслай ур Калеб.
– Цал ттун бувчIлай бакъая марч цумур чулуха бишлашиссарив. Ссаву ци буссарив кIул хьуну махъ на, нава лавгсса щархъаву гуашьрай ранг дурсса гьайкаллугу марцI дурну, жяматрахь багъишла итияра увкуссия. Хъирив къалавнува, ттуй тахсир ккаклай бия 400-рахъул гьайкаллу лиян дурну, вахIшисса тIул дурну дур тIий. Укъачайсса бакъая. Дагъусттаннал халкь Палестиннал агьалинахлу буклай буну тIий, ссилахъан Израильнал гьан увсса агент усса ур тIисса хавардугума бия. Ттухь цIуххирчан, ва хъун бувну бия. Выставкалийсса 400 эстамп буссия ца-ца гьайкалдания 4-9 журасса копияртту бувсса. Гуашьрал кумаграйну бувссия 16 эстамп. Миннува хIатталлил 9 чариясса ва къатрал кьатIухсса 7 чIираясса. Жуйн къарщи бувкми, гьужумру буллай, жу, нигьа бусан буллай, кьювкьу-кьадар буллай, оьвтIий бия ттуйнгу, проектрал куратор Зарема Дадаевайнгу. Вава ппурттуву оьвтIун бивкIуна CNN-лул, BBC-лул журналистъталгу. Анавар къаувкра жаваб дулун, ссавур дан багьлай бия, – буслай ур ва.
Калеб бувчIин буллай ур цува закондалий ккаккан дурсса ихтиярдай зий ивкIшиву, тарихрал гьайкаллан цукунчIавсса зарал биян къабувшиву. Иш-тагьар цанна кIул хьуну мукьах, махъ мукъуй бивхьуну, цимур-ца балжину бувчIин буллалисса тIивтIусса чагъар чивчуну бур ванал «Новое дело» кказитрайн.
Выставкалул автор буслай ур, цайра аьй дуллалисса ихтилатру гьаз хьуну махъ, щархъава, ссал кумаг бави, жу вил махъ бацIан хIадурну буссару тIий, оьвтIий бивкIшиву.
– Выставка дуллалийни ттул мурад бия Дагъусттаннайсса къатрал чIирттайсса чарттай, ужагъирттавусса тIаннул ва синааьрщарал матахIрай дурсса накьичирттал, лишаннал искусствалия ва вайннул куртIшиврия ялун нанисса никирахьгу бусаву, – тIий ур Калеб.
НукIузаманнул мазрайсса накьичирттаву ва лишаннаву циксса информация бухьун­ссар жунма къабувчIлачIисса ва кьюлтI бувсса. Цала проектраву авторнал ахттар дурну дур лишаннайнусса Дагъусттаннал мазрал кьюлтIшивуртту. ХIасил, рельефирттах луглай, щархъава щархъавун хIаж буллалийни куна занай ивкIун ур Калеб. Масалдаран, выставкалийсса давурттавух дур, гьайкаллая­сса дакъассагу, Испик тIисса шяравусса усттартурал дурсса чинилул бушкъапирттай, Ахъушиял шяравусса буттукьирттай, КIундиннал усттартурал дурсса къусридичурттай, ГоцатIуллал дувссилул аьмурдай дирхьусса, ляличIисса накьичру дусса суратру. Ванал буниялагу хъуннасса даву дурну дур хъамабитала хьуну нанисса ирс аьч буллай.
«Ихтилат» тIисса Калеб Шмидтлул цалчин дуллалисса выставкалийн бувкIсса хъамаллурал бусласимунийн бувну, ва лавайсса даражалий ларгун дур. Цувагу муния рязину ур.
Калеблун ххуйну кIулну бур Дагъусттаннал щархъал тарих, гъалгъа буллай ур марцIсса лакку мазрай. Хъуна хьуну ур Калеб нукIузаманнул аьдатирттал, багьу-бизулул кьадру-кьимат бусса кулпатраву. Калеблул 5 класс буккиннин, вайннал кулпат ялапар хъанай бивкIун бур ЧIарттал шяраву. Буттал ниттищал шяравух заназисса ппурттуву ва хIисав ласлан икIайсса ивкIун ур къатрал чIирттайсса, хьхьичIарасса лаххиялийсса, ужагъравусса матахIрайсса лишаннал, накьичирттал ва чичрурдал. Буттал ниттилгу тамансса лишаннал мяънардал кьюлтIшивурттая бусайсса бивкIун бур чIивисса Калеблухь. Тичча байбивхьуну бур ванал аьвзал заманнул тарихрал куртIсса мяънарду дусса ирсиращалсса ихтилат.
Калеб Шмидт хъуннасса хъар лахълай ур. щархъаву ялапар хъанахъисса оьрчIан кIулшиву дулаву мурадрайсса давуртту дуллай. Гьашину 4-сса шинни ванал шяраваллал кIанттурдайсса оьрчIан гъинттул бигьалагайсса ва кIулшивуртту дулайсса центрду тIивтIуну.
– Шяраваллавусса оьрчIан шагьрурдай куннасса кIулшиву ласунсса ва бигьалагансса шартIру дакъар. Ттула кашигу, бюхъугу ишла бувну, ттун пикри хьуна вай оьрчIру бялахъан буллансса лагерьду тIитIинсса. ОьрчIансса гъинтнил лагерьдай дуссар каллиграфиялул, живописьрал, лепкалул, робототехникалул ва цаймигу кружокру тIиртIуну. Вайннахь дарсру дишин бучIан бувну буссар Санкт-Петербурглиясса пишакартал, – буслай ур ва.
Калеблул тIивтIусса лагерьдайсса программалуву хьхьичI ххуттай бур лакку маз лахьхьаврил масъала. Шикку жура-журасса тIуркIурдайну оьрчIан лакку маз лахьхьинсса гъира-шавкь дутлай бур. ЦIана, интернетрал, телефоннал бияла ялтту буклакисса ппурттуву, укунсса центрду бакъа чара бакъассар. Лагерьдай дарсру наниссаксса хIаллай оьрчIахь телефонну ишла дуллансса ихтияр дакъар.
ХIакьинусса кьини ванал ЧIарттал ва Ккурккуллал щархъаву гъинтнил зурдардий оьрчIан тIивтIусса лагерьдайн занай бур дазул кьатIув ялапар хъанахъисса кулпатирттавасса оьрчIругу. Ванийнугу чIалай бур ва проект тIалавну душиву.
Имара Саидова
Р.S. Хъирив ришлай буру Калеб Шмидтлул «Ихтилат» тIисса суратирттал выставкалиясса репортаж.