Лакрал тарихрал балайрду

Лакрал халкь сакин хъанай дайдирхьусса территория, ваца Занналла мукун загьир дурсса кунна, сайки саргъунну (учиннуча, ца аьмул лагрулий) дурурччуну, тили-хъили къахьунну, вив ларсъсса дур лагмавасса зунттал. Ва мунийн бувну (яни тIабиаьтрал цилла сакин дурсса дазу-зумардайну) хъинну ччясса заманнайва шикку салкьи хьусса агьалиная хIасул хъанангу бивкIун бур тарихраву цил цIа ххишала дакъа машгьурсса цIакьсса ва цасса миллат – лак тIисса.

«Леги» (леки, лаки) тIисса этноним тарихраву аьлттуну бур жулла эра дучIаннинсса 1-мур векрая шинмай.
Цайнма цалва лакрал учай «лак», цалва билаятрайн тIурча – «Лакку кIану». Жула миллатрал цицIунна цIакь дурсса цIаниву яхьуну дур бухзаманнул арманинал ва бухзаманнул гуржиял жула цинявппагу зунттал халкьуннайн учайсса диркIсса тарихийсса традиция, яни аьмну Дагъусттаннал агьалинайн учайсса цIа – лаки, леки. Ва хъинну нажагь бакъа хьунакъабакьайсса мисалли дунияллул практикалуву – цила тарихрал лахъишиврий бакIрачIан ци бувкIун, ци ккавккун бунугу, ттуршрахъул, азардахъул шиннардил мутталий миллатрал цилла аслийсса цIа (этническое самоназвание) узданну дуруччаву, ядаву.
Му чIумул лахъишиврий, цайми-цайми арардаву дакъассагу, лакрал агьалинал рувхIанийсса ххазинарттал дунияллий сакин хьуну дур дакIнихсса балайрдал ттиркьюкьивгу. Ирсирай никирая никирайн аманат буллай тIиссакссагу, жучIанма духкъадуккайсса хъусну бивну бур халкьуннал эпосрал ва тарихрал аьнтIикIасса балайрду. Укунсса балайрдайн халкьуннаву учай «лахъи балайрду» ягу «буттахъал балайрду» куну.
Балайрдайнусса лакрал культура хIисав хъанахъиссар жула халкьуннал художествалул аваданлугъран ва мунийну аьлттугу хъанахъиссар жула миллатрал чантI учаврил ва дунияллухсса ябитаврил даражагу, занакьулушиндарал дуцингу.
Цивппа балайрду хъинну ччясса заманнайва сакин хъанай бивкIун бунугу, тарихийсса балайрдал текстру жува лахьлай буру хъунмурчIин XVIII векрал ахирдания XX векрал дайдихьулийн дияннинсса чичрурдайну.

Жула буккултрал лакрал тарихрахсса муданмасса гъирагу хIисавравун лавсун, «Илчилул» редакциялунгу, Аьли Къаяевлул цIанийсса Тарихрал ва гуманитар хъиривлаявурттал фондрангу пикри хьунни зу кIул бан Аьли Къаяевлул цува заллусса архивраву яхьуну ливчIсса лакрал тарихийсса балладарттащал ва балайрдащал. ХьхьичIва вай аьлттуну къабивкIссар я специалистътуран, я укунмасса буккултран. Вай балайрдал текстру Аьли Къаяевлул чивчуну бур аьжам хатIлийсса лакку мазрай, 1928-ку шиная айивхьуну, 1930-ку шинайн ияннин. Аьлимчу вай батIлай, чичлай ивкIун ур цува республикалул краеведениялуву зузисса ппурттувугу (1922-1928) ва Дагъусттаннал элмийсса хъиривлаявурттал институтраву зузисса чIумалгу (ноябрь 1928 ш. – октябрь 1930 ш.). Вайра шиннардицIун дархIусса дур Аьли Къаяевлул жунна кьимат лавайсса хъусну кьадиртсса цаннияр ца язисса элмийсса давурттал сияхIгу: «Дагъусттаннал аьлимтурал биографияртту» (турк мазрайсса), «Дагъусттаннал аьлимтурал биографияртту (аьраб мазрайсса), «Лакку мазрал грамматика», энциклопедиялул словарь «Лакку маз ва тарих», «1877-ку шиналсса восстаниялул тарихрацIунсса материаллу» (аьраб мазрайсса), «Муридизмалул тарихрацIунсса материаллу», «Лакку мазрацIунсса ва тарихрацIунсса материаллу», «1877-ку шиналсса восстаниялуцIунсса материаллу» (лакку мазрайсса), «Лакрал тарихийсса балайрду», «Надир-шагь ххит аврицIунсса материаллу», «Лакрал учалартту ва лувлякъуртту» ва мукунма цайми-цаймигу. Ванал мукунна дартIун дур Дагъусттаннал халкьуннал фольклордануцIун дархIусса хъинну чIярусса материаллугу.

Аьли Къаяевлул дуллалимунил ва дурмунил хIакъираву элмулул специалистътурал бишлай бур хъинну лахъсса кьимат. Масала, профессор ХI.-Аь.Д. Даниялов чичлай ур укун: «Со дня организации Института национальной культуры по 1938 год Каяев активно и неутомимо продолжал собирать материалы, способствующие воссозданию истории материальной и духовной культуры народов нашей республики. Помимо собственных исследований, свидетельствующих об исключительном трудолюбии Али Каяева, неоднократно побывав в большинстве районов Дагестана, он сосредоточил в институте многие материалы, без которых трудно обойтись исследователю истории, языков и литератур народов Дагестана. Собранные им фольклорные материалы представляют большую научную ценность. Для многих поколений сохранены произведения народного творчества, бытовавшие в прошлом».

Халид-Баглул 1804-ку шиналсса ЧIарахъунсса аьрххилухасса балай

Буккан бува, Халид*, бакI мусил
байрахъ,
Вих ялугьлай бури лакрал оьрчI
вирттал.
Хъиривгу гьаз хьуна лакрал оьрчI-
вирттал,
Леххаврий авчуна ханнал
Халид-баг,
Ссавния пар тIисса паранну куна.
Хъиривгу бавчуна лакрал
жагьилтал,
Парандарал хъирив мюрш
гъарал кунма.
Ттупанг хъинну битай
мукратIиящал**,
Ярагъ хъинну бугьай
гъумучиящал,
Леххаврий авчуна ханнал
Халид-баг,
Аждагьалул кьацIсса бидавчай
бурттий,
Майдан лявкъутари ччамардай
уклай.
ГьутIиннал*** зунттулун цив
бивсса чIумал,
Сангарду дирхьуна ханнал
Халидлул.
Ялунгу авчуна, ивчIивуй, сардар,
КIяла чапурталгу хъирив лавхIуну,
Ххаллилну яхьусса лакрал
жагьилтал,
Аьраллу ххал шайхту,
аьрахлан биври.
Кугьланну ябувсса миннахьсса
дучри,
Чятирду ххал хьукун, байгьин
къашайва.
Талатаву дурна ханнал Халидлул,
ТтиликIру дуллуна дин дакъа
ккаччал.
Махъа тур рирщуна вай
бурттигьалтрал…
Чарил чIучIа бакъа ЧIарахърал
ардай
Чапуртурал нурчIал чIултти
бивхьуна.
Чаклин щин къалякъай
ЧIарахърал ратIру –
Чапуртурал оьттул нехру най дия.
Ил бавтIун къабуцIай
ЧIарахърал мизит –
Чапуртурал нурчIал чIултти
бавхьуна.

*Халид – II Сурхай-ханнал арс, цIа дурксса аьралуннал бакIчи Халид-баг. ИвкIуссар 1820-кусса шинал, Хъусращиял чIаравсса талатавриву.
**МукратIи – Арчиял даралувусса махIла. Ванивун духхайсса диркIссар шяраваллу МахIар, МукутIи, Чуниб, Багинуб.
***ГьучIиннал зунтту – ЧIарахъиял ялувсса зунтту.

Балай чивчуну бур Ккулатусса Давуд Щамхаловлул бувсун

БалайлуцIунсса
бувчIин бавуртту

Балай хас бувну бур КIилчинма Сурхай-ханнал арс Халид-баглул ЧIарахъунсса аьралий аьрххилун. Итххявхсса аьраяллил ишккакку хIисаврай, ванал цIа кIицI ларгун дур аьрабнал, парснал, тюркнал ва оьруснал тарихийсса чичрурдаву.
Ванал 1801-кусса шинал ххит бувну бивкIссар, оьруснал аьралий командалул гьуз учин бувну, Гъази-Гъумучиял улклуйн ххявххун бивкIсса Магьди-щамхаллул, ахъушиял, цIахъардал ва сургиял цачIунхьу аьрал.
Халид-баг Къапкъазнаву ляличIинува машгьур хьуссар 1804-ку шинал, генерал-майор Гуляковлул экспедициялул аьралуннайн данди авцIусса талатаву дурну мукьах.
«ЧIарахъи мютIи-муркин бан аьркинссар» тIисса кьасттирай, 1804-кусса шинал, 2500 саллатI усса, генерал Гуляков бакIчисса экспедициялул корпус Гуржиял чулуха тIайла бувккун бивкIссар оьруснал командованиялул. Му кIилчингу тиккун гьан уллалаврил сававнугу бивкIссар мува аьрххилий шинал хьхьичIва Гуляковлул бувну бивкIсса тIайлабацIусса давла.
Январь зурул 1-нний 1804-кусса шинал Гуляковлул кьюкьа дарчуссар аьрххилий. Дахьа сукку хьуну нанисса ппурттуву бувкIссар хавар, Гъази-Гъумучиял Сурхай-хан II мяйазара аьскар усса кьюкьлущал, Алисканди Аварскийл дасттагу хIалану, Алазаннал урчIамур чулийн увккун, тикку цIакь хьуну усса ур тIисса. Мунал хьунийн увкссар Гуляков. Зунттал аьскартурал позициялийн дирхьуссар дурагу дякъаличIлачIисса артиллериялул цIу. Гъази-Гъумучиялгу, ЧIарахъиялгу цачIунхьу талаталтраща къабювхъуссар лахъину данди бацIан. Гуляковлул лавсъссар ЧIарахъи ва амругу бувссар му ччуччин.
Гуляковлул ЧIарахъи лавсшиврул хавар бавсса чIумал, Гуржиянавусса оьруснал аьралуннал главнокомандующий, князь Цициановлул чивчусса чагъарданий бур укунсса махъру: «Я только узнал о вашей новой победе, и столь часто имел удовольствие отдавать справедливость вашим высоким военным достоинствам, что мне не остается вам сказать, как то, что вашему превосходительству суждено, как видно, увековечить славу российского оружия всей новоприобретенной земле, а мне соучаствовать вам в радости».
Хьусса тIайлабацIулул хъиннува шавкьиравун увтсса генерал Гуляков дирисса шаттирдай жула зунттал аьскартурал хъирив агьну авчуну ур. Ванал аьралуннал низамгу диркIун дур укунсса: хьхьичI най бивкIун бур гуржиял милицалтрая сакин бувсса бурттигьалтрал ва бахьттагьалтрал авангард, хъирив – орудиялущалсса егертурал рота, хъиривгу – къабардингу хIаласса ттуплисуллал батальон ва егертурал 15-мур полк.
Мукун кьувтIуну нанисса Гуляковлун хIисаврагу къархьуну дур ЗакIатIаллал ца мачIув зунттал аьскартурал дурну диркIсса луркIан. Оьруснал аьралуннал кьюкьа ца къумасса лагрулувун духханнингу бавцIуну, дирхьуну дур кIирагу чулуха цIу. Яла, ци зунссарив къакIулну гьанавиххи хьуну ливчIсса оьруснал кьюкьрайн ххявххун, хIала даркьуну дур турду.
ХIасул, му талатавриву ивкIуну ур цува генерал Гуляковгу. Му ивчIаврицIунсса версияртту дур личIи-личIисса. Цалчинмур версия (ва дунуккар мяйжанмуничIан яла гъанмургу) цала мемуардаву укун аьлтту дуллай ур А.Х. Бекендорф:
«Вдруг пришло известие о несчастье, случившемся с нашим отрядом, стоявшем на Алазани: славный генерал Гуляков, в прошлом году уже дошедший до Джара, главного города лезгин, решил перебросить наши войска в глубь их гор. Противник лишь слабо сопротивлялся движению, но, как оказалось, это была хитрость: когда генерал, двигаясь почти во главе колонны, углубился в очень узкий проход в ущелье, ограниченный с одной стороны непроходимым лесом, а с другой – пропастью, лезгины с яростью бросились на наши войска, и генерал Гуляков стал одной из первых жертв. Остатки войск были опрокинуты в пропасть, откуда с огромными потерями были вынуждены отступить в самом большом беспорядке. Графу Воронцову повезло: он удачно упал на груду сброшенных с обрыва лошадей и всадников и, контуженный, все-таки сумел бежать. Потеря отважного генерала Гулякова привела в уныние армию и всю Грузию, которая потеряла в нем самый надежный щит против лезгин, на которых он наводил ужас в течение двух последних лет».
Вара талатаврил хIакъираву чивчуну бур Аьли Къаяевлулгу: «Оьруснал аьралуннал ЧIарахъунсса экспедициялул хавар баяйхту, КIилчинма Сурхай-ханнал тиккун тIайла дурккун дур цала арс Халид-баг бакIчисса Гъази-Гъумучиял кьюкьри. Халид-баглулгу, мунал аьскартуралгу тикку ккаккан дурну дур хъуннасса виричушиву ва талатаврил гьунар. Барчаллагьрайсса чIарахъиял жула талаталтран бахшиш бувну бур ца-кIива зунттугума. Тай зунттурдал заллухъруну хьуминнал цIардугума кIулну дур жула халкьуннаву. Ми зунттурдавасса цаннин цIагу дур Парзуман тIисса».

Къуругьиял къала
I вариант
Аьралуннайн чIу бара, Ччярав даккаву дара,
Закул Мустапахь чара,
луттирду ласи куну.
ХIажи-Нажвадин насу
Алпандайн, ЦIулигундайн,
Алпандайсса гъазитал Къуругьав
бувцун ухьхьу.
ХIажи-Нажвадин лавгри
Алпандайн, ЦIулигундайн,
Алпандайсса гъазитал Къуругьав
бувцун увкIри.
Закул Мустапа увкIри луттирдугу
канихьну,
Элмулул луттирдая хаварду буслан
ивкIри.
Къурандалул луттирал далиллу
бичлан ивкIри.
Гъумучиял дякъурув
хъункIултIутIул дасттардув,
Магьари зу Къуругьав, аьраллу
лияйссари!
Къуваллаву къув кури, Къалакьайн
ттурлу щури,
ЧIутIул чявхъа бивчури
Къуругьиял къалалийн.
«Гьура» Чупаннул чавай, «Гьайта»
Ахъайл увкури,
Талатаву цIакь дурди Маччайннал
оьрчI-вирттаврал.
«Гьура» Чупаннул кури, «Гьайта»
Ахъайл учавай,
Ца аьнтуксса Чавтарай язугъвагу
къавхьури.
«Гьура» циван къачиви
Бичал ххаллил Чупаннул,
Чаннаннил буцур куна, Чавтара
хьхьичI авцIукун,
«Гьайта» циван къачиви Суллал
юзбаши Ахъайл,
Бюхттул зунттал лагрусса
Марща ияхха чулух.
Ккулла-янсав духларгун, Чупан
балай тIун ивкIри:
– Къалалул цIив аьрщиксса
хьурдай тти ккулла-янсав,
Аьси чапурнал оьрчIал дасттарду
ххал давияв.
Къалалул чарттаяту хьуния цIахъар нурчIри,
Ккаччи букай чапурнал мизанну
ххал давияв.
Къалалул цIивгу лавхъун,
Чупаннул ссалахI кури,
Къалалухун бавкьури аьси
чапурнал оьрчIру.
Къалагу левкьун лавгри, Чупангу
ххявххун лавгри…
Римащари, щияра – валидлул
гъазаватри!
Ца азарва тта бивххун, цIу майлуя
бу вил чурх,
ХIайп дакъаявла, Чупан, шан накI
аьрщарал бугьан.
Ца азарва тта ттивзун, цIу нисирал
дур хъачIру.
ХIайп дакъаявла, Чупан, някI
чаннан турдал дутIин.
Виттисса хьхьем ритайсса щюлли
урттуйх дакъаяв,
Янсаврал хьхьем диртунни
Маччайннал оьрчI-вирттаврайх,
Гьарай, ттул мусил МухIад, гьарай
ПатIимал Мяммай!
Мусил МухIадлул дакIсса хьурдай
ца урчIа-ацIа,
Къуругьиял къалалийх чаннаннил
буцур бутан!..
Къуругьиял къала
II вариант
Хан ва Халид бури тIар къалалул
чIирах жап тIий,
Къала ябан виричу цу
уккавивавли тIий.
Ххувзал аьраттал увккун,
чявхълувух дагь цIу куна,
Къала на ябанна тIий, увкри
Вириттав Ахъай.
Янсавлул ялун бувтсса някI чIутIул
ккулла куна,
Нарив къауккайсса тIий,
Хъювхъиял Чупан увкри,
Ца-ца тIий, кIия-кIия тIий,
ялу-ялун яхI чIуллай,
Чарххи паланкнавату чарххичитал
укунма,
Журив къабуккайсса тIий, бувкри
Маччайннал оьрчIру.
Ца хьхьунил хьхьудяризал
хьхьунил манзил лавгукун,
Дайдирхьур талатаву Къуругьиял
къалалий.
Къуругьиял къалалий цIувцIуну
бивхьу чартту
Хьурдай, Заллув, чIутIину, оьрус
бучIайрив ккаккан.
Къуругьиял къалалий пяп дурну
дирхьу аьрщи
Хьурдай, мадад, янсавну, гавур
гьан шайрив ккаккан.
Нитти-буттан къаккавксса
Къуругьиял мюрш душрув,
Букансса ччатI булурча, арцул
ярагъ булунну.
Уссур-ссуннан къаккавксса
Къуругьиял мюрш хъамий,
Цал щин хIачIан дулурча,
оьрубидав булунну.
Сунгъурдул Мамма тIисса ца
виричу уссия,
Чаннаннил буцур куна, аман
чIарав ацIан ан!
Мусил МахIад кунасса ацIа
виричу ччива,
Къалалул лагма бацIан кумаг
къашай ххал буван.
Навания, да Чупан, жагьаннама
чивияв,
Чавтарал мурадирай хъинну дакI
ччучлай ура.
ЧчатIух ккашилну буяв, щинах
мякь хьуну буяв,
Ккик чин мажал къавхьусса шанул
къиялий буяв.
Ца хьхьунил хьхьудяризал, цIансса
хьхьу чани хьуннин,
Гавурсса бурчIал оьрчIал къала
бувцIуну лявхъри.
Хьул буривкьай, да Чупан,
махъунай зана икIан?
Ттулния хьул бакъари, къала
лавсунма бури.

Балай чивчуссар Гъази-Гъумучатусса Юсуп Аьбдуевлул бувсун

Сурхай-хан ва
Халид-баг

III вариант
Москавлив махъ лавхъуна,
Ттуплислив цачIун хьуна,
Ттуплислив базардаву щурщурду
буллай буя,
Гъази-Гъумук Сурхай-хан дайл
канил угьанну тIий.
Гъази-Гъумук Сурхай-хан дайл
канил угьайссарив,
Аза-азара гъази ца-ца хIатталлий
буна.
Ттуплислия къув куна, Ччярав
даккаву дурна,
ЯтIул цIарал ччувччуна
Гъумучиял кьакъурду.
Ччярату къув увкуна, Къуругъав
ттурлу щуна.
Дасттардай бавцIун бия
Сурхай-хан ва Халид-баг.
«Закул Мусттапай! – куна, –
Луттирду ласи! – куна.
Кьурандалул луттирал далиллу
бичланнуча.
Кьурандалул луттирал далиллу
бичлай бия,
Элмулул луттирдая хаварду
ласлай бия.
Къала цIакьну ябансса, Аллагь,
цу уккавивав?
Щюлли уртту кьаркьуна, Ххувзал
аьраттал хьуна,
Ххувзаннал чявхъа куна,
Хъювхъиял Чупан увкна,
Чявхъагъаравух дагьсса
Ххувзаннал алмас куна,
Чавтарагу увккуна хъунасса
буттал хъирив.
Аьралуннайн чIу хьуна,
Чупан ххуллийн увккуна.
Янсаврал хьхьичI бавцIусса някI
чIутIул ккулла куна,
Аьралуннал хьхьичI хьуна та
Вираттиял Ахъай.
Ттупанграл хьхьичIун – хIурни,
турлил хьхьичIун – такьия –
Ниттил лякьа хъячивуй, та
Вираттиял Ахъай.
Ца ахттакьунмай чIумал Чупан
къалалийн ивна.
Ца хьхьунил хьхьудяризал, ссуттил
хьхьу дачIи хьуннин,
АцIния ххюннил хьхьуя, бувцIуну
бия цIубарз,
Ккаччи букай гавуртал къалалухун
бувкIуна.
«Гьура!» Чупандул чайва,
«Гьайта!» Ахъайл учайва.
«Гьура» циван къачиви
Хъювхъиял лахъ Чупаннул,
Цал чурх чарвитул бусса Чавтара
ия чIарав.
«Гьайта» циван къачиви та
Вираттиял Ахъайл,
Бюхттул зунттул лагрусса Марща
ияхха чIарав.
Ай гьарай, мусил МухIад, гъарай,
ПатIимал Мяммай!
Мусил МухIадлул дакIсса хьурдай
ца азара чув,
Къуругьиял къалалийх чаннаннил
буцур бутан.
НякI щинал сил ритайсса щюлли
урттуйх дакъаяв,
Янсаврал сил диртунни
Маччайннал жагьилтурайх.
КIяла бурса бакьайсса някI
щаращайх бакъаяв,
ЧIутIул бурса бавкьунни
Маччайннал оьрчI-вирттарайх.
НякI ссавнийсса цIурттиксса,
аман, ккулларду бикIан,
Ккаччи букай гавурнал ца зума
ласай ккаккан.
Балай чивчуссар ШавкIратусса
Камал Шансумовлул бувсун
Хъиривгу буссар