Лаккуясса банавша-тIутIивгу, Ангарагу

Ххаллилсса аьлимчугу, исвагьийсса хъамитайпагу

Дагъусттаннал, Аьрасатнал элмийсса тарихраву лайкьсса кIану бувгьусса аьлимчу-этнограф, тарихрал элмурдал доктор, профессор, ДР-лул лайкь хьусса элмийсса зузала, ХIамидлул душ Ангара ХIамидовна Булатован гьашину оьрмулул 80 шин бартлагантIиссия.

ХIайп, ва ччяни дунияллия лавгунни, барткъадиргьуну цаппара цила элмийсса давурттугу. ЦIунилва-цIунил ххилтIу буллай бура ванил чивчусса «Лак» тIисса лу, цIунилгу ккалай бура аьлимчунал оьрмулия, багьу-бизулия. МахIаттал хъанай бура, лас, кIива оьрчI бусса хъамитайпалул, бухху-букку чан бакъасса къушгу узданну бачин бувну, вайкссара ахттаршиннарду, хъиривлаявуртту дансса чIун цукун лякъайнавав тIий. Кьянкьасса шаттирдай бувккун бур ва элмулул ххуллийн ва чIирисса чIумул мутталий дурну дур Дагъусттаннал тарихрацIун дархIусса, хъуннасса агьамшиву дусса цикссагу ахттаршиннарду.
Ангара Булатова бюхъу-бажар бусса, зун гъира бусса, дайдирхьусса даву дакI марцIну бартдигьайсса бивкIшиврия буслай бур ва кIулми. Сурхай-ханнахъал ва Къажлахъал уздансса наслулул душ мукунсса бикIангу багьлай бухьунссия.
Ангарал ппу, Аьвдул-ХIамид Пашаев ларайсса кIулшивуртту ларсъсса инженер-геолог ивкIун ур.
Нину, Къажлахъал тухумрал душ Качар, зий бивкIун бур Гъумук учительну. 1944 шинал Ватан душманная дуручлай жан дуллуну дур Аьвдул-ХIамидлул. Мукьва мюрщисса душнищал ливчIсса кулпатран кумагран хъунмур душ Ангара цачIанма бувцуну бур буттауссил ХIусманнул. Укунсса хьуну дур Ангарал кутIасса, амма яргсса оьрмулул дайдихьу.
1954 шинал МахIачкъалаллал 13-мур школагу мусил медальданий къуртал бувну, Ангара Булатова бувххун бур Дагъусттаннал университетрал тарихрал ва филологиялул факультетрайн. Мугу ххуйсса кьиматирттай къуртал бувну, 1960 шинал зун байбивхьуну бур СССР-нул Элмурдал академиялул Дагъусттаннайсса филиалданул Тарихрал, мазрал ва литературалул институтраву, та ппурттуву тIивтIуну бивкIсса этнографиялул секторданий. Гихунмайсса щала оьрмугу ванил этнографиялуцIун бавхIуну бур. Анаварсса бущилий бивтун бур ванил, чIивима элмийсса зузалая, байбивхьуну, билаятрайгу, дазул кьатIувгу машгьурсса аьлимчу-этнографнайн, тарихрал элмурдал докторнайн бияннинсса ххуллу. 1969 шинал аспирантурагу къуртал бувну, Ангарал дурурччуну дур диссертация. Чув бухьурчагу, лагмаминнаяр хьхьичIун бувксса, итххявхсса бивкIун бур. Ангарал диссертация хьуну дур лакрал тарихрацIун ва этнографиялуцIун дархIусса цалчинсса ахттаршиннану. Цуппа Ангарагу элму дурккусса лакрал хъанниву цалчинсса аьлимчу-историк хьуну бур. 1971 шинал бувккун бур Ангара Булатовал цила диссертациялул гьанулий итабавкьусса «Лак (XIX-XX-мур ттуршукулул дайдихьу). Тарихрал ва этнографиялул очеркру» тIисса лу.
Ва бур мукунма Дагъусттаннал халкьуннал багьу-бизулиясса, лаххи-ликкулиясса цаймигу луттирдал цачIусса авторгу.
1988 шинал Ленинградрай бувккун бур ванил монография, «Зунттал Дагъусттаннал халкьуннал аслийсса байранну ва аьдатру XIX-XX-мур ттуршукулул дайдихьулий» тIисса. Ца шинаварив Москавлив Этнологиялул ва антропологиялул институтраву ванил дурурччуну дур мура темалийсса элмурдал доктор хьунсса диссертация.
1990-ку шинал тIурча, ванил къуртал дурну дур «Шяраваллил хозяйствалул календарь ва Дагъусттаннал халкьуннал аьдатру» тIисса, халкьуннал культуралул энциклопедияну хьусса, ахттаршинна. Амма ва лу бувккун бур так 1998 шинал, Ангара дунияллия лавгун махъ. 1990-ку шинал, мюрщисса статьяртту къахIисавну, ванил чирчуну дур ряхра монография. ЧIирисса чIумул дянив дурну дур щаллусса институтрал дансса даву. Аьмну ванил канила дурккун дур 130 элмийсса даву.
Махъсса шиннардий, элмийсса давурттаха зузаврицIун, ва дарс дихьлай бивкIун бур хьхьувайсса школалийгу, педуниверситетравугу. Цинярдагу лахъазанттугу ванил так цила хIарачатрайну, щийнчIав чул къабивщунува, щилчIав кабакьу къабувнува, лархъун дур. Гьарица шинал 2-3 зуруй Ангара экспедициярттай лагайсса бивкIун бур. Дагъусттаннай ва къабивсса мурцIу къабивкIун бур. Архсса зунттал шяраваллавун жапасса ххуллурдайх, ацIрахъул километрарду гьантлун ритлай, бахьтта заназисса чIуннугу диркIун дур.
Ттунма бувчIлачIисса куццуй, Ангара Булатовал элмулул ххуллий бивхьусса захIматран, хъуннасса агьамшиву дусса ванил давурттан уттигу лайкьсса кьимат бивщуну бакъар. Ангараща бартдигьин къархьуну лирчIсса цаппарасса давуртту бакIуйн дуккан дурну дур ванил арсурваврал — АьвдулхIамидлул ва Мурадлул. Ангарал хъунама арс АьвдулхIамидгу, ниттил пиша язи бувгьуну, тарихчи хьуну ур. ЦIана ва зий ур Москавлив Миллатирттал иширттаха зузисса федерал агентствалий. ЧIивима арс Мурад Дагъусттаннал университетраву дарс дихьлай ур.
Укун дакIнийн бутлай ур ва цалла нину.
— Ттул оьрмулул 27 шин хьусса чIумал дунияллия ларгуна ттул нину. Му дусса чIумал ттул оьрмулувусса гьарицагу кьини дия ххарисса, талихI бусса. Цукунсса инсан бия жул нину? Ва бия захIмат ххирасса, буххаву къакIулсса . КIира-шанна элмийсса даву архIал дачин дурну бикIайва.
Цуксса агьамсса кIану бугьлай бивкIнугу ванил оьрмулуву ми давурттал, цалчинсса кIанттай бикIайва кулпат, цила ужагъ. Щарчусса давурттах къабурувгун, бартбигьайва хозяйкал, кулпатрал, ниттил бигарду. ЖучIа чан къашайва бухху-букку. Хъамал бучIайхту, исвагьисса хатIлийсса чичрурдугу чулийннай дуркьун, ххарину, ненттабакI тIивтIуну кьамул байссия хъамал.
ТачIав так циласса буллай къабикIайва. Бусса оьрмулий къайгъурдай бикIайва, цила оьрчIаха бакъассагу, гъан-маччанахагу, дустурахагу.
Ци бакIрайн ласурчагу, ниттил хIарачат байва му лажин кIялану бартбигьин.
Оьтту-ттурчIавурасса узданшиву дия ванил тIул-тIабиаьтраву.

Ибрагьин Къалияев, невропатолог, АьФ-лул ва ДР-лул лайкь хьусса хIакин:
— Ангара ттул амул ссурахъул ссил душ бия. Мунил нину, Качар Шяпиевна, оьрмулухун Гъумучиял школалий учительну зий буссия. Хъинну хIалимсса, инсантуращал хIал бавкьусса, инсан бикIайва. Ванил лас Аьвдул-ХIамид Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий ивкIуссар. Хъунмур душ Ангара, буттауссил ХIусманнул цачIанма бувцуну, Гьанжилий хъун хьуссар. Ттул нину Къалияхъал Аьжа мудан дикIайссия ттухь: «Жула Ангаралгу мусил медаль ларсъссар, инагу ласун аьркинссар», — тIий. Ттунгу оьрчIнийва кIулссия ттунма ххуйну дуклан аьркиншиву, мусил медаль ласун аьркиншиву. Мукун нагу школа мусил медальданий къуртал бувссар. ДакIнийри, Ангара Гъумукун бувкIсса чIун, гьула, ххал дува, ттул куннасса дурив тIий, жува цачIу дирхьуну жула медаллу ххал дуллай бивкIсса. Ангара бия ххишала бакъа зун гъира-шавкь дусса инсан. МарцIну кIула лакку мазгу, оьрус мазгу. Гьарица шинах бучIайва Гъумукун, школалий дуклакисса мюрщими ссурваврачIан биян. Мунил ссурвавраягу, оьрчIаягу дурккусса, хьхьичIунсса инсантал хьунни.
ДакIний бур, му ттула ниттил ниттичIан бувкIун цIухху-бусу буллай, чичлай бикIайва. Ва ци чичлай бурвав тIун икIайссияв.
На хъуна хьусса чIумал Ангара цIа дурксса, хIурматрайсса аьлимчу бия.
ТтучIавагу мунил хIурмат хъунмассия. Мяърипатрал бувччусса бия, инсанная ххуйсса бакъа къаучайва.
ТачIав дакIния къабуккай, ттул хIаятраву буссия Лаккуя лавсун бувгьусса банавша тIутIал къатIри. Ангара къашавай хьусса чIумал, ца къатIа бивххун, мархращалва кIичIулуву бивхьуну лавсун лавгссияв. Муксса ххари хьуна. «Вай Лаккуясса банавша тIутIив ккарккун махъ на хъин хьунссара. Ттун Лаккуялу ца ххирархха», — увкуна. «Вин бакъа му зат дакIнийн къабагьанссия»,- тIий, бухкъалагайсса барчаллагь тIий бия.
— Банавша Авиценнангу ххирасса диркIссар, вай ттуршазарда азарданун хъинссар, — учав. Яла банавша тIутIахасса шеъригу буккав:

БакI яларай дурургсса
БакIру мусил банавшай,
Силул зугу ччуччира,
Ччаврил нагу ччувччунна.

Хъунма хIал къавхьуну Ангара дунияллия лавгуна. Укунсса аьлимчу, ахттарчи ччяни дунияллия лагаврийну хъинну махъун дагьхьунссар лакрал элму тIий ура.