
Махъсса ппурттуву цаппара жяматийсса ишккаккултрал ва цаймигу активистътурал элмулул дунияллий бусравсса аьлимтурайнсса гьужумру чIалай, лагьу-лахъунттая ккалай, ттун ттулва студент оьрму, ххаллилсса аьлимтурал каялувшиврийну нава элмулуха зузисса чIунну дакIнийн дагьунни.
Ттун тIайлабацIу хьуна Амри ШихсаэдовлуцIа, Ахед АгъаевлуцIа, Расул МахIаммадовлуцIа, ХIажи ХIамзатовлуцIа, Муртазяли ХIажиевлуцIа, Мамайхан АгъларовлуцIа, Рабадан МахIаммадовлуцIа, ПатIимат ТахнаевацIа чIяву-чIявусса затру лахьхьин.
Ахед Агъаевлун хъинну кIула Дагъусттаннал этнополитикалул тагьар, хъанахъисса ишру, аьщуйн щун бувну, бувчIинну бусайва.
Бусанна Ахед ХIажимурадовичлущалсса дахIаврия, гьашину ванан 100 шингу хъанай духьувкун, республикалул хъуниминнал, жяматрал ва даталухгу къулагъас дуванссар тIисса хьул бивхьуну. Дагъусттаннал паччахIлугърал университет къуртал бувайхту, на Ахед Агъаевлул аспирант хьуссияв. 1991 шинал на Сириянава ттула тарихийсса ватандалийн, Дагъусттаннайн, занахьуссияв. Ттул ппухълуннал, ттун жулла фамилия дулаврицIун, ттувун тарихийсса миналухсса, культуралухсса ва тарихрахсса ччавугу дуртуна.
Занахьуну, ДГУ-лул тарихийсса факультетгу къуртал бувну, дипломрал давриха зун ивкIссияв. «Современное геополитическое положение Дагестана» тIисса цIа дия дипломрал даврил. Гъирарай литературалул, архивирттал материал датIлай, аьрабнал канилчичрурдал увцуну, экспедициярттай тамансса шяраваллавух увкссияв, кIанттул агьалинащал кIул хьуссияв. Элмийсса каялувчи Амри Шихсаэдовлул маслихIатрайн бувну, лавгра дипломрал даву рецензия чичиншиврул профессор АгъаевлучIан.
ТIайламур бусан, цIубутIуй на сусруххалну увкссияв, ттулла даву хъунасса аьлимчунал, чичул, профессорнал кIунттихьхьун дириян най душиву кIулну. КIихIуллану унува, лавгра профессор яхъанахъисса Оскардул кучалийсса къатлувун. Агъаевлул, диаспоралул тагьар цукунсса дур куну яхши-хаш бувна.
Яла, ттул давугу ххилтIу дурну, барчаллагь увкуна, Дагъусттаннал халкьуннан агьамсса темалуха зий ушиврухлу. Ганал ттухь кIива гьантлува рецензия хIадурну дикIантIишиву бувсуна. КIива гьантта лагайхту, лавгра ганачIан. «Вил даву кандидат хьунсса гьанулун ласунсса даву дур, агар ина хъиривлаяврил ххуллия акъаччарча, диссертациялуха зун аьркинссара», – увкуна ттухь Агъаевлул. Рецензиялий дипломрал даврин лахъсса кьиматгу бивщуну, аспирантуралувун уххан маслихIат буллай ушиву ккаккан бувну бия. Увхра аспирантуралувун 1997 шинал.
Ахед ХIажимурадович ттул элмийсса каялувчи хьун рязи хьуна. На ганал элмийсса давуртту ккалаккийни, махIаттал хъанан икIайссияв, ца инсаннаща вайксса чIявусса, хъуни-хъунисса масъалартту гьаз буллалисса макьалартту, гьарзат хIисавравун ларсун, магьирну цукун чичин бюхъайссар тIий. Элмийсса щаллу-ккурккисса командалул къаданну шахьан дурсса давуртту дия! Га ия хъинну захIмат ххирасса, гужсса память дусса, аькьилсса аьлимчу. Ахед ХIажимурадовичлул ттуйн цачIанма оьвчайва, диссертациялул гъалатI ккаккан байва, мюрш икIлай, хIисав ласлай, ххаллилсса маслихIатру байва. Ганан хъинну кIула Дагъусттаннал этнополитикалул тагьар, хъанахъисса ишру, аьщуйн щун бувну, бувчIинну бусайва.
МуницIухва, га ия чувшиву дусса, дакI марцIсса аьлимчугу. Масалдаран, 1957 шинал ганал «Дагправда» кказитрай гьаз бувссия Дагъусттаннай аьраб маз лахьхьин буллан аьркиншиврул масъала, чивчуссия статьярду. Та ппурттуву ва мадара сирсусса давуя. Агъаевлул, ци тема аьч дуллай ухьурчагу, чичаймур чичайва кутIану, бувчIинну, хIуччарду хьхьичIун ласлай.
Яла гужмур асардив ттуйн биян бувна рувхIанийсса ишккакку МухIаммад Ярагъскийя чивчусса луттирал. Аьлимчунал элмийсса ирс-ххазиналуву цIакьсса кIану бугьлагьиссар Щурагь Мавраевълул типографиялий итабавкьусса аьраб мазрайсса «Асар Алягири» тIисса луттирал. Профессор Агъаевлул жунма Ярагъскийл трактатирттал кьимат бувчIин бувссар, гьамин, му луттирал хъиндайдихьу дурссар Дагъусттаннал рувхIанийсса интеллигенциялул ца яла хьхьичIунманал оьрмугу, элмугу лахьлай байбишаврил. Ахед ХIажимурадовичлул ттун маслихIат бувна Дагъусттаннал цивилизациялул масъаларттан хас дурсса даву цачIу чичин. Вагу ттуйн дурсса хъуннасса вихшалагу хъунасса аьлимчунал ттул чIарав ацIансса чарангуя. Ппухълуннал тарих ва культура на лахьлахьавриву хъунмасса биялагу, бутIагу буссар ттул учительтурал, цIанихсса аьлимтурал, элмулуха хIакьну къуллугъ бувминнал. Миннавух ца яла бусравмур ххуттай уссар ХIажимурадлул арс Ахед Агъаев.
Шафи Акушали