Маз яхьуншиврул, зузи банни аьркинсса

МахIачкъалалив тIивтIунни машгьурсса аьлимчу, лингвист Ися Аьбдуллаевлул цIанийсса Лакку мазрал центр

ХIукму бувна дунияллул масштабрайсса аьлим­чу Ися Аьдуллаевлул цIанийсса Лакку мазрал центр тIитIин, ванин­сса помещение-къаттагу уква буллуна ва даврил сиптачи ва миллатрал муданасса чIарахацIу Ссапарбаг Аьбдуллаевлул.

Август зурул 19-нний М­а­хIачкъалаливсса лакрал миллатрал культуралул ца хьхьичIунсса дякюрулун ккаллисса «Инт» кафелуву хьунни лакрал батIаву – «Ккуркки стол». Лакрал миллатрал цаппарава вакилтал, лакку мазрайгу, миллатрал бучIантIимунийгу дакIцIуцIаву дусса инсантал бавтIун бия лакку маз яшаврил ххуллий чара бакъа цукунсса давуртту дуллан багьлай бурив, мугьлат бакъа цукунсса чаранну, ххуллурду ляхълан багьлай бурив ккаккан.

Ва даврил сиптачиталнугу бия Дагъусттаннал Жяматий­сса палаталул хъунаманал хъиривчу Ссапарбаг Аьбдуллаев, Лакку мазрал учительтурал ассоциациялул модератор ПатIимат Аьлиева, «Инт» кафелул хъунмур, жяматийсса ишккакку Саидат Кьурбанова ва «Илчилул» отделданул редактор ПатIимат Рамазанова.
Мероприятие дачин дурну ия Дагъусттаннал Чичултрал союзрал лакрал секциялул хъунама Супиян Оьмаров. Дайдихьу дуллалисса махъ лахълай, ПатIимат Аьлиевал бувсуна, цуппа чIярусса шиннардий лакку мазрал дарсру дихьлай бухьувкун, цинма хъинну ххуйну бувчIлай бушиву хIакьину лакку маз бухлаган нанисса тагьар мяйжаннугу нигь дутлатисса душиву, ца пикрилийн бувкIун, ци чаранну ккаккан бурив ххал буван багьлай бушиву чара бакъа. «Жува мудангу гъалгъа тIий буру лакку маз ябан, буруччин аьркиншиврия. Амма гъалгъарду гъалгъардуну личIлай бур, иширайнусса давурттал лябукку бакъар, лакку маз бухлагаврил масъаламур ялу-ялун цIюрукьлай бур, ттулла кунна дакI паракьат дакъасса, ва ма­съалалул ялув дакIру цIурхьхьу тIисса инсантал бавтIун, лагма лаган бувну, танийва Надыр Хачилаевлул увкусса куццуй: «Мазрал ялун бивгьуну нани­сса оьбалдарал мугьалттуща маз ххассал бансса мяълумсса ххуллурду, чаранну ххал бигьин багьлай бур», – увкуна ванил.

Жяматийсса ишккакку Шалласу Шалласуевлулгу кIицI лавгуна, ваниннин 20-25 шиннардил хьхьичIра Татарсттаннал, Башкириянал ва Чувашиянал цIакь дуршиву цалва мазурдил хIакъиравусса законну, Дагъусттаннайгу мазурдил хIакъиравусса закон кьамул къадурссаксса, тагьар къулай къахьунтIишиву. Бувсуна кIира шинал хьхьичIва цалва Дагъус­ттаннал бакIчи Сергей Меликовлуйн чагъар чивчушиву, республикалий чара бакъа «Дагъусттаннал халкьуннал мазурдил» хIакъиравусса закон кьамул дуван багьлай бушиву ва му закондалуха зун аьркиншиву Аьра­сатнал Элмурдал академиялул Мазрал ва литературалул институт, КIулшиву дулаврил ва элмулул министерство, Культуралул министерство, школардал институт, ДИРО, творчествалул союзру, районнал хъуними. «АрулцIалку- мяйцIалку шиннардий шяраваллаву яхъанай бия агьалинал 65%, хIакьину бувагу 9, 2 % агьалинал буттал аьрщарай яхъанай буссар. 1100 дуклаки оьрчI ур увагу хIакьину Лакрал ва Ккуллал районнай. ХIукуматрал махъсса 50 шинал лажиндарай дакъая шяраваллил оьрмулухсса къулагъас. Кулпат ябан аьркинни, маэшатралсса бан аьркинни, лак лакрал аьрщарай яхьунсса шартIру дузал дуллан аьркинни.
Ялапаршиндарал къулайсса шартIру дакъаний, шяраву цучIав къаацIайссар. Ужагърай буний миллат, мазгу ябан захIмат къашайссар. МуницIухва, маз бухлаган буллалисса жувару. Американаву ттун кIулсса 14 кулпат бур лакку мазрай гъалгъа тIутIисса. Ни­ттил ва буттал бияла бунутIий. Бухлаган хIадурсса муруллал зуманий дагъусттаннал мазурдива хьхьичI лакралмур маз бур. Миллатрал кказитрайн, журналлайн подписка нанисса ппурттуву, шяраваллал, районнал хъуниминнаву цуманал циксса чивчуну бур чайсса акъар. Маз бухлаган битарча, тарихгу хъамабитантIиссар, вирттаврал цIардугу хъамадитантIиссар, лакку зунттурдал, щаращал цIардугу хъамадитантIиссар», – увкуна ванал.

Ссапарбаг Аьбдуллаевлул бувсуна Дагъусттаннал Журналистътурал союзрал хъунама Аьли Камаловлулгу хIасул бувшиву ниттил мазру ябаву мурадрайсса фонд, ва фондраха зузиминналгу, мазру яшаву мурадрайсса давурттаха зузиминналгу хьхьичIун лавсъсса мурад бикIан аьркиншиву хIукуматрал хъуниминнан мазрал хIакъиравусса закон кьамул къадурну чара бакъашиву бувчIин бувансса. Оьрус мазрацIун миллатирттал мазругу агьамсса мазру бушиву цIакь бувсса документ бикIан аьркиншиву, аьщуйн щун дурсса программартту, проектру дакъа­ссаксса, иш къабачинтIишиву.
Дагъусттаннал Транспортрал министерствалул отделданул хъунама Зиябуттин ХIа­жимирзаевлул увкуна: «Ва жулла даву дузрайн дукканшиврул, чара бакъа райондалул хъунама шяраваллал хъуниминнащал зун аьркинну бур! Къадагъа дишин дан садикирттал тарбиячитурай ва школардал учительтурай, оьрус мазрай гъалгъа къатIун оьрчIащал, так оьрус мазрай дишайсса хасъсса дарсирдай бакъа! Ва жува тIисса законгу хIарачат бувну цIакь дансса ххуллу ласун бюхъарча, яла хьунссия ниттил мазрал дарсирдансса ссятругу чIяру дан, нюжмардий 8 ссятрайн дияннин! Дузрайн дукканнав ва жулла хъинну чара бакъасса, дан бакIрайн ларсъсса агьам­сса даву!».
Жяматийсса ишккакку Сайпуллагь Аьбдуразакьовлул бувсуна, цанма кьурчIи бизлай бушиву ниттил мазрал дарсру дихьлахьисса учительтурал харжру лагьсса бушиву, учительнал пишалул кьадру бакъашиву. «Ттул нину 47 шинай ла­кку мазрал учительнал пишалий зий диркIссар, оьрчIал ва нитти-буттал чулуха хъунмасса хIурмат бикIайва, цIанасса чIун цамур дур, учительтуран бигьану бакъар. Лайкьсса харжру бакъар. Зу буру филологиялул факультетирттайн дуклан най бакъар тIий оьрчIру, учительтуран харжру гьаз барча, буххан ччисса абитуриентъталгу буккантIиссар», – увкуна ванал.
А. А. Тахо-Годил цIанийсса Педагогикалул элмийсса институтрал оьрус мазрал ва литературалул секторданул хъунмур элмийсса зузала, шаэр, журналист Миясат Муслимовал к1иц1 бувна школардай ниттил мазрал дарсирдан ца ссят ккаккан дурну душиву, вагу хъуниминнан ччан бикIарча, хъинну къулагъасравун ласун аьркинсса иш бушиву. «Жува чIун-чIумуй гьаз бувару ниттил маз бухлагаврил масъала, амма, биялсса авазагу бувтун, яла жаваб дакъа, дурмунил бази дакъа, лещан битару масъалартту барткъабивгьуну. Иширайну хьхьичIун лавсъсса масъалар­тту бартбигьиншиврул, уртакьну зун аьркинссар хIукуматгу, жяматийсса ккураннугу, школардугу, жува цинявгу. Закон аьркинссар мазру буруччин­сса, хIукуматрал кумаг, кабакьаву аьркинссар, агьалинал цашиву аьркинссар. Гьай-гьай, бигьану къабикIай укун цIюрувкьусса масъалартту хIукуматран баян бан, амма баян къабувну чара бакъассар. Жува республикалул хъуниминнайн аьщуйн щуну мазрал ялун бала бивну бушиву ябихьлахьисса чагъар чичин аьркинссар. ХьхьичI бивхьу­сса мурадру цачIун лавсун барткъабивгьуссаксса, вай давурттая мюнпат къабикIантIиссар, жува мюнпат бикIанну зунну», – увкуна ванил.
Филологиялул элмурдал кандидат, языковед Роза Эльдаровал буруккин бия, Дагъусттаннал вузирдаву лакрал отделениярттайн дуклан буххан ччими бакъашиврул, мазраха, литературалуха зузисса аьлимтал бакъашиврул ялувсса. «Ниттил мазрал дарсру дихьлансса учительталгу, мазраха зунсса минахурталгу бикIаншиврул, районнал, шяраваллал хъуниминнал, школардал хъуниминнал бакIцIуцIаву дуван багьлагьи­сса иш чIалай бур, лакрал отделениярттайн дуклан гьан буллай бакъар районная оьрчIру», – увкуна ванил. Гьаз бувна ниттил мазрал учебникру, луттирду итабакьинсса бюджет хIукуматрал ссуссукьусса бикIан къааьркиншиврул масъалагу. «Лаккуйнсса ххуллурдайсса улттай шяраваллал ц1арду оьрус мазрай чирчуну дур. Мазрал хIурмат бакъашиву жуватура най дур», – увкуна Роза Эльдаровал.
ДИРО-лул проректор, тарихрал элмурдал доктор АхIмад Кьурбановлул бувсуна ниттил мазурдийсса луттирду бушиву ряххилчинмур классравун бияннинсса, ОГЭ-лул экзамен дикIантIишиву ниттил мазрайсса. Ваналгу чIурчIав дурна, мазрал хIакъиравусса закон кьамул дуварча, гьаннайсса, политика духьурча, арцугу лякъинтIишивурийбюджетраву, мазрал ишгу къулай хъанан­тIишиврий.
Лакрал театрданул хъунама режиссер Аслан МахIаммадов­лул ихтилат бия лакку мазрай­сса мультикру итадакьин, чIу бусса (звуковойсса) ниттил мазрай­сса дарсру итадакьлансса чаранну ккаклан багьлай бушиврия, циван чирча, оьрчIавун мюрщину бунува ниттил мазрах­сса гъира къабутарча, маз къалавхьхьунма личIлай бунутIий. Бувсуна уттинингу дурсса ва дан дакIнийсса давурттая, амма гьарца зат хъар хъанай душиву арцу ду-дакъашиврия, биялсса харж бишин аьркиншиврия.
Чапаево шяраваллил шко­ла­лул директор Камил АхIма­довлул бувсуна школалий личIи-личIисса мероприятияртту дуллалисса чIумал, нитти-буттал миннух цукунчIавсса къулагъас дакъашиву, школалулгу, нитти-бутталгу, оьрчIалгу цIакьсса дахIаву дуну дуллалисса давуртту мюнпатрансса дикIайшиву. Аьй дурна ванал лакку маз къа­кIулсса, лакку мазрай гъалгъа къатIутIисса депутатътурай ва къуллугъчитурай. «Лакку мазрай гъалгъа къатIисса депутат – му лакрал вакил акъар», – увкуна ванал.
Щардал шяраваллил хъунама Мирослав Ибрагьимовлул кIицI лавгуна, цувагу юрист ухьувкун, мазрал закон, гьай-гьай, аьркинну душиву, кьамул дувангу захIмат бакъашиву. Амма финансирттал чулуха ххирану дацIантIий духьувкун, закондалулсса гьунттинин бивтун, хIакьину жущава шайми ма­съаларттаха зун багьлай бушиву. Жулва чIаравсса оьрус мазрай гъалгъа тIисса лакрай, хъунанай бикIу, чIивинай бикIу, къа­ччан къабикIанну аьй дуллай, бувчIин буллай, пикри бакъа чIарах къабуклай. Ва ялагу, жура ва закон кьамул къадарча, зуща ва давурагу дан къархьуну дур куну, наслулул жулва иттах бищунтIишиву, закон духьурча, ва закондалий, ва пунктрай укун тIий бур, мунияту ва даву укун дуллалиссар ягу дурссар учин бигьану бикIантIишиву. Амма, муницIухва, ва закондалийну гьарзат дузал къахьунтIишиву, лакрал ужагъирттай лакку маз зузи къабувссаксса. «Шикку Тулалиясса хъамалудушнил, Зарема Аьлиевал, цIувххуна, «ниттил маз, буттал улча» циван учайривав куну. Маз ниттил буруччай­ссар! Улча — буттал! Ниттихъал шаппа цалва оьрчIан лахьхьин къабувсса маз я садикирттай, я школардай лахьхьин бан къашайссар. Цуксса зат кIулсса тарбиячи ягу учитель унугу! Ниттил маз – ниттил накIлищал аьркин­ссар вилттили оьрчIан баллай бикIан! Шанаши бан дуккайсса саннардугу лакку мазрай, гъалгъа тIун лахьлахьийни цалчин­сса махъругу – ниттил мазрай! Ина Лаккуй ура, Лаккуйминнан маз ябан бигьассар тIисса хавардугу багьанттур, нину-ппу, оьрчIан ниттил маз лахьхьин буллай, захIмат булланния чунни, тарбиялул ялув бацIанмагу ччай бакъар. Жунма яла-яла жагьилтуращал, оьрчIащал зун аьркинни, вай мудангу смартфоннаву, мобильникирттаву бур, вайннуву лакку маз бикIансса чаранну ляхълан аьркинну. Жува ялун нанисса никиран булуншиврул бакъарув ниттил маз ябуллалисса», – увкуна ванал.
«Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Къардашовлул кIицI лавгуна, Татарсттаннал мазрацIун дархIусса закондалий цIакь бувну бивкIшиву ниттил маз оьрчIан лахьхьин буваву нитти-буттал граждан бурж бушиврул пункт. Закондалийн бувну, циняв миллатирттал оьрчIая тIалавшинна диркIшиву татарнал маз лахьлан, нюжмар­дий мяйра дарсгу татарнал мазран ккаккан дурну. ЦIусса закондалийрив, Аьрасатнал законодательствалуцIун къабавкьусса иш бур куну, маз язи бугьан нитти-буттахьхьун ихтияр дуллушиву. Бувсуна оьрчIан цалчин ниттил мазрай чичин ва буккин лахьхьин буван багьлай бушиву чара бакъа, нитти-буттал оьрчIан ниттил мазрай гъалгъа тIун лахьхьин булларча, ниттил мазрал цIа-кьини дюхъантIишиву.
Тарихчи Басират Щамхаловал маслихIат бувна, лакрал агьамсса масъалартту бартбигьланшиврул, цукунсса давуртту дуллан аьркинссарив, вай ссаяту дайдирхьуну дуллан аьркинссарив, щил дуллантIиссарив ва цукун дуллантIиссарив хьхьичIун ласласисса Хъунисриннал совет сакин буван гьарца шяраву, яла, шяраваллал хъуниминнайнгу оьвкуну, вайннайгу бивхьуну зун.
«Ниттил маз» ккурандалул хъунама КьурбанмахIаммад ХIасановлул бувсуна районнал хъуниминначIан буххан­сса пикри бушиву, садикирттай, школардай лакку маз зузи баврил ялув бацIияра тIисса, вара мяъна-мурадрайсса обращениягу чичин хъуниминнайн. «Районнал хъуниминнал садикирттай ва школардай ниттил мазрай гъалгъа тIутIаву тIалав дан багьлай бур, районнай дуллали­сса гьарцагу мероприятие лакку мазрай дачин дуван, Лаккуйсса идарарттаву лакку мазрай гъалгъа тIун. На Лаккуйсса шяраваллаву оьрчIахь чара бакъа лакку мазрай яхши-хаш бара, жаваб дуллай бур оьрус мазрай. Лаккуй лакку маз бакъашиву чун нани­сса ишри?» – увкуна ванал.
«Чувшиврул ордендалун» лайкь хьусса Полина Халиловал, Гъумук райондалул администрациялий, Муса Маннаровлул музейрал хъунмурну зий бивкIсса Бадиулжамал Мусиевал, Сургутраясса хъамаличу Зирпукьал Оьмаровлул, Ссаламов Оьмар Аьбдуловичлул, цайми активистътуралгу лакку маз лахьхьин ччинан къадагъа дакъанугу, тIалавшин дакъатIий къалахьлай бушиврия, маз лахьхьин­сса тIалавшинна (мотивация) дакъанутIий ва лахьлан ччай бакъанутIий маз бухлаглай бушиврия, нитти-буттахъул школардал лахьхьин бувача тIий бушиврия, школардайсса учительталгу бувагу лакку маз къакIулну школардайн бувкIсса оьрчIан маз лахьхьин буван захIмат хъанай бушиврия, ниттил маз лахьхьаврил программартту школардай мискин дурну душиврия бувна ихтилатру.
Саидат Кьурбановал кIицI лавгуна, цинма хъинну бюхлай, кьурчIи бизлай бушиву, гьармуниву хьхьичIунсса, итххявхсса, бюхттулсса тарих бусса лак лакшиврия лаглай бушиврул суаллу бакIравунмагу буххан битлай бакъашиву, жулва биялалиймур, шаймур къабуллай тIий ва даражалийн бившиву, «ккуркки столданул» даву лакку маз ябаврил ххуллий иширайну дурсса ца даву хьунссар тIисса умудрай бушиву, цищалва ца пикрилийми цачIун хьуну тIий даву лайкьсса даражалий ларгшиву, Ла­кку мазрал центр сакин бувавугу ва ххуллийсса ца хъиндайдихьу хьушиврийнсса умуд бушиву. «Жулва буржри лакку маз, жувагу ябувну, бурувччуну, вания гихунмай жулва наслулийн тапшур буван. Миллатрал ялун нанисса бала чIалай, гьарца кулпатрал, гьарцаннал цащава шаймур буллан аьркинни. Жува гьакссагу чIал хьуну буру бакIрай бацIан, уттивагу «дувача щил-дунугу!» къат1ий, цайминнал дуваннин тийнмай къабавцIуну, вайннаща шайрив-къашайрив къаялугьлай, гьарми, лакру тIисса лак, гьаз хьуну, шаппагу так ла­кку мазрай гъалгъа тIун дюъ дирхьуну, бяйкьлакьисса жагьилталгу тIайла бацIан буллай, чантI учин буван аьркинсса чIун дур, жува лапва чIал хьуну къалякъин, бан-бит бакъа къаличIан яла», – увкуна ванил.
Ахирданий хIукму бувна дунияллул масштабрайсса аьлимчу Ися Аьбдуллаевлул цIанийсса Лакку мазрал центр тIитIин, ванин­сса помещение-къаттагу уква буллуна ва даврил сиптачи ва миллатрал муданасса чIарахацIу Ссапарбаг Аьбдуллаевлул. Тула шагьрулий хIакинну зузисса, ужагърай лакку мазгу ябувсса Зарема Аьлиевал, ла­кку мазрай олимпиадартту дурну, вайннуй ххув хьусса мукьа-ххюя оьрчI Тулалийн хъамалу бучIан бан, экскурсиярдай буцин хIадурну бушиву баян бувна цалва кулпатрал.
Ахирданийгу, укунсса «ккур­кки стол» бикIантIиссар «Инт» кафелуву, вила пикрилий, цумур масъала гьаз бан аьркинни куну цIувххуссия на батIаврийн учIан къахьунссар учайхту лакрал шаэр, публицист Алексей ХIажиевлухь. Къула­гъас дансса бур ваналмур пикригу: «Ниттил мазрахсса ччаву чантI учин дуван хъунмасса бияла буссар «Илчи» кказитрахь, лакку маз яшаврил, ябаврил хъунмур кумагчигу, лакку маз зузи бувсса кIанугу лакку кказитри. Кказитрал лагма лаган бан аьркинни цал буккултрал аудитория, вайннал хъирив миллатгу кIункIу шайрив. Ниттил мазрал учительтал, творчествалул зузалт, аьлимтал, буккултгу чIяву бан, кказитрайн чичлачимигу гьарза бан».
Вава «ккуркки столданий» гьуртту хьусса Аьт1икат Хасма­хIаммадовалгу шаннагу райондалийсса школардал учительтал, дуклаки оьрчIру ( оьрчI­ру кулпатрава ца!) буржлув барча, чара бакъа кказит чичин, мукунма районнал администрациярдайн багьайсса идарарттал зузалтгу, вагу ххишала бакъа хъунмасса кумагри жулва маз бухлаган къабитансса, куну увкуна.
«Ккуркки столданул» хIа­силлу дуллай, Супиян Оьма­ров­лул кIицI лавгуна, ттинингу цикссагу батIавуртту хьушиву лакку мазран хас дурсса, цувагу гьуртту хьушиву вайннуй, Ла­кку мазрал центр хIасул баврийну ххуйчулиннайсса дахханашивуртту хьунссар, миллатрангу, мазрангу хайрданунсса хьунссар тIисса вихшала душиву.
ПатIимат Рамазанова