ХIурмат бусса Назимлул арс Шагьимардан!
Вин къакIулну бакъахьунссар, ванияр ххюцIаллий ххюра шинал хьхьичI Дагъусттаннай, Ккуллал райондалийсса ЦIуйшиял шяраваллил чIарав, Щуну-Зунттул ухнилу, цIанихсса археолог Владимир Котович бакIчисса Тарихрал, мазрал ва литературалул институтрачIасса археологиялул экспедициялул дуллай бивкIун бур хьхьичIазаманнул инсаннал ялапаршиндарацIун дархIусса раскопкартту. Ялунгу личин дурну диркIун дур хъуннасса агьамшиву дусса диялсса артефактру. Амма, дайгудирхьуну, кIа даву яла сайки дяманзилданий дацIан дурну дур. КIикку ляхълай диркIмунил ялувсса ихтилат лахъи къабан, буцинну анжагъ цала Владимир Котовичлул кумунивасса вай махъру, буцинну оьрус мазрайва: «Нами там был обнаружен огромный город, типа Дербентской крепости. Были выявлены остатки оборонительной стены, шириной 1, 2 м, возведенной вокруг поселения для его защиты от внезапного вторжения неприятеля».
Дунияллий хIасул хьуцири билаятирттал дянив Дагъусттаннал улча, махъ бакъа, хIисав хъанай бур ца яла уникIалнайсса билаятран – ччарча цуппа сакин хьусса кIанттул чулуха, ччарчагу му кIанттай азардахъул шиннардий салкьи хьусса цаннияр ца аьнтIикIасса этносирттал чулуха. Ми этносирттал тарихгу бур хъирив лаллай лаян къахьунуксса лахъисса ва куртIсса. Хъирив лаян хIарачат буллалимигу чансса бакъар. Амма, лаллалиссаксса, кIул бан бювхъумурнияр къакIулмур, кьюлтIмур ялу-ялун ххишала хъанахъисса кунмасса асар загьир хъанай бур.
Цайми-цайми затирттая гъалгъавагу къатIий, ласунну мисалдаран тарихрал аьлимтурал сайки гьарца ххуттаву тIиссакссагу ишла дуллалисса цIарду (дурчIалартту): Гъумучи, Гумик, Алал, Тумал, Кьивади, Сарир, Леки, Леги…
Вай ххювагу, ряхвагу мукъул лагма-ялттусса дуниялгума муксса ссигъарисса ва караматсса дурхха, цаягу аьлимчунаща цалийн дуцин хъанахъисса иш бакъар – я бакIщаращал чичрурдайну (ми чансса дакъа дакъану тIий, ягу къаляхълай дуну тIий), я тарихийсса гьайкаллал кумаграйну (мигу чIяруми яхьуну лирчIун дакъану тIий).
Шагьимардан Назимович, вин най бунува къабувчIунугу бакъахьунссар ва ихтилатрал ахир-мурад чун бувцуну нанисса буссарив. ТIайлассар, муна миккунни: аьрщарал ялувмунил хIатти бухлавгсса чIумал, аьрщарал лувмунил дакъарив хъар цийнна ласун аьркинсса. Цанбакъарча аьрщарал лувмур бигьану тили-хъили дан шайсса дакъану тIий ва цанма бакъа къакIулну бивкIмур инсаннал чIявуну гивун лавсун лагайсса уну тIий, ганияр рахIатсса минагу дунияллий цамур луглай къалякъайсса дуну тIий.
Гьай-гьай, шиккува, ттуцIун бавхIуну, хIасул къахъанай бакъахьунссар ца цила ххуллий хIакьну чIалачIисса суалгу, ина ттинин, яний дунияллул археологиялул элмулул корифей, жула зунттал арс Рауф Мунчаев сагъсса, саламатсса чIумал, чун увххун уссияв тIисса. Циван къачичиви, чивчуссия на мунайн сайки вана укунмасса чагъар ванияр 15 шинал хьхьичI. Бивщунугу буссия му вава жула «Илчи» кказитрай. Му тIивтIусса чагъарданун цIагу дуссия вана укунсса: «Ина къабарча, щилли му бантIисса?». КIуллив Рауфлул ци куну бивкIссарив, чагъарданул мурадиращал кIул хьуну махъ? «Му ттинин чун увххун ивкIссар?» – куну бия. Бакъаривла хIазсса иш хъанай? ХIазссаксса пашманссагу!
Ххал бигьлай бивкIминнал тасттикь буллалимунийн бувну, кIа ЦIуйшиял даралувусса лухччиний бусса бур жулла эра дучIан хьхьичIсса 1-мур векрайн багьлагьисса, лагмава къалардугу бивкIсса, шагьрулул гьанурду. Цумур чулуха пикри барчагу, му чIиви-кьивисса зат бакъархха, бухьунссия куну, ялтту-лултту гьан бан бюхъайсса иш бакъархха. Исватну чIалачIисса тагьар дур, кIа ЦIуйшиял шагьрузандалухь (городище) жула Дагъусттаннал тарихрал чIявусса ва ххазинасса затру ялун личин бансса хъуннасса каши душиву.
Шагьимардан Назимович, лажинни, къашайссарив кIа даву цIунил цIу лаган дансса чаран лякъин – вилгу, вил лагма-ялттуминналгу хIарачатрайхчин? Цамур бакъахьурчагу, шайрив-къашайрив ххал банмагу аьркиннихха!
Ва чагъарданий кумунил хъирив ттущал цану вийн лабизлай бикIантIиссар жула лакку кказитрал цинявппа буккултгу, цала тарихрал кьадругу, кьиматгу кIулсса чIявусса дагъусттанлувталгу.