АЬЛИМЧУВ, МУАЬЛЛИМ ВА ДАКI МАРЦIССА ИНСАН

Ванияр 85 шинал хьхьичI, гъидайдихьулул яла хIалиммур, яла лахъимур кьини – июнь зурул 22-мур кьини дунияллийн увккун ур ххаллилсса лаккучув, миллатрал вийхгу, кьатIухгу бусравсса аьлимчув Аьвдуллагьлул арс АьлилхIажи Аьвдуллаев.

[pullquote](Аьвдуллагьлул арс Аьвдуллаев АьлилхIажинан 85 шин)[/pullquote]Бюхъайхха гъидайдихьулул хIалимсса кьини увсса уну тIий дикIан АьлилхIажинал мяйжаннугу хIалимсса, пахру-ххаралул лама къавщусса, баргъ-гъарагъи даркьусса, хъунанангу, чIивинангу, чIун архIалминнангу бусрав уллалисса, зунтталчувнан лайкьну дугърисса хасият. АьлилхIажи увну бувагу шанма барз хьусса чIумал, духIан къашайсса азарданул лавсун, ахиратрал хьуну ур мунал ппу Аьвдуллагь. Му цурдагу диркIун дур жула цIуну I7-ку шинал дирхьусса Совет паччахIлугъ граждан дяъвигу къуртал хьуну, къача-къучшиврущал талай, зулуй-ккулуй ликкурттай дацIлацIисса, паччахIлугърай хIал чансса чIун. Ци хIал бухьунссия мукунсса чIумал тамансса шиннардий шанийн агьну ивкIсса ппугу яла лавгун, ххювахъул мюрщисса ятинтал ца заэвсса ниттил канивун буруглай ливчIсса кулпатрай. Гьаманки АьлилхIажинан 9 шин хьусса чIумалья Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвигу байбивхьусса… 4-хъул шиннардий дяъвилул дишала явувнуя щалагу жула билаятгу ялапар хъанай бивкIсса. Бусланмагума захIматну бур жула хъунасса аьлимчувнал цала оьрмулуву бувхIуцири ккаши-мякьлиягу, ду-дакъашивурттаягу.
Мяйжаннугу хIакьсса зат бакъарив туну буттал буттахъая шихунмай нанисса, – къавачалуватури чув уккайсса, тIисса жула учала. ЧIивинува захIматшивуртту духIлай вардиш хьумананни оьрмулулгу, ччатIулгу кьадру кIулсса, мури оьрмулул бугьара хьуну махъгу ппухъруннал дарвачирттаха ликкан къабюхълай ливчIминнах, оьбигьалларай акъача, хIайпшиврул дакI дурцIуну уруглан икIайсса…
На махIаттал увнав АьлилхIажинацIун бавхIусса ца укунсса иширал. Ттул творчествалул анализ дуллалисса – «Сибирбаг Касумов. Творческий портрет» тIисса луттираву, на прозалий чивчумур ххал бигьин, АьлилхIажинал ттул цинявппа хавардава ва мюрщисса кьиссардава язи бувгьуну бия ванияр мукьцIаллахъул шиннардил хьхьичIва, чивчусса, ттунма хъамава бивтсса «ЦIигьур» тIисса ххишала дакъа захIматсса оьрчIшиву ккарксса, ва шяраву чIаххуврай ттущала цачIу хъуна хьусса Ибрагьимлуясса очерк. Ва иширал ялув, – Ва цири, цIукунни, – куну цIухху-бусу бувсса чIумал, АьлилхIажинал, – Варч, му бур инсаннал оьрмулуву дурхIуцири захIматшивурттаха чивчусса гимна кунмасса зат. Инсаннан ккавксса, мунал бивхьусса ва бувхIусса захIматраяр ларайсса оьрмулуву ци элмугу, ци философиягу дуссар? – куну на къухъна ацIан увнав. На мяйжаннугу учин-бусан бакъа ливчIнав. Та чIумал ттун АьлилхIажи лаккучув, аьливчувшиву дакъа, мунал оьрмулия цичIав къакIулссия. Учинмур бакъа, уруглай ливчIсса ттул тагьар дурчIухьунссия, АьлилхIажинал, му къухънашиврува на личин ан кунма, – Ва инсан цIанакул чув, ци дуллай уссар? – куну, ттухь цIувххуна.
– Цала ичIува пекарня тIивтIуну, ччатI шахьлай уссар.
– Вища на мунащал кIул ан хьунссарив?
– Хьунссар…
Ибрагьимлунгу цимурца бувчIин бувну, кьинирдал ца кьини АьлилхIажигу увцуну, на лавгра цумацагу хъамаличув хъяй, ххарину, пиш-пиш тIий, кьамул айсса ттула дусначIан. Алам-ссалам, ахши-хашгу бувну, щябивкIунну вания-тания, ккул-хъусрал хаварду буслай. Ца лахIзалуву, на Ибрагьимлуя чивчумуния цIа-загу дурну, АьлилхIажинал, на чивчумур мяълум бан кунма, Ибрагьимлухь тамансса цIухху-бусурду бунни, яла, хIаллицIух сант дагьан дурну, айивхьунни оьрчIнияцIа цаламур бакIрачIан бувкIмуния буслай, ара-аравир Ибрагьимлул кьакьарттуй къурхъру дацIан дуллай. Цуппа муна микку бувчIунни ттунгу ттула чичрурдава АьлилхIажинал Ибрагьимлул оьрмулияссаочерк циван язи бувгьуссарив. БувчIунни Ибрагьимлуяр къабигьасса диркIшиву АьлилхIажинал цаламур оьрчIшивугу. Иширал хъунмургу, жула лакрал тIийкун, ппалаври бусса – ппалгу тIивтIунмари бусса: гьаманки муна мичча дайдирхьуна ттул кIия ххаллилсса дустурал кIиц ххаллилсса лаккучувнал – ччатI шахьул ва профессорнал дянив ца цамургу ххаллилсса дусшиву. ХIакьинусса кьинигу, цаннан ца ккаккан чIал хьурча, АьлилхIажинал цIуххайссар ттухь, – Ибрашка цукун ур? – куну. Ибрагьимлулгу – АьлилхIажи къаккавкрив? – куну.
ЧIиви икIу, хъун икIу, цумацагу захIматшиврувун агьсса инсаннан аьркинссар хьхьичIунгу, махъунгу урувгун, дакIнил манзил лахъи бувну, хъуннасса ссавурданий сукку-кьюкIу буллан… Ца ппурттуву ца личIлулсса зунтталчувнан, ккурчIа-чIирах гъалгъа тIутIисса кIанай бавну бур, ай, битIикьукьун шинай букан ца ккукку къалмул гьа шайссар, тIий. Му затрайн щала вих акъа, зунттал чувнан пикри хьуну бур, му иширал хъирив лавну, ххал бан. Ца лачIал ккуккугу пюрундалул банкалувун бувтун, мунал бавкьун бур гивун ца битIикьукьугу. БитIикьукьуща буккан къахьунсса куццуй банкагу цIакь дурну, битIикьукьу бавкьусса число, барз ва шин чивчусса чагъаргу лачIун бувну. Банка ладиртун дур щилчIав ка къадиянсса кьюлтIсса кIанай. ЧIун наниссаксса зунтталчувнан цала дакъа-душиврул, кулпатрал къайгъурдаха хъама диртун дур банкагу, битIикьукьугу, лачIал ккуккугу. ДакIнингу дагьну дур сайки шин ва мукьва-ххюва барз лавгсса чIумал. Ларсун банка урувгсса чIумал зунтталчув цанма ххал хьумунийн цува вих къахъанай ливчIун ур – банкалуву ганан битIикьукьугу лявкъун бур сагъ-саламатну, ганил чIарав лачIал ккуккулул мукьва бутIул ца бутIагу. – Агьа-гьааай! – куну, махIатталгу хьуну. Зунтталчувнал цIувххуну бур битIикьукьухь:
– Я Аллагьнал хIайван! Ва цири, цукунсса ци ишри – ина щаллусса шин ва дачIиннул мутталий ца лачIал ккукку бувкуну, къуртал къабан багьарча? Ина дукра дуканнагу зуруй цаллив дукайсса? – куну.
– Гьаай, акьлу чаннасса зунтталчув, – куну бур битIикьукьул, – лажиннича вин – ва дунияллу яла кьюлтIмургума аьч бан бюхъайсса инсаннан къакIулссияв ччан виргъандалул лахъишиврух бурувгун тIитIин байшиву? Ттун кIулссия нава вин ссанчIав аьркинсса, ссавучIав чансса Аллагьнал хIайван бакъашиву. КIулссия ина хьхьугу-кьинигу ттула буруккинттай къаикIаншиву. КIулссия вин нава хъама битаншиву, кIулссия ва лачIал ккукку цагу, кIивагу зуруй бувкуну къуртал барча, гихунмай нава ккашил бивчIантIишиву. Уттигума на барчаллагьрай бура вин нава, хъамава къабивтун, дакIнин багьаврин…
КIулссиякьай, кIулссия! КIулнувассар уттигу! Щинни яла кIулсса цикссагу питнардал пуркIуравух ва цIаравух лавгсса зунттал халкьуннан кунма, виргъандалух бурувгун бакъа, ччан тIитIин бан къабюхъайшиву ва къабучIишиву? Му кIулнутIийя заэвсса хъамитайпа (бунагьирттал аьпа баннав цил) АьлилхIажинал ниттилгу Ххадижатлулгу, ласгу ахиратрал хьуну, цила канивун буруглай ливчIсса ххюва ятин хъунигу бувну, цанна-цанна лархьхьусса кIулшивурттугу ласун бувну, къатта-къушнилгу бувну, инсантуравун буккан бувсса… Укун виртталсса хъами цикссагу бивкIссар ва уттигу буссар лакрал щархъаву. Вана укун, чяхIгу, къириятгу кьацIул дургьуну зузиминнайри ва оьрмугу, дуниялгу дарцIуну дусса. ЛямпIуртурал бакъарча, вана укунминналли оьрмугу, дуниялгу хьхьичIуннай дачин дурсса.
Учала бурхха, бала цуппалу къабучIайссар тIисса,
Жул алши бакъашиврул, – тIий буслай ур хIакьину АьлилхIажи, тай чIунну дакIнин дичлай, – балчан буссия – тагу бивкIуна, оьл буссия – тагу бивкIуна, ятту буссия – тили-хъили хьуну, бакъа хьуна, – тIий, хIайплий.
ЦIанакулсса чIумалгу, тана та оьрчIнийра оьтту-ттурчIавун дагьсса захIмат бишаврил тура щяв дишин къабюхълай, 85 шин хьуну махъгу, ссахчIав мюхтажну акъана, АьлилхIажи зий ур тава цала педуниверситетраву, цикссагу шиннардий цува каялувшиву дуллай ивкIсса оьрус мазрал кафедралий профессорну, студентътурахь лекциярду ккалай, миннан ларайсса кIулшиву дуллай. Профессоргу АьлилхIажи цаппара цайми куна, «зулуй-ккулуй комсомол, ттарай-ххарай пIартIия» (ттула шеърирдава) тIисса куна щурущисса акъарча, Москавуллал педагогический университетраву хъуни-хъунисса аьлимтурал каялувшиврулу аспирантурагу къуртал бувну, кандидатский диссертациягу дурурччуну, мунила хъирив докторскийгу дурурччун элмулул цIакьсса гьанулий щурущисса ув. Жура-журасса бурхха жула профессортал. Цавай буквалучIа буква бихьлай хьусса, цавайгу аькьлу-кIулши ва гьунар щурущи бувну хьусса. Масалларан, ца «ппараписсурнал» мяйлчинмур классран чивчусса историялул учебникрай Надир-шагь Дагъусттаннайн ххяххаврия бусласисса макьалалуву Хан-Муртазааьлил цIа кIицIларгун дур арилчиннив, мяйлчиннив. ХьхьичIра-хьхьичI чирчуну дур тачIав, щинчIав къабавсса табасараннал цIарду. Бур профессортал, къа элмулухача, «эпикийсса, лирикийсса, философийсса, литературийсса» тIий, мукъурттиха ва предложениярттаха зузиссагу. Мукун зузисса ца «ппараписсирнан» ванияр кьурахъул шиннардил хьхьичI на укунсса эпиграммагума чирчуссия:

Эпикийссур – мипикийссур,
Лирикийссур – мирикийссур,
Ялагу цирив ца «ссур»,
Цал ялагу – цирив «ссур»
Учин-бусан бакъассур
Байтурман ппараписсур!

АьлилхIажинал хIакъираву тIурча, аьлимтуралгу, чичултралгу, буккултралгу мажлисирттай ихтилатру цамур журасса бикIай.
Масала: Вана Расул ХIамзатлул цIанийсса библиотекалул хъунмур залдаву АьлилхIажинал Сибирбаг Кьасумовлул творчествалия чивчусса луттирал презентация дуллалисса чIумал, та чIумалсса Педуниверситутрал проректор, политологиялул элмурдал доктор, профессор Аьбдулла Аьбдуллаевич МахIаммадовлул увкумур:
– Докторская диссертация чирчуну, му дуруччин Москавлив ачиннин, ттун аьркинну ия, му дурккуну, мазрал чулухасса гъалатIру, ва укун бакъари – укунни, куну, бакьин бансса инсан. На му дуллуссия дуккин МахIачкъалаливсса вузирдаву оьрус мазраха ва литературалуха зузисса 7-8 профессорнахьхьун. Цаннаявагу вари чинсса кумаг къавхьуна. Ахиргу тавакью бувссия АьлилхIажи Аьбдуллаевичлухь дукки куну. Цуппа муна му ппурттуву бувчIуна ттун Дагъусттаннай оьрус мазраха зузисса мяйжа-мяйжаннугусса профессор цума уссарив. Ва цава. КIилчингу, на буккав ва АьлилхIажи Аьбдуллаевичлул Сибирбаг Кьасумовлул творчествалия чивчусса жуж. Юх, буккав учавугу къатIайлассар. На му ккалай акъассиявча, цирив ца канай укъаччайсса ахъулсса куна, ккухIлай, кьюлтIа тIий уссияв. Укун щинтану экьи нанисса оьрус мазгу, укун куртIну ва хъирив лавну, аьщу-дазуй авцIуну, дурсса шеърирдалгу, поэмардалгу, кьиссардалгу, таржумартталгу анализ ттун Дагъусттаннал литературалувугу, литведениялувугу уттинин хьуна къадаркьссар.
– АьлилхIажи Аьбдуллаев, – тIий ур Дагъусттаннал халкьуннал чичу ва филологиялул элмурдал кандидат МахIаммад-Расул вава жужрал хIакъираву цала чивчусса ва «Дагестанская правда» кказитрай бивщусса «И зацепило душу слово» тIисса статьялуву, – Книга Алилгаджи Абдуллаева «Проблемы художественного перевода, изданная Дагестанским книжным издательством, удивила меня глубоко аналитическим подходом к рассмотрению проблем лакской художественной литературы в контексте вседагестанского литературного процесса.
Столь важная и актуальная проблема перевода с национальных и на национальные языки на таком профессиональном уровне в дагестанском литературоведении так достоверно изучалась впервые…»
И вот теперь перед нами новое исследование А. Абдуллаева «Сибирбаг Касумов. Штрихи к творческому портрету». Автор книги из тех ученых, имеющих непогрешимый авторитет среди ученых, но весьма скромно оценивающих свои достижения…»
Уку-укунсса мисаллу АьлилхIажинал хIакъираву – аьлимчув хIисаврайгу, педагог хIисаврайгу, укуна, инсан-лаккучув хIисаврайгу ттуща бюхъанссар уттигу цикссагу буцин. Амма, «мукъул кутIамур – хIинчурал лахъимур», – тIисса буттахъал учалагу дакIнийну, гьашиву данну бувсминнуйну.
Вай шикку кIицI лавгми бакъассагу, АьлилхIажинал итабавкьун бур ялагу тамансса жужру. Миннува кIицI къалавгун къабучIир «Лингвистический анализ русскоязычной художественной литературы лакских писателей» тIисса ва «Рассказы о русских словах» тIисса луттирду. Вайннува цалчинмур жуж чивчуну бур жула лакрал оьрус мазрай чичлачисса чичултрал: Аьвдулла Оьмаровлул, ХIабинахъал Сяидлул, Апанни Къапиевлул, Илияс Каримовлул ва цайминнал чивчумур ххал бигьлагьисса давуртту. КIилчинмур жужгу чивчуну бур оьрус мазрал дарс дихьлахьисса учительтуран, ва филологический факультетирттай дуклакисса студентътуран – оьрус маз ва литература ххираминнан цIакуну. Вайннула чIарахгу АьлилхIажинал чирчуну дур 300-хъул элмийсса давуртту – миннувагу I0 монография. АьлилхIажинал каялушиврулу итабавкьуну бур 5 томрайсса лакрал поэзиялул антология. Миннуватугу таржумартталмур жуж сакин бувну бур цала. Ва хъуннасса даврихлугу АьлилхIажинан дуллуну дур Дагъусттаннал паччахIлугърал премия. Мунищала архIал АьлилхIажи лайкь хьуну ур «Заслуженный деятель науки Республики Дагестан», тIисса ва «Заслуженный работник высшей школы Российской Федерации» тIисса ларайсса цIардан. 2009 шинал АьлилхIажинан дуллуну дур «За доблестный труд» тIисса медаль.
– Институтраву дуклакийнигу, аспирантуралуву Москавлийгу, докторский диссертация чичлай-дуручлачинийгу ина тамансса аьлимтуращал кIулгу хьуну, зийгу ивкIун ура, – учав ца кьини АьлилхIажинахь, ттучIана даврийн хъамалу увкIсса чIумал, – хьунссарив вища миннава яла лавайма аьлимчувнал цIа рищун, – куну.
– Бусавив? – увкунни АьлилхIажинал, бакIгу чулиннай дикIан дурну, чансса хIаллай пикрирдайгу ивкIун, някIва някIсса яругу хъяхъи бувну. – Алексей Федорович Лосев, му цуривгу бусави? Жула Дагъусттаннал куяв – Аза Алибековна тIий буссар Московский государственный университетраву классический филологиялул кафедралул заведующая. Цуппагу цурив бусавив?
– Буси.
– Алибек Тахо-Годил душ.
– КьаикIуча! – махIаттал хьура на ттунмавагу хавар бакъана.
– КьаивкIссара, – хъян ивкIунни АьлилхIажи, му иширая на ххари хьушиву бувчIуну. Алексей Федерович Лосев – Аза Алибековнал ласри. Цувагу кIивагу яних мурчIисса, цайнува цува кьатIу-шав уккан къабюхъайсса. Муна му Лосевлул дирхьуссар ттухь древнегреческий ва латинский мазурдил дарсру. На муначIа шава хьуссара цикссалийлагу. Укуна, хъамалу акъача, дарсирдай. Мунал дарсру дишайва цала шарда. Жу мяйяхъул аспирантътал лагайссия муначIан шаппайн дарсирайн.
– Аза Алибековнал ина Дагъусттанная уну тIий, ххуйну хъамалу айхьунссия?
– Аза Алибековнаву ттун дагъусттанлувтурах мукун личIисса ччаву хIисав къархьуна. Бюхъайвахха цила ппу «Враг народа» тIий Ломоносовхъал бандалул бат увну тIий бикIангу.
– Да-да, мукун бухьунссия, – учав нагу хIайплий. ХIайп учинсса ишгу бурхха му.
– Та Лосев ссайну машгьур хьуну иявгу бусавив?
– Буси. Туну му кьюлтI-за баннав ттуя? – хъяхъаву лирчунни ттуща.
– Танал чивчуну бия Античная эстетикалул 8 том. Ва муних ларсун дия та чIумалсса Сталинская премия. Яла, махъ муния дурссия Ленинская премия.
– КьаикIуча! КIивагу янин чани бакъасса адаминал?
– НукIува кьаивкIссия, утти къакьаикIанна, – хъян ивкIунни АьлилхIажи ттуруну кIяласса щалла симангу хъяхъи дурну.
– Варч, – учав нагу, ттула махIатталшиву дурагу кьюлтI къадуллай, – эстетика – му укунма статья чичингума захIматсса элму дур. Античный эстетикалия гъалгъавагу кьабанну… Античная эстетикалуя 8 том чичин циксса литература дуккин аьркинни, циксса античная литературалул луттирду ххилтIу буллан аьркинни – цирда мяйва томрансса чичрурдугума хIисав къадурну. Му мурчIисса инсаннаща дан шайсса даву дакъархха…
– Шайссагума-шайсса! МуцацIун бавхIуну, ла-яла мунащал зий, мунал бусласимур чичлай ва мунал букки увкумур ккалай, шанма-мукьва секретарьша бия.
– ТанацIа лавхьхьухьунссия вингу элмулул куртIнийн ухлай щурун.
– Бакъарарч, дус, танащал хьун ттуща ча шайссар? Та ия ляличIисса журалул инсан.
Ци банну, къаххирар АьлилхIажинан цаява пахру-ххаралий гъалгъа тIун.
АьлилхIажи Абдуллаевлул каялувшиврулу щаллу дурну дур ацIунния лирчусса диссертациярду. КIицI лаганна ттунна дакIний лирчIми: Юнусова Кинаят. ЦIанакул зий бур Дагъусттан Республикалул Образованиялул министерствалий! Абдуллаева Аьйшат. ЦIанакул зий бур Дагъусттан Республикалул Медакадемиялуву, чил билаятрал студентътурахь оьрус мазрал дарсру дихьлай. Алексанян Жанна. Зий бур Московский государственный университетраву. КIива аспиранткагу, диссертациярттугу дурурччуну зий бур цачIава АьлилхIажиначIа оьрус мазрал кафедралий…
Элмулуву дакъа, АьлилхIажинал цала ичIурагу дурурччуну дур ялагу шанна диссертация: тарбиягу бувну, хъунигу бувну, ларайсса кIулшивурттугу ласун бувну, инсантуравун буккан бувну бур шанма оьрчI: хъунама Шамиль зий ур телевидениялул РГВК компаниялий; хъиривма Камил зий ур МахIачкъалалий инженер-строительну; душ Эльмира Дагъусттаннал университетрал экономикалул факультетгу къуртал бувну, зий бур Нальчикрай. Шамагу къатта-къушлилгу хьуну ялапар хъанай бур цала-цала кулпатирттащал.
85 шинал оьрму – му бучIир мадара лахъсса зунттуха лащан бан. Му зунттул бакIрайнгу лавхъун, АьлилхIажи уруглай ур махъунай, цала бивтцири ххуллул дуланттахгу, хьхьичIунай, утти битантIими ххуллурахгу. 85 шинал юбилейращал барча уллай, чIаучинну жувагу АьлилхIажинан бивтмунияр, битантIимур ххуллу ххари чаннасса хьуннав куну! ОьрчIалгу, оьрчIал оьрчIалгу, оьрмулулгу ххари уллай ккакканнав, куну…

Мачча-гъаннал, дустурал ва лакрал миллатрал цIания Сибирбаг Кьасумов