«Лавайсса кьиматран лайкьссар тай иширттал вирттал»

Ларгсса нюжмардий жул редакциялий уссия 1999 шинал, Чачаннал аьрщарая Да­гъусттаннайн къачагътал ххявхсса ппурттуву, ЦIуссалакрал райондалул хъунаману зий ивкIсса Оьма­ев Тамерлан Аьлил арс. Дагъусттан къачагътурацIа мурахас бувну 25 шин хъанахъисса гьантрай вагу лайкь хьунни «Ккаккан дурсса чувшиврухлу» («За проявленное мужество») тIисса медальданун. ЦIанакул ва зий ур Чукотскаллал округрай УФАС-рал каялувчину. Экономикалул элмурдал кандидатгу ур.

– Тамерлан Аьлиевич, ЦIуссалаккуйсса цIаран лавхъсса гьантри дакIнин бутланнин, цал буси виятува, вила кулпатрая, райондалул хъунаманал къуллугърайн­сса ххуллия.
– На увссара Хасавюртлив, къуллугъчитурал кулпатраву. Ттул ппу, ТтурчIиял шяравасса МахIаммадлул арс Аьли, тай шиннардийсса циняв ТтурчIиял агьлу куна, Аухнавун бизан бувминнаясса ия. Низам дуруччай органнаву зий уссия. Нину, хIакин-эпидемиолог тIайла бувккун бия Дагъусттаннайн зун, ЦIуссалаккуйн. Буттащал кIул хьуну райондалий, цIусса кулпат хIасул хьуну бия. Нину цуппагу Ставропольлал крайраясса терская казачкар. На урчIва класс къуртал бувссар ЦIуссалаккуй.

Ппу райондалул милицанал хъунаману зий уссия. Яла му Хасавюртуллал райондалул милицанал хъунаману зун гьан увну, ттунгу 9-10 класс Хасавюртлив къуртал бан багьуна. Нитти-буттал маслихIатгу кьамул бувну, ттунмагу гъира буну, Дагъусттаннал медициналул институтравун дуклан увхра, ккарччал хIакиннал пиша ла­хьхьин. Къуртал бувссия 1982 шинал. АцIния ххюра шинай зий ивкIра хIакинну. КIанттул цилакаялувшиврул органну хIасул дурсса ппурттуву райондалул депутатътал бувчIлай бия. Жагьилтурал ттул цIа рирщуну дия, на увчIунав райондалул депутатну 1994 шинал. КIилчинмур созыврал чIумал тIурча, увчIунав райондалул депутатътурал мажлисрал хъунаману. Жяматийсса иширттавух хIала хьун багьувкун, социал къайгъурдалсса буллансса цIакьсса кIулшивуртту дикIаншиврул, на юристнал кIулшивурттугу ларсъссия 1997 шинал.

Райондалул хъунаману зузисса Арсен Каммаев Дагъус­ттаннал Халкьуннал Мажлисравун председательнал хъиривману зун уцайхту, цIубутIуй райондалул хъунаманал бурж чIумуйну биттур буллай ивкIссара. Яла цIакь увнав райондалул хъунаману. Лавгмуних бургарча, тай дия захIмат-жапасса дахханашивуртту хъанахъисса чIунну. ХIакьину тай чIунну цукунсса диркIссарив дакIнин дутлай бур, мудан гъалгъа тIий бур, чичлай бур. Буниялттунгу вас-ццах бутлатисса дия, агьали кIи-шан бищун буван ччисса эмиссартурал мурад дузрайн къабуккан, зун багьлай бия, агитациялул, политикалул даву дюрхъуну дачин дуван сантирай, ссаву ци буссарив агьалинан бувчIин буллай. Мукунма, дингу цIакьлин дургьуну, бакъачулийнмай щурущиминнал мурадру бувчIин буллай.

Чачаннал дазуцIухсса район духьувкун, ялун личлай дия гъургъазарттал аьшру. Жугу къюкIну къабивкIру, жучIанма информация биллай бухьувкун, жун бувчIлай бия ялун личин бюхъайшиву къаххуйсса ишру, терактру дуван бюхъайшиву. Гьай-гьай, та куццуй луркIан дурну, Дагъусттаннал районнайн ххяхханссар тIисса, такссава тукун къудурну гьужумрай букканссар тIисса пикри бакъая, амма ци-бунугу хьун нанишиву чIалай, жу, ополчентурал кьюкьри хIадур дуллай, идеологиялул даву дуллай буссияв. Теракт къадуван, школардай къарал битайссия. Моздокрай, Къизлярдай, Буденновскалий хьумур тарихраву дарсруну хьуну, жу личIлулну бивкIру, информация тIайлассагу, щялуссагу бикIайва.

– Вин дяъвилул хавар цукун бавуна та кьини?
– На ЦIуссалакрал шяраву шава уссияв, ссят 7-нний кIюрххила цалчинсса ттявх-шявхлил чIурду баяйту, бувчIуна хьумур. ЖучIа рация дуссия, виваллил связь, жун бувчIуна къачагътал ххявхшиву. Циняв шяраваллал хъуними ттуйн оьвтIун бивкIуна. Ттун кIулссия, къахьунмур хьурча, ци тагьар дикIантIиссарив. Амма тайннал гьужумрал лагрулул, масштабрал жу махIатталгума бувнав. ХьхьичIва-хьхьичI тайннал гьужум бувна ОМОН бусса кIанайн. Агьали кьатI буллай бакъая, амма, ми ширишилун бугьан бюхъайшиву кIулну, шяраваллава саргъунну халкь буккан буван багьлай бия. Жун бувчIлай бия, террористътуращал жулвами талантIишиву, мунияту агьали, шяраваллава бу­ккан бувну, ЦIуминалийн тIайла буккан багьлай бия. ХьхьичIра-хьхьичI дуван багьлагьимур давугу дия связь. Ттуща чярхний цинявннайн оьвтIун хъанай бакъая, оьвкуссия Халкьуннал Мажлисрал председательнал хъиривчуну зузисса Арсен Оьмариевичлуйн. Ванал чялишну аьркиннайн баян буваншиврул.

Навагу оьвкуссия цаппара махъ нанисса инсантурайн, яла ПаччахIлугърал Советрайн бувкссияв. Зун цинявннан кIулхьунссар, Полина Халилова, чунчIав къалавгун, ти­ккува дяъвилул цIараву бавцIуну, связьралсса буллай бивкIшиву. Гьарма цала кIанай кьянкьану авцIуну ия. Блокпостирдай хъанахъимуния, Липецкаллал ОМОН вив бувгьуну бушиврия жун хавар бия. Лултту рургьусса кIаная махъва-махъ бувкми бивкIссар РОВД ва ФСБ. Нагу милицанал кьюкьлущал райцентрданий ивкIра, жу тикку-шикку оборона дургьуну бивкIру, циняв ца хьун шайсса иш бакъая, бу-буний мюхчанну бацIарча бакъа. Ахттая махъ хъанахъимур мяълум буллалисса информация кIул хьуна. Яла Хасавюртлив, Казбековский райондалий ци иш буссаривгу мяълумну кIулну бакъая.

Хасавюртлия ОВД-лия кумаг ялун бивуна, мукунма ополченталгу. Вив лавсун ливчIминнащал связьрайн бувккун, ци иш-тагьар дуссарив мяълум буван хьуна. Штабрал каялувчину уссия Да­гъусттаннал ХIукуматрал хъунаманал хъиривчу Амучи Аму­ттинов, ванал даву сантирайн руртуна, ссаха зунтIиссарив, цукун зунтIиссарив ва ссая байбишинтIиссарив балжи бувна. ВанацIун хъар дархIуну зий ия Арсен Каммаевгу. Хасавюртлив бияннин дазуцIухсса, Казбековский райондалул чулухасса 15 километра жуцIун цIакь дурна. Гьаннайсса, душмантурайн данди букканми бия. Ополчентурал ххуйсса кьюкьри хьуна, шанма гьантлий ми кьюкьригу кьянкьану дарцIуну диркIссар. Минометирттал атака дия, щавурду дирсса, ливтIусса хьуна. Чувшиврий талай бивкIсса милицалтраву дяъвилул цалчин­сса ссятурдий чIявусса ливтIусса хьуна. Цал уттигу кьянкьану тикрал буван, та дяъвилул цIараву бивкIми циняв лавайсса кьиматран лайкьссар. Интербригадалул ва ополчентуралгу лайкьну хъар лархъссар органнал зузалтращал ва федералтуращал.

– Ина цIанакул Чукотскаллал округрай ура. Тихун цукун агьра?
– Райондалул хъунаману зий 4 шин дувайхту, республикалул хъуниминнан ччан бикIайхха хъуними баххана буван, ца кIанай лахъи лаглайгу ххуйну къабикIай, практикалул, оьрмулул ккаккан бувай, дахханашиннарду аьркиншиву. Нагу агьали цамур кIанайн бизан баврилсса буллалисса управлениялийн зун увтунав. 2008 шинал зун ивкIра Дагъусттаннал УФАС-рал хъунама экспертну, яла отделданул хъунаманал къуллугърайн гьаз хьура. На навагу ца кIанай лахъи лаган ччисса акъара. Ссибирнаву зунгу бакIрайнласу бував, ацIра шинни тийх зий, лахъи лавгунна, итакъаакьлай.

– Дагъусттаннал ва Чукотскаллал агьалинащал зий, тайннал ва жулвами агьалинал личIишиву ссаву дур?
– Гьарцагу сотрудникнан, гьарцагу къуллугъчинан республикалул кьатIув зун нанийни хавар бикIайхьунссар закон зия дурсса кIану къакьамулшиву тайннан. Дагъусттаннай, аьркинссаксса низамгу дирхьуну, система сантирайн рутан дахчилачимургу му дунуккар. Агьалинан закондалуцIун къабавкьусса даву къакьамулну дикIан аьркинссар. Закондалул ялтту ххявххун, цалва мурадру бартбигьав тIий пахрурду къабуллай, хIукуматрал буллалисса харжигу ласлай, лажин кIялану зун аьркинссар. Ва ялагу, Чукотка хIакьину аьралий промышленностьраву ишла дуллали­сса гьар журалул металлал луртан дусса кIанур, диялсса арцу нанисса кIанур. Шагьрурду лазилавкьусса, ххуйсса бур, коммунал къайгъурдал низам дур, гьарзат низамрал кьаралданий дур. ЧIявуми агьлу тиха-шиха бувкIсса бур, миннавух – жулвассагу. Дагъусттаннайгу, да­гъусттаннал агьалинавугу ххуймур чIярур. Жува тарбия хьуну буру зунттал агьулданул аьдатру хьхьичIунну, миннул кьиматгу кIулну, хIурматгу буну. Ва ялагу, жулва цукунсса вирттал буссарив ккаккан бунни дунияллий хъанахъисса иширтталгу, щалвагу Аьрасатнаву эбратран бишинсса аьралийтал-вирттал бур жулва жагьилтал, ми цивппагу чансса бакъархха.

– Вил дакI шардай кIун­кIу тIий дакъарив?
– Циван къакIункIу тIуви, паччахIлугърал къуллугъ кьабитансса чIун дучIайхту, пенсиялийн уккайхту, зана хьунна Дагъусттаннайн. Ттул кулпат, мачча-ляхъин Дагъусттаннайри, Ватандалийнгу, жуламинначIангу зана хьунтIиссара. Ттул ппу райондалий бусравсса инсан ия. Нинугу. Зунмагу кIулли, нитти-буттал бияла цIакьсса бикIайшиву. Мукунма мачча-гъанминналгу.

Ихтилат чивчуссар
ПатIимат Рамазановал